Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas 5

Doba carstva i kraljevstva.

Kad ono god. 1168. Zavidov najstariji sin Prvoslav zasjede veliko županstvo raško, tada i njegov najmlađi brat Stevan Nemanja postade župan nad Ibrom, Rasinom, Toplicom, Rekom i Dubočicom, te mudro vladaše pod grčkom zaštitom. Još tada Nemanja poče na sve strane zidati crkve i manastire i pomagati kaluđerska bratstva. Tim steče veliku čast i ljubav u narodu i svećenstvu, a svećenstvo i crkva onda bjehu glavni činioca u državi. Ali ta ljubav naroda i svećenstva prema Nemanji ne dopade se braći njegovoj, te ga ovi jednom domame na dogovor, pa ga okuju i zatvore. Ali Nemanja se oslobodi tamnice, pa diže vojsku na braću i sam zavlada prestolom velikog županstva. Braća Nemanjina, Prvoslav, Sracimir i Miroslav, pobjegnu u Grčku i zaištu pomoć u cara Manojla. Manojlo im dade svoju vojsku, te oni pođu na Nemanju i sukobe se s njim na Kosovu kod Pantina blizu grada Zvečana. Ali Nemanja do noge potuče grčke najamnike. Mnogi se Grci tad potopiše u Sitnici, a među njima i Nemanjin brat Prvoslav. Ovom pobjedom Nemanja utvrdi svoj presto, ali time on i Srbiju oslobodi od vrhovne vlasti grčke i srećno otpoče veliko djelo oslobođenja i preporoda srpskog.

Za tim se Nemanja izmiri s braćom, pa osvoji humsku i trebinjsku zemlju i pođe na Zetu. Tu mu se pridruži i njegov rođak, bosanski ban Kulin, te Kulinovom pomoći Nemanja prisajedini Zetu Srbiji. Za tim osvoji od Grka primorske gradove: Danj, Sardonić, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i oblast pilotsku, a kasnije zauze i grad Kotor. Za tim i Kulin ban priznade vlast Nemanjinu, te tako se i Bosna opet spoji sa Srbijom. A kad se godine 1172. Mljeci zaratiše sa carem Manojlom, Nemanja pomože Mljecima, te Manojlo morade popuštati. Sklapajući mir, Manojlo prizna Nemanji sva njegova osvojenja i sjedinjenu državu.

Poslije ovih prvih uspjeha Nemanja se sav odade unutrašnjem uređenju svoje države. U ono vrijeme vjera je bila prvi uslov državnog jedinstva. S toga su svi vladaoci težili, da im sav narod bude jedne vjere, a Nemanjini, Srbi još tada bjehu dvojake vjere: pravoslavne i rimske. Pa i sam Nemanja bio je kršten po rimskom obredu, ali pošto je ogromna većina Srba ispovjedala pravoslavnu vjeru, i Nemanja pređe u Pravoslavlje, da bi mogao ostvariti veliku svoju misao.

Među tim, pored ove dvije vjere i dvije crkve, pojavi se i treća — bogumilska. Bogumilstvo bješe ubitačno po Nemanjinu misao, jer ono je slabilo porodicu, taj temelj narodnog života srpskog, a tim je ono slabilo i pleme i državu. S toga Nemanja sazove u Rasu državni sabor od vlastele i sveštenstva i sabor odluči, da se Bogumilstvo uništi. Sad Nemanja prionu svom snagom, te iskorjeni Bogumilstvo u Srbiji, ali ono se skloni u Bosnu, pa tek tamo poče iznova da cvjeta.

Do ovog doba već se bješe učvrstila srpska Dubrovačka Republika. (Republika je država sa izbornim vladaocem, koji se bira samo na nekoliko godina.) U ovo vrijeme Dubrovačka Republika bješe još pod zaštitom Mljetačke Republike, ali već tada Dubrovčani bjehu znatni i u veliko trgovahu po Jadranskom Moru i po srpskim zemljama. Nemanja je tri puta imao sukoba sa Dubrovačkom Republikom i dolazio s vojskom pod Dubrovnik, ali se srećno izmiriše, te obojim Srbima bi dopušteno slobodno trgovanje u obema državama srpskim, bez ikakve carine i nameta.

Po smrti grčkog cara Manojla, Nemanja u savezu sa Ugarskom udari na Manojlova nasljednika cara Andronika Komnena, pa osvoji od Grka Levač, Belicu i Lepenicu, a za tim Niš, Svrljig, Ravni i Kozelj. Tada srpska i ugarska vojska prodre čak u Sredac.(Sofiju), te ga osvoji i spali. Onda se Ugri vrate, a Nemanja zauze još i Vranje i Lipljan, Tim se dovršc drugi Nemanjin rat sa Grcima g. 1183. Ali kad god.1185. blgarski Srbi digoše ustanak na Grke, Nemanja im se pridruži, pa osvrji od Grka svu oblast od Niša do Sofije. God. 1189. i njemački krstonosci zarate s Grcima, te sad Nemanja još većom silom grune na Vizantiju i osvoji gradove: Pernik, Stob, Zemun, Velbužd, Žitomitski i Skoplje i oblasti Polog i Prizren. Ovaj uspjeh Nemaljin ohrabri Srbe povardarske, te i oni sami skoče na oružje. No ovog puta Srbi bjehu loše sreće. Grčki car Isak Anđel razbi Srbe na Moravi, te Nemanja opet ustupi Grcima nekoje jugoistočie oblasti. Ali glavna tekovina Nemanjina: srpska sloboda i državna nezavisnost — osta nedirnuta. Taj bedem Srpstvu sazida Nemanja, a o taj bedem polupaše glave mnogi zlotvori srpski, ali on ostade nepomičan kroz punih 200 godina.

Nemanja je imao tri sina: Vukana, Stevana i Rastka. Najmlađi mu sin Rastko još od djetinjstva bješe pravi božji čovjek. U sedamnaestoj svojoj godini Rastko odbježe u Svetu Goru (niže Soluna), pa tamo se pokaluđeri i dobi ime Sava. Nemanja je s početka mnogo žalio za Rastkom. Ali poslije mu kaluđerstvo Rastkovo dobro dođe, da u svojoj porodici spoji ujedno i državnu i crkvenu vlast, te da tako svoju tvorevinu, srpsku državu, postavi na bezbjedan temelj.

A da bi taj sinovljev korak što većma uzvisio u očima naroda i svećenstva — Nemanja se i sam zakaluđeri i dobrovoljno se potčini svome najmlađem sinu. Na Blagovjesti godine 1195. Nemanja sazove državni sabor, pa pred svom vlastelom i svećenstvom svečano izjavi, da se odriče prestoda i predade svu državnu upravu u ruke svoga srednjeg sina Stevana, a najstarijeg Vukana nazove velikim knezom i dade mu da upravlja Zetom sa pomorskim oblastima. Za tim se Nemanja pokaluđeri i dobije ime Simeun. Također se pokaluđeri i žena mu Ana, šći bosanskog bana Borića, koja se nazva Anastasija. Nemanja provede neko vrijeme u svojoj najvećoj i najljepšoj zadužbini Studenici, pa onda ode svome sinu Savi i Svetu Goru gđe bogato obdari mnoge manastnre i stani se u manastiru Vatopedu. Kasnije Nemanja i Sava podigoše u Svetoj Gori srpski manastir Hilendar, koji u brzo postade rasadnik srpske prosvjete i središte svekolikog Pravoslavlja na Balkanskom Poluostrvu. U Hilandaru Nemanja i umrije u svojoj 86. godini, dana..13. februara god. 1199., a srpska pravoslavna crkva svake godine u taj dan slavi ga kao svoga svetitelja pod imenom: sv. Simeun Mirotočivi.

Osim prevelikih svojih zasluga za državu, Nemanja je vrlo zaslužan i za crkvu srpsku. On je podigao i bogato obdario mnoge crkve i manastire srpske, od kojih su najznamenitiji: Studenica u Srbiji i Hilendar u Svetoj Gori. On je utamanio Bogumilstvo i učvrstio u Srpstvu Pravoslavlje. On je unapredio i imovno i prosvjetno stanje svoga naroda. Ali najveća je Nemanjina dika: što je on jednakom ljubavlju grlio i spajao Srpstvo sviju vjera. Jer kao što je pravoslavnim Srbima podizao crkve i manastire — Nemanja je isto tako i rimokatoličkim Srbima podizao i obdario mnoge crkve rimokatoličke; kao što je utvrđivao Pravoslavlje — tako je štitio i pomagao i rimokatoličku barsku arhiepiskopiju; kao što je velikim poklonima obdario pravoslavne crkve u Solunu, Carigradu, Jerusalimu, pa čak i crkvu sv, Teodosija u pustinji — — tako isto je Nemanja obdario i rimokatoličke crkve u Rimu, Baru i drugdje. Već samo ovim uzvišenim djelima Nemanja je zaslužio vječitu zahvalnost svih Srba bez razlike vjerozakona. U opće, sa Stevanom Nemanjom Zavidovićem Srpstvo stupa u sa svim nov život, ali s imenom njegovim počinje i nova dinastija srpska:

Loza Nemanjića

koja po tankoj krvi bješe u srodstvu sa lozom Pavlimirovića, kao što i loza Pavlimirovića bješe u srodničkoj vezi sa lozom Višeslavljevića.

25. marta g. 1195. na presto Nemanjin sjede srednji mu sin Stevan Tihomir, Nemanjić II. a stariji sin Vukan poče vladati Zetom i Humom i još za života očeva nazva se kraljem. No već god. 1198. brat ugarskoga kralja, Andrija, nenadno napade Hum i osvoji ga. Odmah za tim i Vukan poče potajno šurovati sa rimsknm papom i obeća mu, da će sve Srbe prevesti u rimsku crkvu, ako mu papa daruje kraljevski vijenac. Stoga, po naredbi papinoj, bude sazvan sabor u Baru i na njemu se utvrdi papska crkvena vlast u Vukanovoj državi. Tako poraste rimokatoličko Srpstvo u jadranskom primorju, ali Vukan ipak ne dobi krune. No Vukan se združi sa Ugrima, pa ugarski kralj Emerik god. 1202. upade s vojskom u Srbiju, pa zbaci Stevana, a presto zauze Vukan Nemanjić. Vukan iz zahvalnosti priznade vrhovnu vlast ugarsku, pa tada Emerik dodade svome naslovu još i nov prazan naslov: kralj srpski, te s toga se tako nazivahu i svi kasniji kraljevi ugarski. Ugarska tada bješe vrlo jaka, a papstvo na vrhuncu svoje moći, te se tad vrlo razgrana rimska vjera u zapadnom Srpstvu, osobito u Dalmaciji i zetskom primorju.

U ovo isto vrijeme papa i Ugri pritjesniše i bosanskog bana Kulina, te se ovaj odreče bogumilske vjere i primi vjeru rimsku. Sa Kulinom učiniše to i sve druge starješine narodne, pa i dobar dio naroda, te tako se pomnoži rimokatoličko Srpstvo u Bosni. Na skoro za tim umrije taj slavni i dobri srpski vladalac, Kulin ban, i nikada više Bosna ne doživlje 'srećna vremena Kulina bana. (Čestito koljeno Kulina bana i danas živi u Bosni, ali svi su današnji Kulinovići muhamedovske vjere.) Kulin preminu god. 1204., a nasledi ga u banstvu sin mu, Stevan Kulinović. Među tim i Blgari udariše na Srbiju, te oteše od Vukana Braničevo i gradove: Beograd, Niš, Prizren, Skoplje, Velbužd i još neke. Ali tada se Stevan Nemanjić diže na Vukana i zbaci ga, pa onda se s njime izmiri i poče iznova vladati Srbijom. A da bi ovo izmirenje bilo potpuno, dođe njihov brat Sava iz Svete Gore i donese svete mošti Nemanjine, te se braća nad očevim samrtnim ostacima zakunu i svečano izmire. Sava se tad zadrža u Srbiji i uvede red u srpsku crkvu, iskorijeni u narodu mnoge zle običaje, pa pokrsti i onaj ostatak nekrštenih Srba Neretljana.

Dok se sve ovo zbivalo u Srbiji, Latini bjehu oteli od Grka Carigrad i osnovali Latinsko Carstvo u Grčkoj, a grčki car i patrijarh bjehu prebjegli u Malu Aziju. Tada se i Blgari otrgoše od Grka, a i Ugri izgubiše Hum, u kome samostalno zavlada neki srpski knez Petar. Za tim Srbiju poče stizati napad za napadom. Najprije napadahu Blgari u savezu s Latinima, pa onda Grci iz Epira, pa opet Latini u savezu s Ugrima. Ali Stevan srećno odbi sve ove napadače i sačuva svoju očevinu, a od Blgara povrati nekoje zemlje ranije preotete. Najzad i humski knez Petar priznade vlast Stevanovu.

Tad se Stevan sav odade unutrašnjim poslovima. Najprije sklopi sa Dubrovčanima onaj znameniti trgovački ugovor, po kome su poslije sklapani svi takvi ugovori. Po tome Stevanovom ugovoru obe ove države srpske dobiše prava, da slobodno mogu trgovati u obema zemljama, plaćajući podjednako zakonite dažbine. Tada i najmlađi Nemanjić, Sava, izradi kod grčkog cara i patrijarha, te se u Srbiji god. 1219. osnova samostalna arhiepiskopija srpska, a Sava bi proizveden za prvoga srpskog arhiepiskopa svih srpskih zemalja. Tako se u kući Nemanjića spoji i državna i crkvena vlast, i tako se položi temelj nezavisnoj i čisto narodnoj srpsko pravoslavnoj crkvi, koja i dan danas živi svojim srpskim životom.

Poslije ovoga velikog i besmrtnog djela svoga, Sava ustanovi u srpskim zemljama osam vladičanstava i postavi u njima Srbe vladike, mjesto dotadanjih Grka, a nad svima bješe on i njegova arhiepiskopija, sa stolicom u slavnoj sedmovratoj Žiči, koju sazida Savin brat Stevan Nemanjić. Odmah za tim, licem na Spasov dan god. 1220. Sava u Žiči svečano vjenča Stevana za prvoga kralja srpskog i okruni ga kraljevskim vijencem. Od tada se Stevan zove: Stevan Prvovjenčani, jer on je prvi među dotadanjim kraljevima srpskim, koji je svečano krunisan sa priznanjem drugih država. Od tada se u Žiči krunisahu gotovo svi kraljevi i carevi srpski, pa tu je god. 1889. miropomazan i sadanji kralj srpski Aleksandar I.

Stevanovim krunisanjem mnogo poraste ugled i snaga Srbije. To se ne dopade ugarskom kralju Andriji, koji od svoga brata Emerika bješe nasljedio i onaj prazan naslov: srpski kralj. S toga Andrija pođe s vojskom na Srbiju, ali Sava izađe pred njega i odvrati ga od rata. A lako ga je bilo odvratiti, jer Ugarska tad bješe u vrlo žalosnom stanju. Poslije toga Stevan je još dugo vladao na miru. On umrije god. 1227., a pred smrt i on se, po primjeru očevu, zakaluđeri i dobi ime: Simeun. Cjelokupno njegovo tijelo i danas počiva u manastiru Studenici u Srbiji. Stevan je u svemu vrlo znamenit vladalac, a srpska crkva i danas ga svetkuje kao božjeg ugodnika pod imenom: sv: Stevan Prvovjenčani kralj srpski.

Stevan Prvovjenčani ostavi četiri sina: Radoslava, Vladislava, Uroša i Predislava. Predislav se odmah zakaluđeri, pa kasnije i on postade srpski arhiepiskop pod imenom Sava, te ga srpska crkva slavi pod imenom: Sava II. arhiepiskop srpski. Kraljevski presto zasjede najstariji brat Radoslav Nemanjić III., koji je zajedno sa ocem bio krunisan za kralja. Radoslav je bio vrlo slab vladalac, te njega naskoro zbaci mlađi mu brat Vladislav, a Radoslav se kasnije, po savjetu Savinom, pokaluđeri i dobi ime, Jovan.

U tom se i Bogumilstvo u Bosni vrlo osili, te bogumili god. 1232. zbace sa banstva Stevana Kulinovića i postave bogumila Matiju Ninoslava, a banu Stevanu ostade samo oblast Usora u sjevernoj Bosni, koju poslije nasljedi njegov sin, Zbislav Kulinović. Ovaj Zbislav poslije pomože Ugrima u Bosni, te zbaciše Ninoslava i mnoge Srbe prevedoše silom na rimsku vjeru.

Tada na prestolu Nemanjinom već sjeđaše njegov unuk, Vladislav Nemanjić IV. Kad se Ugri pričvrstiše u Bosni, onda udare na Vladislava i zauzmu Hum. Tim je ugarska prevlast nad Srpstvom došla do svoga vrhunca, kao nikad dotle ni potlje. Tada veći dio srpskog naroda bješe pod Ugarskom krunom. Ali čim ugarski kralj Koloman ode iz Bosne, junački Ninoslav opet postade ban i Bosna opet bješe slobodna, ali Hum (Hercegovina) ostade pod Ugarskom još jednu godinu. A tada (god. 1241.) Tatari pritisnu Ugarsku, te Ninoslav dobi maha, da utvrdi slobodu Bosne, a Hum se otrže od Ugarske i posta nezavisan pod upravom Andrije Miroslavljevića, sinovca Nemanjina, od brata mu Miroslava.

No dotle već bješe preminuo Vladislavljev stric, Sava Nemanjić. Čim je Vladislav zauzeo presto, Sava se odreče arhiepiskopske vlasti i postavi na svoje mjesto smjernoga i slavnog Arsenija, koga srpska crkva također svetkuje pod imenom: Arsenije I. arhiepiskop srpski. Onda Sava sađe u Dalmaciju i sjede na brod, pa ode u Aziju da još jednom posjeti sveta mjesta. Obišav sva sveta mjesta u Palestini, Siriji i na Sinaju, Sava posjeti i mnoge dvorove azijatskih vladaoca, koji ga moljahu da im dođe. Jer glas o smjernome srpskom kaluđeru, Savi Nemanjiću, bješe pukao daleko po svijetu, te ga još za života smatrahu za sveca ne samo hrišćanski, nego i muhamedovski narodi. Po azijskim dvorovima Sava je dočekivan sa tolikim počastima i slavom kao ni koji car, pa i sami Turci duboko se klanjahu pred njim i nazivahu ga pravim poslanikom božjim, koji može sve što hoće. Azijatski vladaoci obasuše Savu silnim darovima i jedva ga pustiše od sebe.

U povratku iz Azije Sava posla sve darove crkvama u Srbiji, pa ode u Trnovo blgarskom caru Asenu II, koji bješe tast srpskome kralju Vladislavu, sinovcu Savinom. (Vladislav se bio oženio Asenovom ćerkom Bjeloslavom.) Baveći se na dvoru svoga prijatelja Asena u Trnovu, Sava odsluži na Bogojavljenje poslednju službu božju, a poslije nekoliko dana razboli se i preminu 12. januara 1236. god. Tako svrši najmlađi Nemanjin sin Rastko, pošto je preživjeo svu braću svoju. Cijela pravoslavna crkva, a osobito srpska, ruska i blgarska, najsvečanije slavi Savu Nemanjića svakog 14. januara pod imenom: sveti Sava, srpski prosvjetitelj i prvi arhiepiskop srpski.

Ali posebno u nas Srba, sveti Sava je još i prvi školski svetac i zaštitnik svekolike Srpčadi. S toga svako Srpče treba duboko u srce da ureže ime ovoga velikog Srbina i da proučava život i rad svetoga Save Nemanjića najvećom ljubavlju i pažnjom. Jer sveti Sava je najzaslužniji Srbin otkako je Srpstva. Njegove zasluge za srpsku narodnost i za narodnu crkvu srpsku tako su ogromne, da je prava poruga i sramota i pominjati ih ovako na dohvat. Jer da se dostojno opišu zasluge toga Srbina — premalena je cijela ova knjiga. Pa ne samo za života Savina, nego i dan danas poslije šest i po stoljeća, besmrtni duh svetosavski zagrijeva svekoliko Srpstvo i privija melem na ranjena srca srpska. Savin sinovac, kralj Vladislav sazida u Hercegovini manastir Mileševo, pa godine 1237. prenese tamo svete mošti Savine. Za tim se Vladislav ozbiljno prihvati, da utvrdi red i zakon u zemlji i da podigne blagostanje narodno. U tome drački grčki vojvoda Jovač Anđel upade u srpsku državu, ali ga Vladislav pod Skadrom do noge potuče, pa zarobi i Anđela i mnoge vojvode grčke. Ne imajući poroda, Vladislav ustupi presto svome mlađem bratu Urošu, a on se povuče u Zetu.

Stevan Uroš I. Veliki i Strašni, Nemanjić V.

zakralji se god. 1242. (Ovaj predimak Stevan uzimahu gotovo svi Nemanjići, a to s toga, što su tim htjeli da odaju čast svome rodonačelniku Stevanu Nemanji i da pokažu, da su pravi potomci njegovi.) Uroš odmah nastavi rad svoga brata na podizanju blagostanja narodnog. On otpoče i kopanje svakovrsnog rudnog blaga, te rudarstvo u skoro postade najznatnija grana narodne privrede u Srba. Ali već u početku blagoslovene vlade Uroševe zagrozi Srbiji velika opasnost. Tatari pregaziše i opljačkaše svu Ugarsku, pa pređu i preko Save sa 200 hiljada vojske i opustoše jedan dio Srbije i Bosne, pa onda se odvrlje u Blgariju. Osim Tatara Uroš je ratovao i s drugim neprijateljima srpskim, no sve je ratove srećno dokončao.

Povodom tatarske najezde i grad Spljet u Dalmaciji zbaci sa sebe ugarsku vlast i pozva u pomoć bosanskog bana Ninoslava i humskog kneza Andriju Mirosavljevića. Srbi pomogoše Spljećanima i pobjediše Ugre, ali na skoro Spljet se opet podvrže ugarskoj vlasti. U tome umrije humski knez Andrija i nasljedi ga sin mu Radoslav Andrijević, a god. 1250. umrije i slavni ban Matija Ninoslav, te u Bosni buknu s jedne strane vjerski razdori među bogumilima i katolicima, a s druge borbe oko banskog prestola. U tu borbu uplete se i ugarski kralj Bela IV., te Ugri u brzo osvoje cijelu Bosnu i dovedu mnoge rimske sveštenike koji svim sredstvima počeše širiti u Bosni svoju vjeru, pa strašno tamaniše bogumile i pravoslavne. Tada i humski knez Radoslav Andrijević priznade nad sobom ugarsko starješinstvo, samo da bi očuvao svoj presto. God. 1254. ovaj knez Andrija udruži se sa blgarskim carem Mihajlom Asenom, pa udare na Uroša i prodru duboko u Srbiju. Ali najzad potuče Uroš saveznike, pa očisti zemlju od Blgara i prisili ih na mir. A da bi mir bio trajniji, Uroš udade svoju šćer za cara Mihajla, te tako se srodi srpska i blgarska.vladalačka loza. Za tim Uroš oduze od kneza Andrije Hum i sa svim ga spoji sa Srbijom, pa onda joj pridruži još i cijelo Pomoravlje i Podunavlje.

Ovim uspjesima Uroševim Srbija se uzdiže do takvog ugleda, da su grčki i blgarski carevi u svojim rasprama uzimali Uroša za sudiju, pa kako im je on presudio, tako im je bilo. U tom međuvremenu Urošev brat, raskralj Vladislav, bješe otišao iz Zete i zauzeo od Blgara sve istočne zemlje iznad Strume i oko planine Vitoše, te vladaše u njima pod imenom: Konstantin Tihov. (Svi Nemanjići imaju najmanje po dva imena: jedno pravo kršteno srpsko ime i jedno kalendarsko grčko. Tako je i Stevanu Prvovjenčanom bilo pravo srpsko ime Tihomir, a njegov sin Vladislav zvao se još i Konstantin. Pa kad se taj raskralj Vladislav na novo zakraljio u tim istočnim zemljama, obnovio je svoje grčko ime i zvao se Konstantin Tihov ili Tihomirović.)

Godine 1257. blgarski velikaši ubiju svoga cara Mihaila, zeta Uroševa, te nastade otmica oko blgarskog prestola i dođoše u opasnost prava obudovljene carice Srpkinje. S toga Uroš pohita u Blgariju, da zaštiti prava svoje šćeri, a njemu se pridruži i brat mu Konstantin Tihov (Vladislav). Narod pristade uz Konstantina Tihova, te udružena srpska vojska prodre u samo srce Blgarije i opsjedne grad Trnovo, prestonicu blgarsku. Bojeći se Uroševe osvete zbog ubijenog mu zeta, blgarski velikaški sabor svečano proglasi za blgarskog cara Nemanjinog unuka, Konstantina Tihova, raskralja srpskog, koji se od tad pa sve do smrti svoje zvao: Konstantin Asen, car Blgarije. Tako sad i cijelo blgarsko carstvo dopade u srpske ruke, te još većma poraste prevlast Srbije nad Blgarijom. Iste godine Uroš osvoji i svu zapadnu Maćedoniju do Prilepa, te proširi i južne međe svoje države prema Grcima. Istina, Uroš kasnije morade ustupiti jedan dio Maćedonije. Ali ovim osvojenjem on je prvi pokazao onaj put, kojim poslije iđahu njegovi nasljednici, dok podigoše srpsku državu do najviše snage i moći. On im time dade kažiput za Carigrad i Srbiju namijeni za nasljednicu trule i razvraćene Vizantije.

Pošto srećno svrši sve ove ratničke poslove, Uroš uglavi mir sa svima okolnim državama, osobito sa Dubrovnikom. Blgarijom i Ugarskom. Tako Uroš obezbjedi Srbiju s polja, pa živo prionu oko unutrašnjeg njenog razvoja. U ovom dobu Uroš se istače kao velik branilac narodnog srpskog zakonodavstva i narodnih predanja i običaja. No najveću pažnju posveti Uroš rudarstvu, te se za njegove vlade u veliko nastavi kovanje srebrnog srpskog novca, koje se u Srbiji bilo počelo još prije Uroša.

Uroš I. vladao je Srbijom preko 30 god. mudro i srećno, ali srećno ne završi. On se bješe oženio Jelenom, rođakom latinskog cara Balduina, koji je vladao u Carigradu. Jelena bješe rimske vjere, a porjeklom Francuskinja. Ona je bila prava majka narodu srpskom i stekla je kasnije vrlo velikih zasluga za Srbiju. Sa Jelenom Uroš je imao dva sina: Dragutina i Milutina. Starijeg svoga sina Dragutina Uroš oženi Katarinom, ćerkom ugarskog kraljevića Stevana. Sa Katarinom Dragutin dobi u miraz Mačvu i Srijem sa dijelom Slavonije, te se on od tad zove kralj sremski. Tako i ove sjeverne zemlje srpske, poslije dugog otuđenja, opet dopadoše u srpske ruke. No prilikom te ženidbe Uroš bješe obećao Dragutinu, da će mu još za života ustupiti presto. A kad Uroš poče s tim oklijevati, onda se Dragutin pomoću Ugarske silom pope na presto Nemanjin, a Uroš se skloni u Hum, pa tamo se pokaluđeri i bude nazvan: Simeun. Na skoro Uroš tamo umrije i bi sahranjen u svojoj zadužbini Sopoćanima u kraj Raške hladne.

Sremski kralj,

Stevan Dragutin, Nemanjić VI

zakralji se nad cijelom Srbijom god. 1276. Da bi se pokazao dostojan mjesta, na koje se prije vremena silom posadio, Dragutin naumi da proširi svoju očevinu, te odmah diže vojsku i povrati od Blgara nekoje srpske zemlje i prodre čak do Vidina. Tako pod Srbiju podpade sva braničevska i kučajska oblast sa vidinskom knežinom, a prije toga Dragutin je već imao Srijem sa dijelom Slavonije i cijelu Mačvu sa bosanskom Posavinom. No kasnije (g.1281.) Dragutin sklopi sa Blgarima i Latinima savez za osvojenje grčkog carstva.. Srbi prvi počnu rat protiv Grka i prodru u istočnu Maćedoniju do iza rijeke Bregalnice pod Pljačkavicu planinu. Ali kad Grci razbiše Blgare i Latine, onda i Dragutin izgubi sve jugoistočne krajeve do Lipljana na Kosovu.

Zbog toga neuspjeha Srbi se vrlo ozlojediše na Dragutina, te da bi zagladio ratnu nedaću, on se svom snagom trudio, da uvođenjem reda i stroge zakonitosti koristi zemlji i da zaštiti narod od samovolje vlasteoske. Narod mu je to zahvalno priznavao, ali nije mogao zaboraviti ratni gubitak i nepravedno zbačenog, kralja Uroša, te se Dragutin još iste godine odreče prestola i sam svojom rukom postavi kraljevsku krunu na glavu svome mlađem bratu Milutinu, koji je dotle upravljao Zetom, Trebinjskom i Humom. Dragutin se tad povuče u svoj Srijem. No kasnije on opet obnovi svoje sremsko kraljsvstvo i za dugo još vladaše tamo potpuno samostalno, a prestonica mu bješe u gradu Debrcu na Savi.

Stevan Milutin Uroš II. Banjski, Nemanjić VII.

zakralji se god. 1231. u svojoj 27. godini, pa odmah se lati da dovrši veliko djelo Nemanjivo, da Srbiju učini velikom, silnom i slavnom, a srpski narod srećnim. Milutin najprije utvrdi mir s Dubrovnikom i Dubrovčani se obvezaše, da plaćaju srpskim vladaocima po 2000 zlatnih perpera godišnjeg danka. Odmah za tim god. 1282. Milutin diže vojsku na Grke i osvoji oba Pologa, svu skopljansku oblast, Ovče Polje, Zletovo i Pijanac. Na to Grci god. 1283. pošlju na Milutina novu vojsku od samih Tatara. Tatari prodru do Bijelog Drima, ali tu ih Milutinovi Srbi tako strašno razbiše, da im ni traga ne preosta. U tome stiže Milutinu u pomoć i njegov brat kralj Dragutin iz Srijema. Sad oni složno iznova udare na Grke i povrate sve što su Tatari bili preoteli, pa onda pregaze i opljene svu oblast strumsku, sersku i hristopoljsku i provale čak do Soluna i do Svete Gore, pa onda se vrate u Srbiju s mnogim pljenom. Dragutin opet ode u svoj Srijem, a Milutin malo odmori vojsku, pa iste godine opet udari na Grke, te zauze i pridruži Srbiji oblast debrčku, kičevsku i porečku. Za tim udari na Epir i pregazi ga, pa se vrati kući s velikim ratnim pljenom.

Među tim, Milutin se bio razveo sa svojom prvom ženom i ponovo se oženio Jelisavetom, ćerkom ugarskog kralja Vladislava. Sa Jelisavetom Milutin dobi u miraz i Bosnu i spoji je sa Srbijom. U tom Nogajski Tatari iz Blgarske bjehu upali u Dragutinovo kraljevstvo i pritisnuli sjeveroistočne zemlje srpske. Sad Milutin Dragutinu priteče u pomoć, te se obe srpske vojske sastave i složno grunu na neprijatelja. Tatari budu do noge potučeni i prećerani preko Dunava, a Braničevo se opet oslobodi i spoji sa Dragutinovim kraljevstvom.

Tada u istočnoj Blgariji vladaše car Đorđe Terter, koji se bješe srodio sa silnim Nogajem, kanom tatarskim. Sad Milutin otpusti i drugu svoju ženu Jelisavetu i oženi se ćerju blgarskog cara Đorđa Tertera, da bi tako obezbjedio Srbiju od strane Tatara. Sa Jelisavetom Milutin izgubi Bosnu, a ne zaštiti se ni od Tatara. Jer već god. 1291; vidinski knez Šišman uze Tatare u najam i prodre duboko u Srbiju. Sad se Milutin obori na Tatare svom silom, pa ih strašno satre i dogna čak do Vidina. Šišman jedva živ uteče preko Dunava, a Srbi osvoje njegovu prestonicu Vidin. Da time ne bi navukao na Srbiju i ostale Tatare, Milutin se izmiri sa Šišmanom i povrati mu državu, a Šišman se potčini vrhovnoj vlasti srpskoj i uze za, ženu šćer srpskoga velikog župana Dragoša. Kasnije i Šišmanov sin Mihailo uze Milutinovu šćer Anu. Na skoro tatarska prevlast posrnu u Blgariji, pa tamo zavlada Milutinov šurak, car Todor Svetoslav, s kojim je Milutin za vazda ostao prijatelj. Kad ovako proširi Srbiju i na sjeveroistoku, Milutin se opet obrnu na Grke.

Godine 1296. on osvoji od Grka svu sjevernu polovinu Arbanije, pa zauze i sam grad Drač. Godinu dana za tim udari Milutin i niz Maćedoniju i prodre duboko u grčko carstvo. Grčki car Andronik II. vrlo se uplaši od sile Milutinove, te ga zamoli za mir i ponudi mu za ženu svoju šćer Simonidu. Milutin pristade na mir, pa otpusti i treću svoju ženu, šćer Terterovu, i oženi se Grkinjom Simonidom. Milutin povrati svome novom tastu nekoje osvojene zemlje u Maćedoniji, a car Andronik priznade sva ostala osvojenja srpska. Tako se Milutin srodi sa Grcima, te ih ostavi na miru sve do smrti svoje.

U to doba Turci Osmanlije već u veliko prodirahu u vizantinske zemlje u Maloj Aziji, pa upadoše i na Balkanski Poluostrv. Grci bjehu nemoćni da spriječe provalu Turaka. Milutin za rana opazi tu novu opasnost, pa kako se ne mogaše pouzdati u Grke, on naumi da sam sobom postavi bedem protiv turske najezde i dođe na smjelu misao: da svojom dičnošću spoji oba prestola, grčki i srpski, te da tako svoje srodstvo sa Grcima upotrebi na korist oba naroda. Misli se, da je ovu misao Milutinovu pomagala i sama njegova punica, grčka carica Jerina. A da bi zadobio i za se i grčki narod Milutin sad tek poče zidati silne crkve i manastire ne samo po srpskim nego i po grčkim zemljama. I u samom Carigradu Milutin sazida divnu zadužbinu, crkvu Prodom, a u Solunu sagradi carske dvore i dvije crkve: sv. Nikole i sv. Đorđa. Osim toga podiže on među Grcima mnoge dobrotvorne zavode, bonice i sirotište, i obasu ih bogatim darovima. Tako on omili Grcima i narod ga grčki blagosiljaše. A da bi zamazao oči i gospodi grčkoj, Milutin poče uvoditi na svome dvoru nekoje grčke običaje, pa i nekoje Grke uze u svoju službu.

Ali to se opet ne dopade Srbima, osobito onima u Zeti, gđe je tad živjeo Milutinov prvenac i nasljednik, Stevan, sa svojim sinovima Dušanom i Dušicom. Bojeći se, da Grci ne preovladaju srpskim dvorom i državom, zetska vlastela navali na Stevana, te ovaj digne vojsku na oca. Sad Milutin doleti s vojskom u Zetu i pozove sina da se izmire, pa da će mu sve oprostiti. Stevan dođe ocu i zamoli oproštaj. Ali, po nagovoru Grkinje Simonide, Stevanove maćehe, Milutin ne održa riječ, nego pošlje Stevana u Skoplje i tamo ga oslijepe, pa onda ga zajedno sa Dušanom i Dušicom pošlje u Carigrad svome tastu na čuvanje. Na skoro Dušica umrije u Carigradu, a zatim Milutin opet vrati Stevana i sina mu Dušana u Srbiju i nastani ih u Budimlju. Dotle bješe umro i kralj Dragugin, te Milutin uzme Braničevo i Mačvu sa Beogradom i spoji, sa Srbijom.

Među tim, Milutin je i dalje zavaravao Grke, te im je dva puta i svoju vojsku slao u pomoć protiv Turaka. God. 1312. Milutinova srpska vojska očisti. Trakiju od Turaka i povrati Vizantiji tu zemlju. A god. 1314. Milutinov vojvoda Novak Grebostrek sa najodabranijom srpskom vojskom ode u pomoć Grcima i potuče Turke u Maloj Aziji. Tako Srbi u dva maha spasoše Grke od izvjesne propasti. Radi ove usluge car Andronik II. preuznosio je hvalom svoga zeta Milutina, a srpske vojvode obasipao bogatim darovima. Sa najvećom slavom i počašću prođe tada srpska vojska, kroz Carigrad i preko cijele grčke zemlje. Tako još većma odskoči Milutinov ugled u Grčkoj i Grci skidahu kapu s glave, kad izgovarahu ime njegovo.

U isti mah Milutin je preko svoje matere Jelene katoličkinje stajao u najboljim odnošajima sa latinskim vladaocima i sa rimskim papom. S papom je Milutin vodio duge pregovore i vazdan mu obećavao, da će tobož primiti rimsku vjeru i prevesti sobom sav narod srpski. On je to činio samo za to, da bi se papinim uticajem obezbjedio ozgo sa strane Ugarske, dok posvršuje svoje glavne poslove dole na jugu i na istoku, sa Grcima i Blgarima. To isto činili su prije njega i drugi Nemanjići, pa i sam Nemanja, a kasnije je to činio i car Dušan, a baš oni bjehu najžešći pobornici Pravoslavlja i najčvršći stubovi srpske crkve. I, zaista, kad god. 1314. umrije Milutinova mati, kraljica Jelena, Milutcn prekide sve dogovore s papom. S toga papa podbode ugarskog kralja Karla Roberta, te ovaj godine 1318. u savezu s hrvatskim banom i još nekim sitnim vladaocima, nenadno upadne u Srbiju i otme Mačvu sa gradom Beogradom. Ali za to Milutin ote od Karlovih saveznika nekoje zemlje u Arbaniji i time podmiri štetu.

Na tri godine kasnije, 29. oktobra 1321. god. Milutin preminu u Nerodimlju u 67. godini svojoj i bi sahranjen u njegovoj najljepšoj zadužbini u manastiru sv. Stefana u Banjskoj, kraj Kosova, a po toj zadužbini njegovoj on je i nazvan: Milutin Banjski.

Stevan Uroš Milutin vladao je Srbijom punih 40 godina — najdulje od svih Nemanjića. Milutin služi na diku i precima i potomcima svojim. Srpstvo je pod Milutinom postiglo ogromne uspjehe, a Srbija sa Milutinom postade: prva sila na evropskom istoku. Milutin učini rodu glas i čast imenu Srbinovom. Koliko je Milutin osvjetlao srpski obraz, najbolje svjedoče ove riječi iz Carostavnika: Državni care! — govorahu grčki velikaši svome caru Androniku — Mi sluge. tvoje velimo ti: ako mu se (Milutinu) na skoro ne osvetiš, i svojom ga snagom ne otjeraš iz krajeva slavne ti države, u istiiu će potegnuti i na samu glavu slavnoga ti carstva — toliko se uzveličao! Ali ne samo spoljnim sjajem, nego i unutrašnjim blagostanjem Milutin usreći svoj narod i državu svoju.

Za blagoslovene vlade Milutinove Srbija se vrlo obogatila i domaćom proizvodnjom, i trgovinom, i zanatima, i umjetnošću, i naukom. On dade Srbiji valjane zakone i mudro uredi sve njene poslove i odnošaje sa tuđincima. Milutin prvi od srpskih vladalaca poče kovati zlatan novac srpski. On raširi državu Nemanjinu i pomnoži broj srpskih vladičanstava. On prenese srpsku arhijepiskopiju u Peć i odredi temelj kasnijoj patrijaršiji srpskoj. Od svih Nemanjića slavnih Milutin je sazidao najviše zadužbina. On iz temelja podiže 48 zadužbina carskih srpskih, osim onih nebrojenih, koje je obnovio i blagom obasipao. On podiže mnoge prosvjetne i dobrotvorne zavode po svima srpskim i grčkim zemljama, a u samom Carigradu sazida bonicu za bone i nevoljne i plaćaše sam svojim novcem sve liječnike i ljekarije. On pomože i obdari mnoge pravoslavne grčke crkve, sve od Soluna i Carigrada do Jerusalima i Gore Sinajske.

On, Milutin, pravoslavni kralj srpski, podiže i obnovi mnoge bogomolje rimokatoličke u zetskom i dalmatinskom primorju i obdari ih mnogim zemljama i posjedima od onda pa za vazda. Od svih Nemanjića on jedini nije gonio Srbe Bogomile, nego sa visine prestola svoga kraljevskog sjajno posvjedoči vječnu istinu: brat je mio koje vjere bio — baška vjera, a baška narodnost. On podiže i slavni benediktovski manastir rimske Svete Bogorodice Rtačke kod Bara i pokloni mu velike zemlje. Te darove rimskoj Bogorodici Rtačkoj sam Milutin lično potvrdi u jednom rimokatoličkom hramu kraljevskog svoga grada Kotora u Boki, a svjedoci te potvrde kraljevske bjehu: dva pravoslavna i dva rimska episkopa i djed (prvosvećenik) bogumilski! Sjajna svjedodžba srpske uljudnosti i čovječnosti! Jer u ono doba vjerske mržnje i netrpljivosti to je bilo nešto strašno, to je bilo deveto čudo. Tako šta nije onda mogao da učini ni koji papa i nikakav patrijarh, a to učini pravoslavni Srbin Stevan Milutin Nemanjić, najpravoslavniji kralj srpski. Koliko god bješe junak i vitez, toliko je bio i mudar i pravedan kralj srpski Milutin.

Pod njegovom rukom Srbija je kiptila blagoslovom božjim i u kraljevstvu Milutinovu bješe tako dobro, tako lijepo, da se stanovnici okolnih država jatomice naseljivahu u Srbiju i uživahu u njoj potpunu slobodu i jednakost ljudsku.

Ko je, šta je i kakav je bio Milutin Nemanjić, najbolje svjedoči njegov savremenik srpski, arhiepiskop Danilo, koji o Milutinu veli: Zarad njegove smirenosti i krjeposti i zarad njegova dobrodjetelna života, toliko se udostojio zaštite i odbrane (božje), da je divota slušati, a strahota razumjeti. Jer je čudno, kad se car (Milutin) sa inoplemenim carem sastane, pa opet postigne sv što god hoće. A dalje kaže: I prekomorski carevi i zemlje imali su da se dive, kako Bog pomaže i slavi ovoga blaženoga! Jer Bog ne zaboravlja, što je ovaj blaženi mnogo prilagao svetim crkvama i nemoćnima, i ti ga prilozi ne malo proslaviše, tako da se ukazivao neprijatelju strašan i da su mu se svi divili. Sa sviju ovih vrlina sveta crkva srpska proglasila je Milutina za svetitelja svoga i svetkuje ga svakog 30. oktobra na Mratin dan pod imenom: Sveti Stevan Milutin, kralj srpski. Isto tako svetkuju i poštuju Milutina i braća Blgari i nazivaju ga svojim svetim kraljem. Jer svete mošti Milutina Nemanjića prenesene su iz Banjske u staroslavni srpski grad Sredac, današnju blgarsku prestonicu Sofiju, pa tamo i dan danas počivaju.

Za vrijeme duge vlade Milutinove izmijenjaše se razni banovi u Bosni, koja se tada dijeljaše na sjevernu i južnu banovinu. Sjeverna zahvataše oblasti Soli i Usoru (Posavlje i Podrinje), a južna Pravu Bosnu ili Vrhbosnu (sarajevsku mitropoliju) i Donje Krajeve. Najznatniji bješe ban Prave Bosne i Donjih Krajeva Stevan I. Kotromanić, koji se bio oženio Jelisavetom, ćerkom srpskoga kralja Dragutina, te tako se srodio s Nemanjićima. Sa ovim banom Stevanom zavrgla se u Bosni posebna srpska dinastija:

Loza Kotromanića,

koja je kasnije bila vrlo štetna i nesrećna po Srpstvo u Bosni i Hercegovini. Stevana bana nasljedi sin mu Stevan II. Kotromanić. No na skoro hrvatski ban, Pavle Šubić, pomoću ugarske vojske, zavlada Kotromanića banovinom, a kasnije njegov sin, Mladen Šubić, otrže od kralja Dragutina i sjevernu Bosnu. Ali nečovječna vlada Mladenova izazva protiv njega opći ustanak, ne samo u Bosni, nego i u Hrvatskoj, a na čelo ustanka staviše se Srbi sa svojim Kotromanićima. Ustanici svladaju Mladena i proćeraju iz Bosne svu hrvatsku posadu, pa Stevan II. Kotromanić sad postade ban cijele Bosne, ali kao kletvenik (potčinjenik) i prijatelj ugarski. U takom stanju zateče Bosnu smrt Milutinova, kad na srpski kraljevski presto sjede

Stevan Uroš III. Dečanski, Nemanjić VIII.,

prvenac Milutinov. Na sreću Srbije, Stevan ne bješe sasma oslijepljen, nego mu je vid bio dosta sačuvan, ali za života očeva on je to krio. Čim je Milutin umro, Stevan zbaci povez s očiju i razglasi po narodu, da mu je sveti Nikola povratio očnji vid, pa sazove sabor u Peć i tu se na sam dan Bogojavljenja 1322. god. kruniše zajedno sa svojim sinom Dušanom, koji se nazove mladi kralj i dobije na upravljanje svoju djedinu Zetu. (Svi prestolonasljednici od loze Nemanjića dobijahu na upravljanje Zetu — današnju Crnu Goru — pa tako i Dušan. Zeta je bila kolijevka Nemanjića, pošto se i sam Nemanja I. rodio u Zeti, pa za to je oni i nazivahu svojom djedinom.)

Već prvih dana svoje burne vladavine Stevan Dečanski imao je da se bori irotiv dva takmaca: protiv svoga brata Konstantina, Milutinova sina od četvrte mu žene Simonide, i protiv svoga bratića Vladislava, sina Dragutinovog. Ali kralj Stevan u brzo savlada obojicu i utvrdi se na prestolu. No dok je trajala ova borba oko prestola, Latini pomoću Arbanaea ocjepiše od Srbije Drač, a bosanski ban Stevan Kotromanić otrže Hum i pridruži ga svojoj banovini. Sad kralj Stevan poče tražiti saveznike protiv Latina, te se oženi grčkom princezom Marijom Paleologovom, koja mu rodi trećeg sina: Simeuna Paleologovića iliti Sinišu Nemanjića, brata Dušanova. Na skoro među Grcima planu rat oko prestola, pa Stevan posla u pomoć svome rođaku caru Androniku II. Starijem svoga hrabrog vojvodu Hrelju Ohmučevića. (Ovo je onaj Relja Krilatica, koji se pjeva u narodnim pjesmama srpskim.) Hreljina pomoć kasno dođe Androniku. Ali Stevan uvreba ovu zabunu grčku i osvoji Prosek, Velez i još neke gradove u Maćedoniji, pa opsjedne i Ohrid.

Među tim u Blgariji carevaše onaj Mihailo Šišmanović, zet Milutinov, koji je bio oženjen Stevanovom sestrom Anom. (Ani je bilo srpsko ime Neda iliti Nedjeljka.) Grci su mrzili Mihaila i grozili mu. Za to on, da bi se umilio Grcima, oženi se sestrom grčkog cara. Andronika III. Mlađeg, a oćera svoju zakonitu ženu Srpkinju Nedu. Toj uvrjedi Mihailo pridruži i nasilje: udruži se s Grcima, te uzeše pod najam velik broj Tatara, a pridruži im se i vlaški vojvoda Ivanko Besaraba, pa svi zajedno iz nenada grunu na Srbiju. Stevan im izađe na susret i utabori se kod srpskoga pograničnog grada Zemuna na desnoj obali Strume. Srpska vojska bješe mnogo manja i nespremnija. S toga je Stevan puna četiri dana zavaravao neprijatelje, ne bi li mu stigla u pomoć i ostala, srpska vojska. Ali kad pomoć ne stiže, i kad Mihailo prezrivo odbi i poslednju Stevanovu ponudu za mir, hvaleći se, da će prenijeti svoj presto u sred srpske države: Onda i Stevanu prekipi, te se otvori slavna

Bitka kod Velbužda

(sadanjeg Kistendila), koja, se dogodi dne 28. julija 1330. god. Toga dana oko podne malena srpska vojska udari na združenu veliku vojsku neprijateljsku. U sredini srpske vojske bjehu kopljanici, koje predvođaše Stevanov sin Dušan. Srbi otvoriše borbu u potpunom bornom poretku. Oklopi, štitovi i sjajni mačevi srpski zablještaše na vrelom suncu ilinjskom, a vriska konja, jeka truba i junački poklič prolamaše vazduh. Dok se velika neprijateljska vojska postavila u bojni red, Srbi složno grunu na juriš i učine strašan pačariz od svojih zlotvora. Što uteče od mačeva. i kopalja srpskih, to sustigoše ljute strijele srpske, te stari srpski Velbužd postade grobnicom blgarske i grčke nadutosti. Glavni stan blgarski bi osvojen, svi boljari pohvatani i sva vojska razoružana. Što ne izgibe, to Srbi s mirom otpustiše doma, ali Tatare sve do jednog isjekoše. U ovome ljutom boju pogibe i sam car blgarski, Mihailo Šišmanović, a kažu, da ga je baš sam Dušan svojom rukom smakao. U opće u ovome boju Dušan se proslavi kao glavni junak i pobjedilac.

Slavnom pobjedom na Velbuždu Srbi izvojštiše prestiž na Balkanskom Poluostrvu i nikad više, ni Grci ni Blgari, ne mogahu da zadobiju prvenstvo nad Srbima — od tad pa do danas. Kad je grčki car čuo za ovu strašnu pogibiju i sramotu svoju, odmah uvuče rogove i prekinu rat, A srpski kralj Stevan sa svojim sinom Dušanom povede okovanu blgarsku vlastelu i pobjedonosno uđe u Blgariju sa najvećom slavom, a svi blgarski gradovi pohitaše da mu se poklone. Još na Izvoru predusretnu ga blgarski izaslanici i ponude mu na dar cijelo carstvo blgarsko, te da tako ujedini Blgariju sa Srbijom, a Blgari obećavahu, da će ga u svemu slušati.

Ali Srbenda Stevan, kao što vazda bješe plemenit, tako i sad velikodušno pokloni Blgarima krvavo izvojšteno carstvo, a Srbiji zadrža samo one zemlje srpske oko Niša, Pirota, Sredca (Sofije), Velbužda (Kistendila), pa otud na više preko Stare Planine i vidinske knežine do Lom Palanke današnje. Pa onda postavi za blgarskog cara svoga sestrića Stevana Šišmanovića, sina Mihailova i Nedina, a Blgarima zapovjedi, da ga slušaju kao njega samoga. Otale Stevan i Dušan krenu srpsku vojsku i kidišu na grčko carstvo, pa povrate Srbiji Velez, Prosek i Štip, koje Grci bjehu preoteli u ovome ratu, a ujedno oslobode od Grka i druge gradove i oblasti južne i postave u njima srpsku posadu. Iz zahvalnosti na velbuškoj pobjedi, Stevan živo nastavi ranije započeto zidanje slavnog i veleljepnog manastira svetih Dečana na polju Kosovu, a uz ovaj manastir podiže on i veliku bonicu i skupi tu sve bone i nevoljne, da se hrane i liječe. Po ovoj svetoj zadužbini svojoj nazva se on: Stevan Dečanski.

Poslije ovih sjajnih uspjeha Srbija malo odanu na miru, ali Stevan ne ostade s mirom. Njegova druga žena Grkinja Marija Paleologova šćaše da srpski presto nasljedi njen sin Siniša, a ne zakoniti nasljednik Dušan, njep pastorak. Ovaj grčki ćeif ne dopade se Srbima, a ponajmanje kršnim Zećanima. Oni nikako ne mogahu oprostiti Stevanu, što se nije potpuno koristio velbuškom pobjedom prema Grcima i Blgarima, nego je čak dopustio, da mu se grčke udvorice razmeću - oko srpskog prestola. S toga Zećani, a na čelu im silni zetski vlastelin Vratko Svetojević i humski knez Ranko, dignu ustanak protiv Stevana, pa u tu pobunu uvuku i mladog kralja Dušana. Ustanici sagnaju kralja Stevana u Nerodimlje, a za tim u grad Petrič i tu ga uhvate, pa onda ga odvedu u grad Zvečan i tamo ga zarobe. Ne skoro Stevan umrije u Zvečanu.

Neki misle, da je on tamo udavljen bez znanja Dušanova, ali to nije dokazano. Tako svrši ovaj hrabri, pravedni i pobožni srpski kralj, koji se mnogo brinuo o sirotinji i zidao duši zadužbine, te i dan danji njegovi sveti Dečani zagrijevaju i štite potljačeno Srpstvo kosovsko. Srpski narod, osobito onaj Srbalj kosovski, i danas sa prevelikom zahvalnošću pominje ovoga čestitog vladaoca svoga, a sveta crkva srpska svetkuje ga kao mučenika i ugodnika božjeg svakog 11. novembra pod imenom: sveti Stevan Dečanski, kralj srpski.

I tako evo nas sad pod vrhuncem srpske državne moći i snage: evo nas na ulasku u carstvo srpsko, kamo nas Nemanja povede i dokle nas Milutin dovede. Sa Milutinovim sinom Stevanom Dečanskim Srpstvo već bješe prispjelo na sam prag carstva svoga, a Dečanski otvori vrata carstvu onome, u koje će Srbe uvesti istom njegov sin Dušan.

No još za vlade Stevanove njegova druga žena, Grkinja Marija, maćeha Dušanova, pokušavala je, da potisne zakonitog nasljednika Dušana, te da obezbjedi presto svome Siniši, najmlađem sinu Stevanovom. To i bješe glavni povod Dušanovom sukobu s ocem. Sad Marija opet naumi da ostvari svoju želju, ali je Dušan preteče. Odmah, još za života očeva, Dušan sakupi državni sabor u gradu Svrčinu (na Kosovu) i na tom saboru bude svečano vjenčan kraljevskim vijencem. Tako sjede na presto Nemanjin njegov najdostojniji i najslavniji potomak:

Stevan Uroš IV. Dušan Silni, Nemanjić IX.,

koji se zakralji i krunisa u prestonom srpskom gradu Svrčinu, dana 8. septembra 1331. godine u 23. godini svojoj. Prije svega Dušan utvrdi u zemlji mir, priteže uzde razuzdanoj vlasteli i pojača ubojnu snagu srpsku. Među tim Blgari bjehu zbacili Dušanova zeta, cara Stevana Šišmanovića i kraljicu Nedu (Anu), pa zacarili opet Srbina, Jovana Aleksandra Sracimirovića, koji je dotle kao vojvoda i namjesnik Stevana Dečanskog upravljao srpskim oblastima u Blgariji. Tako se izrodi opasnost, da Srbiji propadnu krvave tekovine, zadobivene pobjedom na Velbuždu. Ali Dušan ne htjede radi toga da troši srpsku krv po Blgariji, nego se oženi Aleksandrovom sestrom Jelenom, pa tako se opet utvrdi isto stanje kao što je bilo pod Šišmanima: Blgarija i dalje ostade potčinjena srpskoj vrhovnoj vlasti.

Sad već Dušan ni časa ne počasi, nego odmah udari na Grke. Dušanu se pridruži i njegov šurak car Aleksandar Sracimirović. Aleksandrova vojska, kao lijevo krilo Dušanovo, spusti se na Grke iz Blgarije u istočne oblasti, a Dušan pođe dolinom Strume. Pobjedna vojska Dušanova prodre do slavnoga grada Sera (Seresa) i čak do Morunca na Tahinskom Jezeru u Migdoniji (najistočnijem kraju Maćedonije). Za tim Dušan udari na zapadnu Maćedoniju, pa osvoji Čermen, Strumicu, Vodenu, Kostur, Hlerin, Prilep, Železnac, Ohrid i druge gradove, pa pritište i opsjede glavni grad Solun. U tome pristiže Solunjanima u pomoć sam car grčki Andronik i zamoli Dušana za mir U taj mah Srbiji bješe zaprijetila opasnost sa sjevera od Ugarske, te s toga Dušan primi ponudu i oba cara se lično sastanu i uglave mir 26. avgusta 1334, Dušan zadrža, veći dio.osvojenih oblasti, a Grcima vrati grad Vodenu i još nekoja mjesta. Odmah poslije ovog solunskog mira Dušan se okrenu na Ugre. No za taj mah rat se odloži, te Dušai udari na državice katoličkih knezova u Arbaniji, koji se bjehu otrgli, pa osvoji i pridruži Srbiji cijelu Arbaniju i sjevernu i Južnu, zauzev i najvažnije gradove primorske: Drač, Kaninu i Avlonu čak do Epira.

Za to vrijeme bosanski ban Stevan II. Kotromanić bješe ocjepio od hrvatske banovine Završje (oblast od grada Knina do Klisa u Dalmaciji), a od srpskih zemalja bješe preuzeo Krajinu neretljansku (dalmatinsko primorje od rijeke Cetine do Neretve). Radi ovih osvojenja ban Stevan je bio u neprekidnom ratu sa hrvatskim knezom Nelepićem i njegovim saveznicima, i činjaše im velike štete. S toga se Nelepić obrati papi za pomoć i optuži bana Stevana kao zaštitnika bogumilskog, te posredovanjem ugarskog kralja Karla Roberta Stevan najposlije izjavi papi svoju privrženost i pređe s mnogom vlastelom srpskom u rimsku vjeru. No time se hrvatski knez Nelepić ništa ne pomože, pa tako ni - papa, jer Stevan ne smjede goniti bogumile, bojeći se, da ovi ne pozovu u pomoć Dušana.

U isti mah i Dušan je bio optužen kod pape, te papa podbadaše ugarskog kralja protiv Dušana. Da bi otklonio tu opasnost sa sjevera, Dušan poče pregovarati s papom, tobož, daće preći u rimsku vjeru, ali čim se dobro utvrdi u Arbaniji, odmah prekide sav taj razgovor s papom, pa nastavi ratovanje na jugozapadu. Već godine 1340. Dušan osvoji i pridruži Srbiji sav sjeverni Epir do grada Janine i postavi tamo za namjesnika svoga šuraka, Jovana Olivera, vojvodu srpskog.

Na skoro za tim umrije grčki car Andronik III. i ostavi na prestolu nejaka sina Jovana V. Paleologa pod staralaštvom svoje žene Ane i velikoga sluge Jovana Kantakuzena, čovjeka vrlo učena i smjela, ali do krajnosti prevrtljiva i vlastoljubiva. Čim se Kantakuzen dočepa vlasti carskog namjesnika, odmah se proglasi za cara grčkog i zarati na caricu Anu. Ali Ana pobjedi Kantakuzena, te on prebjegne u Srbiju i zaište pomoći od Dušana. Dušanu dobro dođe ovaj razdor grčki, te sklopi sa Kantakuzenom savez i načine ovakav ugovor: da Dušan pomaže Kantakuzenu protiv cara Paleologa, a u naknadu za to, da i Dušan osvaja oblasti grčke, pa da i jedan i drugi zadrže za sebe sve što god koji dobije bilo mirom ili silom.

U isti mah i carica. Ana zamoli Dušana za pomoć protiv Kantakuzena i obeća mu dati na dar sav ostatak Maćedonije osim Soluna. Ali Dušan odbi molbu caričinu, jer bješe već zaključio ugovor sa Kantakuzenom i zadao mu časnu riječ. Kasnije carica Ana opet oblijetaše oko Dušana, moleći ga svakojako da se odrekne Kantakuzena, ali Dušan ne prevjeri zadanu vjeru. Najzad carica pošlje Dušanu osobite poslanike: Đorđa Luku i solunskog mitropolita. Makarija. Oni u ime caričino predlože Dušanu na poklon više vrlo važnih gradova grčkih, samo da im izda svoga saveznika Kantakuzena. No Dušan im odgovori, da je to sramno i nepošteno, što Grci traže od njega, pa odbi caričine poslanike ovim značajnim riječima: Ne samo za nekoliko gradova, nego ni za čitavu imperiju grčku, takvo zločinstvo neću ja učiniti.

Za tim Dušan skupi veliku vojsku, pa veći dio svoje vojske dade Kantakuzenu, a s manjim dijelom on sam udari na Grke i osvoji svu Vodenu. No dok je Dušan s manjom vojskom napredovao, dotle Grk Kantakuzen u ludo satre onaj cvijet srpske vojske, pa onda iznevjeri Dušana i prebjegne Turcima. Sad Kantakuzen dobije tursku vojsku, pa s njome napadne Dušana. Dušan pošlje na Turke svoga vojvodu Đorđa Preljuba, te Srbi razbiju Turke Kantakuzenove i počnu ih goniti. Turci se razbjegnu po okolnim brežuljcima i šumama, te ih teški oklopnici srpski ne mogahu dalje goniti na konjima, nego odjašu konje i poćeraju neprijatelja pješice. Ali Turci zaibiđu kroz šumu, pa se dočepaju srpskih konja i dočekaju umorne oklopnike Preljubove, pa ih razbiju. Ali ovaj Preljubov poraz ni malo omete Dušana. On i dalje osvajaše grad za gradom, pa uze i najvažnije gradove Ber i Serez, a za tim osvoji i sav ostatak Maćedonije, osim Soluna. Što tada i Solun ne pade u srpske ruke, imaju Grci da zahvale jedino srećnom položaju toga jakog grada, koji se može osvojiti samo s mora, a Dušan tada nije imao mornarice (ubojnih brodova).

Zbog onoga nevjerstva Kantakuzenovog Dušan prekide s njime savez i javno mu navjesti neprijateljstvo. Među tim, ne samo Kantakuzen protiv carice Ane, nego i Ana protiv Kantakuzena poče prizivati Turke u pomoć. Turci to jedva dočekaše, pa nagrnuše iz Azije u evropske zemlje grčke, te počeše žariti i paliti po grčkom carstvu, a sve tobož kao saveznici i prijatelji jedne ili druge zavađene stranke. Tada se Turci tako osiliše, da su u samom Carigradu činili najgrđa nečovještva, a Grci ne smjedoše ni pisnuti, nego im još činjahu najpodlije udvornosti. Dušan je sve ovo budnnm okom pratpo, pa videći da Grcima nema više života i da se sa Turcima približuje nova opasnost za Srbiju: naumi odlučno, da sa svim uništi grčko carstvo i da ga zamijeni carstvom srpskim, te da tako učini kraj grčkim petljanijama i da postavi jaku branu protiv turske najezde. Mnogi krajevi grčki bjehu i sami voljni, da listom pristanu uz Dušana.

Ali da bi Grke još većma zadobio za se, Dušan naumi da podigne srpsko kraljevstvo na carstvo, a sebe da proglasi carem sviju Srba i Grka. No da bi novome carstvu srpskom dao što jaču i sjajniju podlogu: Dušan naumi da oslobodi i srpsku crkvu od grčkog tutorstva, te da podigne srpsku arhijepiskopiju na stepen nezavisne patrijaršije. S toga Dušan u oktobru god. 1345. sazove u Skoplje crkveni i državni sabor. Na saboru u Skoplju bješe sakupljena sva srpska vlastela, gospodština i duhovništvo, a osim ostalih tu bješe još i blgarski patrijarh Simeun, ohridski samostalni arhijepiskop Nikola, svi grčki episkopi iz osvojenih zemalja i svetogorski protopop sa znatnijim kaluđerstvom Svete Gore. Po odluci ovog sabora dotadanji srpski arhijepiskog Janićije bude proglašen za patrijarha srpskog, a pećska arhijepiskopija, bude uzvišena na nezavisnu patrijaršiju srpsku.

Odmah za tim, na sam dan Vaskrsa, 16. aprila 1346. god, na saboru u Serezu oba patrijarha (srpski i blgarski) vjenčaju Dušana carskom krunom i proglase ga za cara samodržca srpskog, grčkog blgarskog i arbanaškog, a ujedno kraljica Jelena bude vjenčana za caricu srpsku, a devetogodišnji kraljević Uroš za kralja svih srpskih zemalja. Sve ovo izvršeno je sa najvećim sjajem i slavom, pred cijelim narodom i saborom, na kome bješe sakupljeno svo duhovništvo i sva velika i mala samodržavna vlastela i svi Dušanu potčinjeni vladaoci, pa tako i blgarski car Aleksandar. Tako postade

Srpsko carstvo i srpska patrijaršija,

tako Dušan Silni dogradi građevinu velikoga Stevana Nemanje i svetoga Save Nemanjića i postavi domu Srbinovu — carsko šljeme. A za uspomenu na taj vaskršai dan, Dušan ustanovi i naročito odličje: orden svetog Stevana — i to bješe prvi srpski orden. A za sve ovo Dušan je izabrao najzgodnije vrijeme, kad se Grci krviše među se i kad Ugri ratovahu sa Mljecima. I na sve ovo Grci ne mogahu odgovoriti ničim drugim, no samo — prokletstvom! Istom negđe kasnije (god. 1352.) prisjeti se grčki patrijarh Kalist, da je za svagda izgubio srpsku crkvu i njeno mnogobrojno. i bogato stado, te od sve muke baci anatemu i na srpsku patrijaršiju i na cara Dušana i na sav sabor. On se tako utješi, a njegova kletva ode u vjetar.

Jer već do godine, pošto se zacario, car Dušan sa caricom Jelenom proputova po velikom svome carstvu, pa svuda bogato obdaravaše crkve, manastire i siromahe — te ih sav narod blagosiljaše. Pa i sami Grci u osvojenim zemljama radosno pozdravljahu Dušana, jer im bješe dozlogrdilo krvoločno ratovanje Paleologovo i Kantakuzenovo. No Grcima se ponajvećma dopalo, što Dušan nije gonio grčke velikaše u osvojenim zemljama, nego je mnoge zadržao u službi i časti i potvrdio im pređašnja prava njihova. Tim je Dušan zadobio i one Grke, koji preostaše pod grčkom vlašću.

Istom sad poče se Dušan spremati, da dovrši što je započeo. S prva je mislio da udari pravce na Carigrad. Ali za to mu trebaše saveznik, kojn bi imao veliku pomorsku silu, jer Carigrad se ne može osvojiti bez jakog brodovlja. Takva pomorska sila bjehu Mljeci. Ali rimski papa i Grci bjehu protivni takvom savezu, te Mljeci ne smjedoše stupiti u savez sa pravoslavnim carem srpskim. Za to Dušan odloži napad na Carigrad do bolje prilike, pa krajem 1346. god. udari na južni Epir i osvoji ga. Tako sad cio Epir potpade pod Srbiju.. A za tim (god, 1347.) Dušan osvoji još i svu Etoliju i Akarnaniju (zemlje još dalje na jugozapadu ispod Epira). Tada se i Kantakuzen izmiri sa caricom Anom, te Grci napnu sve svoje sile da ustave Dušana. Ali zaludu im bješe sve. Već do godine (1348.) Dušanov vojvoda Preljub, sa velikom konjicom srpskom, grunu iz Epira u Tesaliju i osvoji cijelu tu zemlju. Tako sad Grcima preosta samo grad Solun i parče Trakije sa Carigradom. U Epiru, Etoliji i Akarnaniji Dušan postavi za upravitelja svoga brata Sinišu i nazove ga despotom. A u Tesalpji postavi za uiravitelja vojvodu Preljuba i nazva ga ćesarem. No i Siniša i Preljub bili su samo namjesnici carski — u svemu podložni Dušanu.

Tako sad Dušanu dođe na red: osvojenje Carigrada. Ali prije no što će učiniti taj presudni korak, Dušan htjede mudrim zakonima i uredbama da učvrsti dotadanje tekovine svoje, pa sazove sabor u Skoplje, te se na ovom saboru izda prvi dio znamenitog Dušanovog Zakonika., koji bi svečano proglašen na Spasov dan god. 1349. Kasnije (god. 1354.) na saboru u Serezu Dušan izdade i drugi dio svoga Zakonika, te ovaj zbornik zakona obuhvati cjelokupnu uredbu zemaljsku i jasno obilježi prava i dužnosti svakog srpskog podanika. Tako postade taj alem kamen Dušanova carevanja: tako postade slavni. Dušanov Zakonik, kome onda ne bješe ravna u svemu svijetu, te i danas učeni ljudi ne mogu dovoljno da se nadive neobičnoj mudrosti i veličini uma Dušanova.

No još iste godine 1349. kad je izdao prvi dio Zakonika, Dušan nastavi rat s Grcima i opsjede Solun. Solunjani već bjehu počeli pregovarati, da se predaju Dušanu, kad ali na jednom iskrsne Kantakuzen sa turskom vojskom, a ozgo opet ban Stevan Kotromanić po nagovoru ugarskog kralja Ludvika, napade Dušanove zemlje i opljeni Gacko, Rudine, Trebinje i Konavlje. Za to Dušan napusti Solun, pa ode da prečisti ove poslove na sjeveru.

Ovaj znameniti Srbin, Stevan II. Kotromanić, ban bosanski, koji je rođen u pravoslavnoj vjeri, pa se poslije pokatoličio, istina, bješe junak i rodoljub, ali njegovo rodoljublje nije išlo dalje od granica vlasti njegove.

S toga je taj Srbin počinio Srpstvu više štete, nego svi drugi protivnici Dušanovi. Ban Stevan nije mogao da pojmi, veliki smjer Dušanov, te dok je Dušan sakupljao oko Srbije jedan po jedan kraj Srpstva, dotle je ban Stevai otuđivao bosansko Srpstvo i stvarao u svojoj banovini neko posebno jedinstvo srpsko, samo da bi održao i proširio svoju vlast. Tako se sudari Kotromanićeva težnja sa težnjom Dušanovom, pa najzad morade da se prolije bratska krv. Još 1346. god. u malo ne dođe do rata među Stevanom i Dušanom, ali se ipak izmiriše. No sad, kad Stevan poče ozbiljno da ruši Dušanovu tvorevinu i kad opljeni pomenute srpske zemlje, onda i Dušanu prekipi, te u jesen 1350. god. udari sa silnom vojskom na Kotromanića. Pošto uze Zahumlje i opsadi glavne gradove bosanske, Dušan ponudi Kotromaniću mir pod ovom pogodbom: da Dušanu ostane Zahumlje i da se jedinica bana Stevana, Jelisaveta, uda za Dušanova jedinca Uroša. Tom ženidbom Dušan šćaše na miran način da sjedini obe ove srpske zemlje, jer ban Stevan ne imađaše muškog poroda, te bi tako i Bosna kao miraz Jelisavetin pripala opet Srbiji.

Ali vlastoljubivi Kotromanić odbi ovu bratsku ponudu, te sad se Dušan iznova obori na njega i proćera ga iz Bosne. Kotromanić prebježe Ugrima, a narod i vlastela bosanska listom poče pristajati uz Dušana i radosno ga pozdrave kao svoga cara. Tako Dušan u brzo osvoji svu Bosnu i Hercegovinu i sa svojom pobjedonosnom vojskom prođe kroz cijelu zemlju. U ovome sjajnom ratnom pohodu kroz Bosnu bila je s carem Dušanom i carica Jelena. Kad tako združi Bosnu i Zahumlje sa Srbijom, Dušan postavi tamo svoje vojvode i posadu po gradovima, pa onda ode s caricom Jelenom u pohode drugoj srpskoj državi Dubrovačkoj Republici.

Dubrovčani dočekaše svoje carske goste sa tolikim oduševljenjem i slavom, da je to ushitilo i samog Dušana, koji bješe već naviknut na veliki sjaj. Dubrovčani se toliko radovahu oovoj počasti, koju im ukaza srpski vladalac, da su čak i poslije dvesta i trista godina sa osobitim ponosom pominjali ovu posjetu Dušanovu. Dušan je i tada i prije toga vrlo lako mogao osvojiti Dubrovnik, al on to nije htio. Jer bogata i slobodna Republika Dubrovačka bješe od velike koristi po Srpstvo i srpsku državu, a osobito je ona bila dobro došla gonjenim i prognanim Srbima, koji u Dubrovniku svagda nalažahu bezbjedna utjecišta i slobode. Pa ne samo da ga ne htjede osvojiti, nego još Dušan, kao i njegovi preci, pokloni tad Dubrovniku velike zemlje stonske i ratske, potvrdi im sva ranija prava i bogato obdari rimokatoličke crkve u Dubrovniku i njegovoj oblasti. Uplašeni ovim prijateljskim dočekom u Dubrovniku, i lukavi Mljeci pohitaše da se udvore Dušanu, te ga, izabraše za svoga počasnog građanina, a to je onda bila osobita čast.

No dok se ovo dešavalo u gornjim zemljama srpskim, dotle je Kantakuzen sa Turcima plenio južne zemlje srpske. Sad se Dušan opet uputi na jug, te poslije ljuta boja i okršaja očisti svu zemlju od Turaka i progna Kantakuzena. Na tri godine za tim (godine 1354.) umrije prognani ban Stevan Kotromanić, te ga nasljedi sinovac od brata mu Vladislava po imenu Tvrtko I., a sa ovim Tvrtkom zavrže se u Bosni i nova srpska dinastija:

Loza Tvrtkovića,

koja na skoro uzdiže Bosnu do samostalnog kraljevstva. Tvrtko I. zatekavši se sa svojim stricem na ugarskom zemljištu kao izgnanik, ostade vjeran ugarskom kralju Ludviku, a opet Ludvik se oženi onom Jedisavetom Kotromanićevom, pa uz nju dobi u miraz i svu banovinu

pokojnog bana Stevana. Ali ovaj miraz valjalo je istom osvojiti, jer Bosna i Zahumlje tada bješe pod Dušanovom rukom. Za to kralj Ludvik još god. 1353. bješe prešao s velikom vojskom preko Save i upao u Srbiju. Ali Dušan utabori svoju vojsku oko Žiče i na Rudniku, pa tu dočeka Ugre, te ih do noge potuče i prebaci preko Save. Ovaj ugarski poraz bio je tako strašan, da je onda mutna Sava progutala mnoge Madžare — loše plivače. Tada car Dušan povrati Srbiji svu Mačvu sa Beogradom, pa Beograd iznova utvrdi. Onda Dušan pređe i Savu, pa osvoji sav Srijem sa Slavonijom do Osjeka.

Ovom pobjedom Dušanovo carstvo obuhvati sve zemlje između Dunava, Save i Drave, pa između Jadranskog, Jonskog, Egejskog i Crnog Mora—osim grada Soluna i južne Trakije sa Carigradom. Tako se sad zateče na okupu gotovo sav narod srpski — osim onih Srba u tadanjoj hrvatskoj banovini i u kraljevstvu ugarskom.

Ali baš u ovom dobu Dušan je imao i najviše neprijatelja: ozdo ga neprestano uznemirivahu Grci i Turci, sa zapada opet rimski papa i sitni vladaoci latinski, a sa sjevera Madžari i Hrvati. Dušanje na sve strane junački odoljevao i savladao neprijatelje. A pošto razbi Ugre i osvoji zemlje do Osjeka, Dušan se godine 1354. okrenu na zapad i potuče vojsku hrvatskog bana, koji bješe potčinjen Madžarima i pomagaše mu u svima ovim ratovima protiv Srbije i Bosne.

Ovome ugarsko-hrvatskom ratovanju sa Srbima jedan uzrok bješe Bosna, ali drugi krupniji uzrok bila je — vjera. Jer kad se Dušan zacario, uzeo je naslov: pravoslavni car. Već tim je dao na znanje, da je u njegovom Carstvu pravoslavna vjera državna vjera i da se ni pošto ne će trpiti širenje kakve druge vjere na štetu Pravoslavlja. Pa zbilja Dušan to i nije trpio, nego je žestoko kaznio svakoga ko bi rušio Pravoslavlje i podrivao narodnu srpsku crkvu. To se opet nije dopadalo rimokatoličkim vladaocima, a ponajmanje rimskim papama, koji bjehu razaslali po srpskim zemljama čitavu vojsku svojih svećenika, te ovi obraćahu pravoslavne Srbe u rimsku vjeru. S toga pape podbadahu ugarske kraljeve i hrvatske banove, te ovi svaki čas uznemirivahu Srbe u Bosni i u Srbiji.

Da bi se obezbjedio s te strane i da bi uspješnije mogao povesti odsudni rat protiv Turaka: Dušan pokuša da se izmiri s papstvom, koje onda bješe tako moćno, da se papinoj riječi nije smio protiviti ni koji vladalac rimokatolički. Junija mjeseca 1354. god. Dušan pošlje papi Inoćentiju IV. svoje poslanike: Božidara, vrhovnog sudiju u Srbiji; Nestjaga, namjesnika u Serezu; i Damjana, namjesnika u Kotoru. Ovi poslanici odu u Avinjon i donesu papi pismo, u kome ga Dušan moli, da mu dade blagoslov za krstonosnu vojnu i da ga imenuje vrhovnim vojvodom protiv Turaka, a papa njemu da pošlje sve poslanike, koji će u Srbiji urediti crkvene stvari rimokatoličkih Srba. Papa je bio vanredno ushićen ovom pomirljivošću Dušanovom i mnogo se obradova, nadajući se tvrdo, da će tako porimiti sav narod srpski. S toga papa Inoćentije 24. decembra 1354. god. napisa caru Dušanu vrlo laskavo i slatko pismo.

U tome pismu papa izjavi Dušanu svoje priznanje za sve što on bude učinio u korist crkve, poželi mu dugo i srećno carevanje, uspjeh u ratu i sreću u miru, posla mu svoj blagoslov, dade mu naslov zastavnika crkve i vrhovnog vojvode protiv Turaka i zamoli ga najzad, da blagonaklono primi njegova dva poslanika. U jedno papa zapovjedi ugarskom kralju i hrvatskom banu, da se smire i da ne uznemiruju Dušanovo carstvo. Tim je Dušan postigao kod pape, što je želio, te sad sklopi ratni savez sa Mljecima i poče se ozbiljno spremati na Carigrad.

Ali dok se on spremao, papini poslanici ne urediše svoje crkvene stvari u Srbiji, nego ih još većma zapletoše, radeći otvoreno i bezobzirno protiv pravoslavne vjere. S toga car Dušan opet prekide sve poslove s papom, i strašno ga ogorči ta neiskrenost papskog poslanika, biskupa Petra Tomasa Mezijera. Car Dušan bješe toliko ozlojeđen, da kad mu biskup Mezijer jednom dođe u dvor, car zahtjevaše, da mu biskup poljubi nogu. Ovaj to ne htjede učiniti, te car prekine s nnjim sve poslove i izda ukaz, kojim zaprijeti, da će dati izvaditi oči svakome onome Srbinu, koji bi se usudio prisustvovati i slušati liturgije koje služi taj biskup Mezijer. Tako se goropadno svrši Dušanovo prijateljevanje s papom.

S toga papa opet nagna ugarskog kralja i hrvatskog bana, te se ovi iznova spremahu da udare na Srbiju i Bosnu. Sad papa oglasi pravi krstaški rat protiv Srba i njihova cara šizmatika (otpadnika); koji je onako strašno porugao papu. Da bi se osvetili za tu porugu, ugarski kralj i hrvatski ban utabore oko Zagreba do 100 hiljada najamničke vojske od svakojakih naroda i vrebahu zgodu da napadnu Dušana, a papa od velikog veselja dade sad ugarskom kralju onaj isti naslov zastavnika crkve, koji je bio dao Dušanu. No i Dušan se spremi, da ih muški dočeka, te Ugri i Hrvati tad ne smjedoše udariti na Srbiju, nego im se učini probitačnije, da udare na Dušanove saveznike, Mlječane.

Tako sad, pošto je potčinio Blgare i, slomio grčko carstvo, Dušan imađaše na vratu još dva glavna protivnika: ozdo Turke, a ozgo Ugre s papom. S toga on sad naumi, da od jednom prečisti na obe strane, te podjeli svoju ubojnu snagu na dvoje. Jedna srpska vojska udruži se s Mlječanima u Dalmaciji i otpoče protiv Madžara i Hrvata žestoku borbu oko gradova Klisa i Skradina. Srbi i Mlječani junački se borahu, te Ugri i Hrvati bjehu svuda pobjeđivani. Dok je trajala ova borba na sjeverozapadu, dotle Dušan sa glavnom svojom vojskom i sjajnom opremom pođe na Carigrad, pa prodre u Trakiju i približi se samim zidinama carigradskim. Ova srpska vojska bješe tako silna i oduševljena, da se nad njom nebo prolamalo i zemlja se pod njom tresla. Srbi se utabore kod mjestanca Devoli.

I dok se oni spremahu za odsudni napad na Carigrad, dotle se među samim Grcima stvori stranka, koja bješe voljna da preda Carigrad srpskom caru, samo da se grad kako bilo spase od Turaka, saveznika grčkih. Sve je, dakle, bilo kako valja: srpska vojska silna, divno spremljena i još divnije oduševljena, a neprijatelj preplašen i gotov na predaju. Ali baš sad, kad je srpska pobjeda bila izvjesna i kad je trebalo zakoračiti samo još posljednji presudni korak, pa da se carska srpska zastava zaleprša na ponosnim zidinama Carigrada; baš u tom najsrećnijem času zadesi Srbe najveća nesreća i žalost: umrije na prečac Dušan Silni, car srpski.

Čim je u srpskom taboru pukao glas o smrti carevoj, sva vojska bješe kao gromom poražena. Nepobjedni vitezovi srpski, koji već osijediše u krvavoj borbi, plakahu tad kao mala djeca na samrtnom odru svoga cara i ne znađahu, šta da čine. Bješe u Srba i srca i snage, bješe junaka nad junacima ali ne bješe silne ruke Dušanove, da ih drži i vodi. U toj nesreći i zabuni, srpske vojvode riješe, da napuste opsadu Carigrada, te svak sa svojom vojskom ode doma.

Grci i Turci kad čuše za prijeku smrt Dušanovu, silno se obradovaše, a još većma se obradovaše, kad ih srpska vojska ostavi s mirom i mirno se raziđe. A veli se, da Dušan i nije umro od groznice, kao što se misli, nego da su ga Grci potajno otrovali. To je vrlo moguće, ali nije izvjesno. Tek dosta, da njega nestade baš onda, kad ga je Srpstvo najvećma trebalo, kad je on bio u najvišem poletu rada i u naponu muške snage i volje:. umrije u 46. godini svoga života, a u 24. godini vladavine svoje. (Rodio se u Skadru na Bojani god. 1309. zakraljio se u Svrčinu 8. septembra. 1331. a umro u Devoli pod Carigradom 20. decembra 1355. god.)

Tako se utasi najsjajniji svjetilnik državnog života srpskog. Sa Dušanom Srpstvo dođe na vršak zlatnoga doba svoga. Dušan Silni dade sjajne zadovoljštine srpskom narodu za one hiljadugodišnje patnje i nepravde. Ovaj veliki Srbin učini čast imenu i obrazu Srbinovu. Car Dušan pokaza i dokaza svemu svijetu, šta može srpski narod, kad je udružen i složan i kad se njim mudro upravlja. Njegova silna ruka ubrisa hiljadugodišnju suzu sa oka Srbinova i posija samrtni strah među zlotvore srpske. Jer ne samo u Srpstvu, nego u cijelom tadanjem svijetu evropskom, ne bješe vladaoca ni blizu ravna Dušanu. On je bio najsilniji i najbolji vladalac svoga doba. U njemu bjehu spojene sve vrline uzorita vladaoca: i mudrost i hrabrost, i plemenitost i odlučnost, i hitrina i odmjerenost, i strpljivost i čelična volja, i bujna svježina duha i potpuna vlast nad strastima. No iznad svega: u Dušanu Silnom bješe budna i kao sunce jasna srpska svijest o svemu Srpstvu i narodu srpskom, čijoj slavi i sreći on služaše svim srcem; svom dušom—cijelim životom svojim.

Takav je bio on — takav od kolijevke do groba.

Ali ne samo spoljnim sjajem i slavom, nego i unutrašnjim blagostanjem Dušan je zadužio svoj narod vječitom zahvalnošću. I narodna proizvodnja, i trgovina, i umjetnost, i nauke, i lična, sloboda, i javna bezbjednost, i sudska pravda — cvjetaše pod Dušanom bolje no igđe u tadanjem svijetu. A pored sve oštrine pravoslavnog osjećanja njegovog, ipak Dušan nije lučio svoje Srbe po vjeri i vrlo je poštovao svaku vjeru bez razlike. A to je on najbolje zasvjedočio onom velikom ljubavlju i pažnjom, koju je vazda ukazivao svome rimokatoličkom Srpstvu u jadranskom primorju i Zeti. Jer od svih svojih pokrajina Dušan se najviše brinuo sa blagostanje svojih primorskih oblasti, a osobitu je ljubav poklanjao svome carskom gradu Kotoru i svojoj saveznici Dubrovačkoj Republici. Car Dušan je poklonio Dubrovniku Ston i Rat i pomagao ga u svemu i svačemu tako, da se Dubrovnik za Dušanove vlade ispeo do prave svoje veličine i blagostanja.

Ali ne samo umom, duhom i srcem, nego i tjelesnom snagom i uzrastom Dušan bješe velik i silan. Savremenici njegovi, koji su ga živa očima gledali, kazuju, da je car Dušan bio najljepši i najsnažniji čovjek svoga doba, te mu ni u tome ne bješe ravna, pa za to je i nazvan: Dušan Silni.

Čim je car Dušan preminuo, doneto je njegovo tijelo u Srbiju i sahranjeno u njegovoj carskoj prestonici Prizrenu, u manastiru sv. Arhanđela Mihaila, koji je on sazidao. (Sv. Arhanđel bješe krsno ime car Dušanovo, te je on podigao više zadužbina u čast sv. Arhanđelu, pa jednu čak i u Jerusalimu. Ali, najdivnija bješe ova u Prizrenu. Nju kasnije Turci razoriše, no još i sad stoje ostaci razvalina: A ona u Jerusalimu služi i danas.) Dušanov carski presto nasljedi njegov sin jedinac,

Stevan Uroš V. Nejaki, Nemanjić X.

Urošu tad bješe istom 19 godina.On ne bješe ničim dorasao za vladaoca tako velikog carstva. Bio je preko mjere blag, skroman, milostiv, mirav i povodljiv, pa za to je i nazvan: .Nejaki Uroš. On otpoče svoju vladu pod tutorstvom (staralaštvom) svoje matere, carice Jelene i Vukašina Mrnjačevića, prilepskog župana, koga Dušan na samrti bješe postavio za carskog namjesnika do punoljetstva Uroševa.

Ali na skoro Vukašin se tako osili, da preote od Uroša svu vlast, pa vladaše po svojoj volji. A na Vukašina ugledaše se i ostali velikaši, kojima nije godila Dušanova stega, te već prvih godina po smrti Dušanovoj Srbijom vladahu mnogi sitni i krupni gospodari.

Najznamenitiji bjehu: Dušanov brat, a Urošev stric, Siniša Nemanjić, gospodar Epira, Etolije i Akarnanije; pa onda Dušanov rođak, knez Nikola Altomanović Vojnović, gospodar rudnički, užički, sjenički i svih zemalja od Mačve do mora u Boki Kotorskoj i do iznad Dubrovnika; pa Stevan Tvrtko I, ban bosanski; pa župan prilepski, carski namjesnik, Vukašin Mrnjačević, gospodar sjeverne i zapadne Maćedonije; pa Vukašinova braća, despot Jovan Uglješa i vojvoda Gojko Mrnjačević, gospodari jugoistočne Maćedonije; pa Uglješin tast, ćesar Vojihna, gospodar dramske oblasti; pa despot Jovan Oliver, gospodar Štipa i Kratova; pa Jovan Dragaš i Konstantin braća Dejanovići, gospodari Strume i Strumice; pa njihov stric ćesar Bogdan, gospodar južne Maćedonije i solunske oblasti; pa vojvoda Tomo Preljubović, gospodar Tesalije; pa Sracimir, Đurađ I. i Balša I. braća Balšići, gospodari zetsko-arbanaški i primorski, pa sin Branka, Rastislavljevića, knez Radič Branković, gospodar braničevski; pa knez Lazar Pripčević Hrebeljanović i zet mu vojvoda Vuk Branković, gospodari Pomoravlja i raških zemalja.

Svu ovu gospodu Dušan podiže iz prašine i postavi ih, da budu sluge carstva i da se pokoravaju caru srpskome Urošu. Istina, s početka oni svi i priznavahu vrhovnu carsku vlast. Ali u brzo, čim osjetiše slabu ruku Uroševu, odvrljiše se svak na svoju stranu i počeše vladati samostalno, pa iz temelja podriše Dušanovo carstvo i presto Urošev.

Prvi se otpadi od Uroša njegov stric, Siniša, kome bješe žao što on nije nasljedio svoga brata Dušana. Siniša Nemanjić, koji se po materi zvao još i Simeun Paleologović, otpadi se već druge godine po smrti Dušanovoj i sam se izviče za cara svih Srba, Grka i Arbanasa. A pošto ga niko ne šćede vjenčati za cara, Siniša podgovori ohridskog arhiepiskopa, te se ovaj ocjepi od pećske patrijaršije i proglasi se za nezavisnog patrijarha ohridskog, pa vjenča Sinišu za cara. Tako Sinišinim nevaljalstvom ponikoše u Srbiji dva cara i dva patrijarha, te se načiniše četiri zla. Sad Siniša posegnu i za Uroševim prestolom. Ali narod i vlastela nikako ne šćedoše pristati uz cara Sinišu, te se on opet povuče u svoju oblast. Tamo se on još dugo nazivao carem i jedno vrijeme bješe dosta proširio svoju oblast. Najzad, poslije duge lomnjave i borbe, Siniša se smiri u Tesaliji, pa tamo i, umrije god. 1371. u svojoj prestonici Trikali, a nasljedi ga sin mu Jovan Uroš.

Tako se već prvih dana Uroševa carevanja osjeti, da nema više gvozdene mišice Dušanove. A tako rastrojena i oslabljena Srbija nije mogla odoljevati ni spoljnim opasnostima. Već ona srpska vojska, što se u Dalmaciji borila protiv Madžara i Hrvata, čim je čula za smrt Dušanovu, malaksa i povuče se natrag. Sad se i bosanski ban Tvrtko osmjeli i učvrsti se u Bosni, pa onda otrže od Srbije Zahumlje i dade ga u miraz sa svojom bratučedom Jelisavetom ugarskom kralju Ludviku, svome zaštitniku. Malo za tim Ugri zauzmu i Dalmaciju, pa s toga tad i Dubrovčani moradoše priznati vrhovnu vlast ugarskog kralja Ludvika. A Ludvik sad, po nagovoru papinom, udari i na Srbiju, pa prisvoji dio Slavonije, Srijem i Mačvu sa Beogradom.

Do još prije toga i Grci oteše od Siniše Etoliju i Akarnaniju, te ove najjugozapadnije zemlje za uvijek otpadoše od Srbije. Za tim i Kantakuzenov sin, Matija, uzme u pomoć Turke, pa udari na oblast dramsku u jugoistočnom kraju srpske države. Ali tamo ga junački dočeka ćesar Vojihna, te Srbi sa svim potuku tursku vojsku, a Matiju zarobe. Ali sad se opet diže na Srbe ugarski kralj Ludvik. Ohrabren lakim osvojenjem Mačve i Beograda, Ludvik se okomi na Srbe u Bosni. Tada se u Bosni bješe osililo Bogumilstvo, te papa Inoćentije pozove Ludvika da utamani bogumile. Ludvik god. 1360. krene na Bosnu dvije velike vojske, ali Srbi se tako junački braniše; da su, obe vojske ugarske potučene i odbijene. Ovom pobjedom u Bosni mnogo poraste ugled i moć bana Tvrtka, te se tamošnje Srpstvo prikupljaše oko njega i poče se spremati na novu obranu.

Među tim u Srbiji istom sad nastade pravo rasulo. Car Uroš bješe se oženio, pa uzeo za vjenčanog kuma Vukašina Mrnjačevića i dao mu čin despota. Tako još većma poraste ugled Vukašinov, te se ovaj sa svim osili i poče samovoljno carevati. To se ne dopade ostalim velikašima, te oni savetovahu cara Uroša, da više ne sluša nasilnika Vukašina. A kad ih Uroš ne smjede poslušati, onda velikaši dignu bunu god. 1366. i sazovu sabor u Prizren, pa sabor odluči, da se Vukašinu oduzme sva vlast. Ali Vukašin se ne pokori saborskoj odluci, nego ode u svoju oblast i tamo se proglasi za kralja srpskog. Sad kralj Vukašin Mrnjačević sa svojom braćom digne vojsku na Uroša i otme mu najglavnije oblasti.

Po primjeru Vukašinovu i ostala se vlastela otpadi od Uroša, pa svak u svojoj oblasti poče vladati samostalno. Tako Urošu preosta samo onaj sjeveroistočni dio Srbije od Šar Planine prema Dunavu. Od svih glavnijih velikaša srpskih Urošu ostadoše vjerni samo knez Lazar Pripčević Hrebeljanović i njegov zet Vuk Branković, a uz njih branio je cara Uroša i bosanski ban Tvrtko. Knez Lazar, najbolji i najiskreniji prijatelj carske kuće Nemanjića borio se svom snagom, da Urošu sačuva presto. I sačuvao ga je, al mu nije mogao povratiti i svu pređašnju vlast. Ali dok je trajala ova unutrašnja borba, dotle Srbiji ozbiljno zagrozi nova opasnost:

Turska najezda,

jer Turci se dotle već bjehu utvrdili u Evropi, pa svaki čas upadahu u srpske zemlje. Prva im bješe na udarcu Uglješina država, pod koju potpade i oblast dramska, po smrti ćesara Vojihne. Ovom prilikom despot Uglješa i brat mu vojvoda Gojko junački se pokazaše. Oni sami nekoliko puta pobjediše Turke i satrše ih kod Filiba još g. 1358. Ali Turcc opet navale novom silom, te sad Uglješa pozove u pomoć i svoga brata kralja Vukašina, koji je tad vladao gotovo cijelom južnom polovinom Dušanova carstva i radio da osnuje novo srpsko carstvo.

Sad Vukašin i Uglješa skupe veliku vojsku. I ako je to bila vojska samo iz južnih srpskih zemalja, opet je ona bila mnogo jača i odabranija od turske vojske, da Srbi još tada lako mogahu sa svim proćerati Turke iz Evrope, samo da su bar malo bili složni. Jer i ovako nesložni, samo sa tom polovinom vojske, Srbi pobjediše Turke i pognaše ih čak do Čermenskih Lugova, dan hoda pred Drenopoljem (Jedrenom). Tu sad Vukašin i Uglješa utabore svoju vojsku na rijeci Marici. Turci već poručiše kralju Vukašinu, da će mu se predati i pokoriti i da će mu plaćati danak, samo ako ih ostavi s mirom. Vukašin stupi u pregovore s Turcima, a za to vrijsme srpska vojska, opijena dotadanjim cobjedama, toliko se pouzdala u se, da Srbi jedne noći ni straže ne postaviše. Sad Turci uvrebaše ovu zgodu, pa obnoć prijevarom iznenadiše srpsku vojsku strašnim prepadom, te se otvori krvavi i strašni

Boj na Marici,

gđe izgiboše silni Srbi, nešto od turskog mača, ali mnogo više, što se sami među se isklaše, jer u onoj zabuni i pomrčini ni brat brata ne raspoznavaše. Poraz je bio tako strašan, da se još i danas pominje mutna Marica, koja se tad zamutila krvlju srpskom i turskom i proždrla cvijet srpskih vitezova. To je bilo obnoć između 25. i 26. septembra 1371., a bojište ono i danas Turci zovu: Srb-Sindigi" (Srpska Pogibija). U boju na Marici pogibe i sam kralj Vukašin i brat mu Uglješa, a za tim Turci podvlastiše sve jugoistočne zemlje srpske.

U boju na Marici sahranjen je i Vukašinov pokušaj za osnivanje novog carstva srpskog, ali se tad osnova druga jedna sila: Tursko Carstvo u Evropi. Tada Turci zakopaše temelj svome evropskom carstvu, koje od onda naglo rastijaše i proždpraše jednu po jednu oblast Dušanova Carstva. Tako srpska nesloga za tili čas razori sve ono, što je srpska sloga vijekovima stvarala. Na dva mjeseca poslije maričke bitke, 2. decembra 1371. god. umrije i car Uroš u 35 godini života svoga. On umrije u Nerodimlju i bi sahranjen u Prizrenu. No kasnije, Srbi prenesoše njegove kosti u manastir Jazak u Srijemu, gđe i danas počivaju. Sa njegove prevelike dobrote i paćeničkog mu života, sveta crkva srpska proglasila je Uroša svetiteljem i slavi ga svakog 2. decembra pod imenom: sveti mučenik Uroš V., car srpski.

Sa carem Stevanom Urošem V. Nemanjićem X. izumrije slavna loza Nemanjića, koja je Srbima kraljevala i carevala preko 200 godina i uzdigla ih do najviše moći i slave. Smrću kralja Vukašina i cara Uroša srpska država, ostade sa svim obezglavljena. Sad u njoj ne bješe ni cara ni kralja, ali bješe puno sitnih gospodara i njihovih gospodara — Turaka,

U opće:

u ovom zlatnom dobu srpskom jasno se pokaza, šta sve može da učini i sloga i nesloga srpska. Srpskom slogom i udruženom snagom srpskih sinova Nemanjići uzdigoše svoju Srbiju do tolike visine, da se još za vlade . Milutinove svi poslovi Balkanskog Poluostrva rješavahu . na kraljevskom srpskom dvoru u Paunima i nikakav međunarodni posao ne mogaše se svršiti bez znanja i odobrenja srpskog kralja. A u doba Dušanovo oko carskih srpskih dvorova u Prizrenu, Svrčinu, Skoplju i Serezu bješe nastala prava trka od svakojakih stranih poslanika i državnika, koji se utrkivahu i nadmetahu, kako će se pokazati što uslužniji prema srpskom caru, samo da bi stekli njegovu naklonost i pristanak za svoje poslove. To učini srpska sloga. I kao što slogom Srbija postade sila prvog reda, tako je poslije i ponizi nesloga snnova njenih.

Srpska vlastela, naviknuta na staru srpsku jednakost i ravnopravnu podjedu vlasti, još ni u ovom dobu nije se mogla priviknuti, da se pokorava jednoj vrhovnoj vlasti — kraljevskoj i carskoj. Otud ono neprestano cjepkanje srpske države. Osim toga bio je stari običaj srpski, da se presto nasljeđuje po starješinstvu, da brat nasljeđuje brata, a Nemanja je uveo nov običaj, da sin nasljeđuje oca i to onaj sin, koga sam otac postavi, pa makar on bio i najmlađi. Otuda opet one česte bune u vladalačkoj kući i nasilne promjene vladaoca. Bješe to prirodna državna bolest: prelazno stanje iz starog života porodičnog i plemenskog u nov život državni. Pod snažnom rukom Nemanjinom, Milutinovom i Dušanovom ta je bolest ugušena, pa možda bi i sa svim iščiljela, da joj Grci ne davahu nove hrane. Ta stara bolest srpska: da ne sluša mlađi starijega, iznova je podmađena čim se Srbi počeše ugledati na Grke, a mi se počesmo ugledati na Grke baš u zao čas, kad su oni bili već sa svim razvraćeni i rastrovani. Jer sve ove vlastoljubive otmice i cjepkanja dešavahu se onda i u svima drugim državama, pa još češće i grđe no u Srbiji. Takav je onda bio sav svijet.

Ali nigđe u svijetu nije ta državna bolest bila tako pogana i ubitačna kao u Grka. Grci su u tome bili tako bezdušni, da je brat vješao brata, sin davio oca, a ocevi i matere trovali sinove svoje, te su podavili, potrovali i povješali gotovo sve svoje vladaoce i zaslužne ljude. Najzad dovedoše Grci u svoju otadžbinu i same Turke Osmanlije, samo da bi se mogli za koji časak dočepati prestola. U opće tadanji velikaši grčki bjehu takvi bezdušnici, da je grčki narod sa najvećim veseljem dočekivao Turke u Carigradu, jer mu bješe milija i kruta sila turska, nego bezakonje njegovih sinova. Pa i ako Srbi ne bjehu ni nalik takvi odrodi, opet je taj poganluk grčki davao zla primjera nepokornoj srpskoj gospodi, te se i oni po kad što poklaše među se. prizivajući u pomoć i tuđina. Ali opet se kasnije i najtvrdoglavija vlastela srpska uzela u pamet, kad je vidjela, kako Osmanlije usjedoše za vrat svojim saveznicima Grcima, na kojima se, najprije ispuni ona stara srpska riječ: Ko ne će brata za brata — hoće tuđina za gospodara.

Narodni život Srba

u ovom dobu sa svim je preinačen i bješe sav usredsređen u državnoj misli. Stara narodna samouprava svedena je samo na uzani krug porodične zadruge i općine. Negdašnje izborno starješinstvo postade nasljedno, te se otud izrodi silan vlasteoski (plemićski) stalež, a stare srpske jednakosti i ravnopravnosti sa svim nestade. Posjed je sav bio podjeljen na carsku, vlasteosku i crkvenu zemlju, pa s toga i vidimo, da se čitave pokrajine daju i dobijaju u miraz — već kako je to onda bio običaj u svima državama. Narod se dijelio u mnoge staleže, te jedni staleži bjehu punopravni, a drugi bespravni, jedni imađahu sva prava, a drugi jedva nekoja ili nikakva. Ova nepravedna podjela naroda i posjeda vladala je onda u svemu svijetu, pa još i danas vlada u mnogim inače prosvjećenim državama.

Nije dakle čudo, što se to zlo u ono doba, nije moglo izbjeći ni u Srbiji. Onda je u opće vladalo pravo pesnice i mislilo se, da je to tako pravo i Bogu drago, pa niko nije ni pomišljao na što bolje. No ipak ova nejednakost u Srbiji bješe kud i kamo blažija i čovječnija. Jer dok su onda svi drugi narodi bili prosto roblje i bespravna svojina pojedinih ljudi, dotle je srpski seljak bio podvrgnut samo zakonu, a mogao je imati i svoga posjeda. Dok je u drugim tadanjim državama život bespravnog građanina zavisio od trenutne volje vladaočeve i vlastelinove, dotle je u Srbiji i najmanjem siromašku bio obezbjeđen život i imetak.

Osobito Dušanov Zakonik uzima u zaštitu bespravne staleže i dosuđuje žestoke kazne za vlasteosku samovolju. Pa ni sam car samodržac nije smio prekoračiti zakon. Jer baš sam car Dušan u tome svome. Zakoniku ovako zapovijeda: Ako car izda kakvu naredbu u ljutini ili kome za ljubav, a ta naredba nije po zakonu, onda sudija takvu naredbu da ne posluša, nego neka radi kako je u zakonu naređeno. U opće: lična i javna bezbjednost i sudska pravda u Nemanjića državi bila je tako uzorita, da se tad u Srbiju naseljavahu i mnogi tuđinci, koji u svojoj zemlji; bjehu željni Pravde i slobode.

Državno uređenje

nemanjićske Srbije bilo je, od prilike, onako kako je danas u Rusiji, ali u toliko bolje i ravnopravnije: što je u Rusiji sva država u rukama carevim, a u Srbiji pored cara samodršca bješe još i Srpski Sabor sastavljen od vlastele i duhovništva. Car ili kralj srpski imao je neograničenu vrhovnu državnu vlast, a on je tu vlast vršio preko svojih upravnih činovnika, župana, knezova, vojvoda i despota, koji u svemu bjehu njemu potčinjeni. Ali se i sam car savjetovao sa saborom u svima važnim poslovima državnim, osobito o ratu i miru. Car je imao i zakonodavnu vlast. On je propisivao naredbe i zakone, ali je te zakone podnosio saboru na odobrenje. A kad je trebalo birati cara ili patrijarha, ili kad je bilo krunisanje ili zbacivanje vladaoca — onda je to činio sam sabor i onda je sabor imao neograničenu vlast. Srpski Sabor, dakle, bješe carskim ruvom preobučena ona stara samouprava narodna, koju je negda vršio cio narod srpski, a sad je ona bila u rukama samo pojedinih odličnih staleža.

Vojska srpska

u ovom dobu bješe dvojaka: narodna i najamnička. Narodna vojska bješe glavna snaga državna, a sakupljana je ovako: kad će buknugi rat, onda to car objavi svoj vlasteli, pa onda svaki vlastelin u svojoj oblasti skuplja vojsku iz naroda i ide u rat na poziv carev. Svaki vlastelin je sam izdržavao svoje vojnike, a kad ona osvoje koju zemlju onda podijele ratni pljen. Najamničku vojsku skupljao je sam car i on je sam izdržavao. Vojska se sastojala iz konjanika i pješaka. Konjanici su imali dugačka kopljad, strijele, nadžake, mizdrake i buzdovane, a nosili su na sebi sjajne oklope i pancirli košulje od željeznih žica, a na glavi jake šlemove sa perjanicama i čelenkama. Pješaci su imali samo strijele, mačeve i štitove, kojima se zaklanjahu od neprijateljskog udarca, a jedni su imali još i kratka koplja (sulice). Jezgra srpske vojske bješe konjica. Tadanji junaci srpski imali su divnih, plemenitih i vanredno izvježbanih konja vitezova tako, da je srpska konjica zadavala užas neprijatelju, a nekoji konji vitezova iz toga doba još i danas se slave u narodnim pjesmama srpskim. Srbi su svoje konje vrlo pazili, njegovali i sjajno ih opremali.

Stara srpska vojska imala je i svoju svirku (muziku), kojom je praćena u boj. Glavni zapovjednik cijele srpske vojske bješe car ili kralj, a časnici se zvahu: veliki vojvoda, vojvoda, boljar, stotnik, stjegonoša (zastavnik ili barjaktar) itd. Bila je osobita čast i dika biti stjegonoša, te se ponajbolji junaci nadmetahu, koji će ponijeti srpsku zastavu. Vojvoda je u ratu imao neograničenu vlast kao sam car: mogao je i kazniti i pogubiti za neposlušnost. Kad jedna vojska dođe u koje selo, onda druga vojska, koja za njom ide, nije smjela ostati u istom selu, da ne bi seljacima bilo teško. A kad srpski vojnik dođe s vojske kući, onda ga nikakav sud ni za kakvu krivicu nije smio dirati za cijele prve tri nedjelje odmora. U mirno doba stari srpski junaci zabavljahu se junačkim igrama i vježbanjem: megdanom, lovom, trkama, hrvanjem, bacanjem džilita i kamena, strijeljanjem itd.

Proizvodnja i trgovina srpska

u ovom dobu bješe u najljepšem rascvatu. Na sve strane kroz srpske zemlje domaći i strani trgovci izvažahu i uvažahu svakovrsnu robu, a u zemlji se otvoriše mnoge radionice, te se narodna proizvodnja podiže do tolike važnosti, da je u doba Nemanjića i na samom carigradskom dvoru bilo u modi srpsko odijelo i narodne, srpske tkanine. No od svega najviše se tad u Srbiji podiže rudarstvo. Tada se u Srbiji u veliko kopalo svakovrsno rudno blago: zlato srebro, bakar, gvožđe, olovo, kositer itd., a kopala se i jedna posebna vrsta zlata i srebra, tako zvana glama, po kojoj se nazva i današnji Glamoč u Bosni.

Najznatniji rudnici bjehu: Kopaonik, Rudnik, Krupanj, Kostajnik, Kraševo, Fojnica, Srebrnica, Glamoč i Novo Brdo. Rudarstvo je bilo tako razvijeno, da su tadanji Srbi pokrivali svoje kuće olovom i bakrom. Sa rudarstvom razvilo se u Srbiji i kovanje oružja, a glavna kovnica mačeva bješe pod Rudnikom, gđe i danas ima selo Mačkovac (u bivšem jagodinskom okrugu). Tako poraste narodno blagostanje, a s blagostanjem vrlo se umnoži i stanovništvo, te Srbija onda bješe naseljenija više no ikad dotle. A da bi u njoj bilo dobro i svakome siromašku i svakome putniku namjerniku, Nemanjići slavni na sve strane podizahu za putnike svratišta i konačišta, a za nevoljne podizahu mnoga sirotišta, bonice i druge dobrotvorne zavode. A u tome najveće zasluge steče sveti Sava Nemanjić, pa onda kralj Milutin i Stevan Dečanski.

Srpski novac

kovao se u Srbiji još za doba kralja Vladislava i prije njega, ali najviše se skovalo srebrnog srpskog novca pod Urošem I. Velikim. Njegov sin kralj Milutin prvi poče kovanje zlatnog srpskog novca, a najviše zlatnog novca skova car Dušan Silni. Nemanjići su kovali razne vrste novca i zlatnog i srebrnog, pa i danas ima tih novaca srpskih sačuvanih po naučnim zbirkama.

Na jednoj vrsti tadanjeg zlatnog novca ima izrezan cjelokupan lik cara Dušana i carice Jelene, a Dušan je prestavljen kako drži u jednoj ruci skiptar, a u drugoj carsku jabuku — obilježja cara samodršca.

Prosvjeta srpska

ovoga doba išla je upored sa prosvjetom drugih velikih država. Kao u svima tadanjim: najprosvjećenijim državama, tako u Nemanjića Srbiji prosvjeta bješe svedena samo na odlične staleže. Narodnih škola u današnjem smislu nije onda bilo nigđe, pa ni u Srbiji, a književnošću i naukom baviše samo ljudi svećeničkog reda. S toga je onda, sva prosvjeta i nauka bila usredsređena u manastirima - i u crkvenoj književnosti. Mnoge i bogate zadužbine srpskih kraljeva i careva bile su rasadnice nauke i književnosti, a Nemanjin Hilendar u Svetoj Gori bješe matica i ognjište svekolike prosvjete na Balkanskom Poluostrvu. Tu Srbi crnorisci, kaluđeri i svećenici, pisahu i školske i naučne i svete knjige, i odatle se te knjige na jagmu raznošahu ne samo po svima srpskim, nego i po blgarskim i ruskim zemljama.

Prvu svoju književnost dobiše Blgari od ovih Srba crnorizaca, a veliki prosvjetitelj ruski Pahomije Srbin i sveti Kiprijan Srbljanin, mitropolit kijevski: ne bjehu samo kaluđeri svetogorski, nego su oni bili i pravi Srbi i nazivahu se Srbima, pa kao prave Srbe njih dan danas slavi i svetkuje cijela pravoslavna Rusija. No i sami sinovi Nemanjini, sv. Stevan Prvovjenčani i sv. Sava, stekoše neizmjernih zasluga za srpsku prosvjetu već i tim: što su oni prvi započeli književni rad i bili prvi srpski književnici ovoga doba, te se na njih poslije ugledaše i drugi književni radnici, kao: Domentijan, učenik sv. Save, pa arhijepiskop Danilo i drugi. Koliko su Nemanjići pomagali i njegovali prosvjetu, najbolje se vidi po vaspitanju samih njihovih sinova.

Nemanjići su bili vaspitani, školovani i obrazovani bolje no ikoji drugi kraljevski i carski sinovi. Tako se veli za Stevana Prvovjenčanog kralja srpskog, da se s njime u obrazovanosti nije mogao uporediti ni koji vladalac onoga doba, jer on je znanjem i vaspitanjem bio nadmašio sve tadanje vladaoce i na istoku i na zapadu.

Ali Nemanjići nijesu stvorili samo ognjište nauke i prosvjete, nego i ognjište lijepe umjetnosti i svakojakih vještina. Jer podizanjem mnogih i bogatih svojih zadužbina, Nemanjići podigoše u Srbiji i vještinu zidanja (građevinarstva), i slikarstva, (živopisa), i kiparstva (skulpture). A svesrdnim pomaganjem rimokatoličkog srpstva u jadranskom primorju Nemanjići oživiše i Srbe Dubrovčane, te se pod izmak ovoga doba Dubrovačka Republika otrže od prevlasti mljetačke i procvjeta novim životom. Još tada se zavrže u Dubrovniku novo ognjište nauke i umjetnosti, te se u skoro na tome ognjištu razbukta onaj sjajni plamen prosvjete i uljudnosti srpske, koji je kasnije obasjavao i zagrijavao cijelo Srpstvo u mračnim dnevima Srbinova stradanja.

Srpska crkva

proslavi pod Nemanjićima najsrećnije, najzlatnije doba svoje — kao nigda donde i nikad od onda. Već je rečeno, šta su sve Nemanjići činili za srpsku crkvu. Ali da se to potpuno shvati i ocjeni, treba znati: da je u Dušanovom carstvu bilo oko 30 hiljada bogomolja, koje crkava koje manastira. Oko samog Prizrena i Peći, u rastojanju od nekoliko sati daljine, bilo je 1293 bogomolje. Još kralj Milutin bješe utrostručio broj vladičanstava srpskih, ali već u doba njegova unuka, cara Dušana Silnog, bilo je u srpskom carstvu oko 20 samih mitropolita i oko 100 vladčka, a nad njima svima srpski patrijarh u Peći.

Pa kad se samo to uzme na um, tek onda se može shvatiti ovo zlatno doba srpske crkve i tek onda se može zamisliti: kako li je veličanstveno izgledao Srpski Sabor, kome predsjedavaše car samodržac i nezavisni patrijarh srpski, i u kome zasjedavaše sva samodržavna vlastela i vojvode srpske, sa 20 mitropolita, 100 vladika i još više arhimandrita, igumana i protopopa. I tek onda se može pojmiti: za što je u nemanjićskoj Srbiji pravoslavna vjera bila državna vjera i zašto ogromna većina srpskog naroda, pa i u samoj Bosni, sve do danas sačuva staru svoju vjeru pravoslavvu, pored svih muka, pored svega katoličenja, unijaćenja i turčenja, pored svega bogumilstva, luteranstva i nazarenstva.

A što je to sve tako bilo i što tako jest, najvećma se ima zahvaliti svetom Savi Nemanjiću, koji stvori samostalnu Srpsku Arhijepiskopiju u Žiči, i njegovom potomku, caru Dušanu Silnom, koji na tome temelju sazida nezavisnu i slobodnu Srpsku Patrijaršiju u Peći.

Jer istina je, da su srpsku crkvu zasnovali još prvi apostoli Hristovi. I stolica prvih patrijarha srpskih bješe u starom rimskom Sirmiumu, današnjoj Mitrovici sremskoj, a prvi patrijarh mitrovački bješe Andronik, učenik svetog Pavla. A kad Huni razoriše Sirmijum, onda se glava srpske crkve premjesti u Mitrovicu Kosovsku, pa tamo poslije oko god. 535. car vizantinski Justinijan, porjeklom Srbin Maćedonac, negđe oko Skoplja sazida svoj grad - Prvu Justinijanu i u njemu osnova: Prvojustinijansku Arhijepiskopiju srpsku. A kad divlji Avari razoriše Prvu Justinijanu, onda srpska crkva opet potpade pod grčkog patrijarha, dok u IX. stoljeću sv. Metodije ne osnova posebnu srpsku Moravsku Arhijepiskopiju, kojoj bješe stolica u Srijemu u gradu Moravi, negđe oko današnjeg sela Morovića. Ali na skoro i nju potisnuše Nijemci i latinski popovi, te Srbi opet spadoše pod carigradskog patrijarha.

No kasnije, oko god. 1020., vizantinski car Vasilije Veliki (opet porjeklom Srbin Maćedonac) stvori za svoje Srbe novu: Ohridsku Arhijepiskopiju, koja se poslije pod carem Dušanom združi sa pećskom Srpskom Patrijaršijom, dok je opet ne otrže nesrećni car Siniša. Jest, sve su ovo bile srpske crkve; Ali u te prve crkve na brzo se uvukoše Grci i Blgari, pa one za Srpstvo bjehu izgubljene. I tek sveti Sava Nemanjić, stvaranjem samostalne Žičke Srpske Arhijepiskopije utvrdi temelj pravoj, čisto narodnoj srpskoj crkvi koju car Dušan sa svim oslobodi i uzvisi je do najviše moći, stvorivši nezavisnu Pećsku Srpsku Patrijariju.

Eto tako postade ova prava čisto Srpska Crkva, koja bješe, pa koja i danas jest: samo srpska narodna crkva. Jer vremenom se ova srpska crkva sve većma stapala sa Srpstvom, sve više je primala duh i običaje srpskoga naroda tako, da se iz nje razvila i procvala lijepa srpsko pravoslavna vjera, koja u istinu jest samo

Srpska Vjera.

No srpska crkva i srpska vjera nije ni za dlaku odstupila od opće svete pravoslavne crkve, koja je mati sviju crkava hrišćanskih, nego je čisto i nepovrjedno sačuvala sva načela prvobitne Hristove nauke, a primila je i crkvenim obredom osveštala samo nekoje isključivo srpske narodne običaje, od kojih je najvažnije: krsno ime ili slava.

No osim toga, srpsko pravoslavna crkva ima još i posebne svoje Srbe svetitelje, kao što je: sv. car David Budimir Solunski; sv. Jovan Vladimir, kralj srpski; sv. Simeun Mirotočivi (Nemanja), kralj srpski; sv. Simeun (Stevan) Prvovjenčani kralj srpski; sv. Sava I. (Rastko Nemanjić), prvi arhijepiskop srpski; sv. Sava II. (Predislav Nemanjić), arhijepiskop srpski; sv. Arsenije I, arhijepiskop srpski; sv Jevstatije I.arhijepiskop srpski; sv. Nikodim I. arhijepiskop srpski; sv. Danilo II., arhijepiskop srpski; sv. Janićije II., arhijepiskop srpski; sv. Janićije V., arhijepiskop srpski; sv. Stevan Milutin, kralj srpski: sv. Stevan Dečanski, kralj. srpski; sv. Stevan Uroš V., car srpski; sv. knez Lazar, car srpski: sv. Đorđe Kratovac; sv. Maksim Novi, despot srpski; sv. majka Angelina, despotica srpska; sv. Jovan despot; sv. Stevan Štiljanović. despot srpski; sv. Petka Trnova; sv. Nedjelja Srpkinja; sv. Stevan Piperski, sv. Vasilije Ostroški; sv. Petar Cetinjski. Svi ovi božji ugodnici i ugodnice bjehu ovijani Srbi i Srpkinje, kao i sveti Kiprijan Srbljanin, svjetilnik velike Rusije, koga već pet stoljeća svetkuje sav pravoslavni narod ruski dolazi mu na poklonjenje i iscjeljenje u svetu Lavru Pečersku kod Kijeva. A narod srpski, koji je sebi rodio svetog Savu Nemanjića i sve ove Srbe svetitelje, nije spao ni na čiju milost pa ne mora ni da pita: e da li su još i sveti Ćiril i Metodije bili Srbi?