Istorija vizantijskog carstva (Š. Dil) 4

ISTORIJA VIZANTIJSKOG CARSTVA
Pisac: Šarl Dil

GLAVA IV.
Isavrijanski (sirski) carevi i ikonoborstvo (717-867 g.)

Obnova carstva pod prvom dvojicom isavrijanskih careva (717-775 g.)

Novi car Lav III (717-740 g.) bio je značajna ličnost: odličan vojskovođa, on je, ne bez uspeha, pokušao da odbrani Aziju od muslimana; vešt diplomata, dobar organizator, on je imao sve osobine jednog državnika. Njegov sin Konstantin V (740-775 g.), sa kojim je rano podelio vlast da bi učvrstio dinastiju, bio je takođe, uprkos pogrdama i klevetama kojima su ga obasipali njegovi neprijatelji, uprkos nadimcima Kopronim ("đubreimeni") i Kavalinos ("konjušar") kojima su ga sa uživanjem prljali, jedan odličan vladalac. On je bio uman, energičan, veliki ratnik i veliki organizator; i ma da je bio, još više nego njegov otac, svojevoljan, prek, strog i žestok, ipak su oba prva Isavrijanca bili vrlo veliki carevi čiji je slavni spomen dugo vremena ostao drag vizantiskoj vojsci i narodu i kojima ni sami njihovi protivnici nisu mogli da ne odadu pravdu. I crkveni oci na sedmom vaseljenskom saboru u Nikeji (787 g.), oštro osuđujući versku politiku Lava III i Konstantina V, odali su im priznanje zbog njihove hrabrosti, mudrih mera koje su preduzeli za dobro svojih podanika, zakona koje su obnarodovali, njihovih građanskih ustanova, svega onoga čime su zaslužili priznanje svoga naroda. Oba prva Isavrijanca su zaista bili slavni poslenici na preuređenju carstva.

Spoljna politika. - Nekoliko meseci po stupanju na presto Lava III Arabljani se pojaviše ispred Carigrada i napadoše ga sa kopna i sa mora; ni sama zima, koja je bila veoma oštra, nije prekinula borbu. Ali muslimanske lađe biše potučene u nekoliko susreta; vojska na kopnu, iscrpena glađu, pretrpe ozbiljan poraz. Posle cele jedne godine uzaludnih napora (od avgusta 717 do avgusta 718 g.) Arabljani digoše opsadu. To je pretstavljalo za Lava III slavan početak vladavine, za islam veliki slom, i to je bio događaj sasvim drugog značaja nego pobeda koju je odneo petnaest godina kasnije (732 g.) Karlo Martel kod Poatjea. Arabljanski nalet bio je konačno slomljen, i pobožni Vizantinci mogli su s pravom da se ponose što Bog i Bogorodica uvek verno štite hrišćanski Grad i carstvo.

Ipak, i pored poraza, Arabljani su i dalje bili opasni. Posle nekoliko godina odmora oni nastaviše rat, i ponovo, skoro svake godine, Mala Azija je stradala od njihovih upada. Ali poraz kod Akroina (739 g.) bio im je surova pouka. Konstantin V iskoristi priliku da preduzme napad na Siriju (745 g.), da osvoji Kipar (746 g.), da pređe sa vojskom na Eufrat i u Jermensku (751 g.). Isto tako i unutrašnji sukobi koji su potresali arabljansku državu, stupanje na presto Abasida (750 g.) koji prenesoše prestonicu kalifa iz Damaska u daleki Bagdad, veoma mnogo doprineše vizantiskom uspehu. Za sve vreme vladavine Konstantina V ratna sreća je bila na strani Grka; i posle njega, njegov sin Lav IV mogao je da 778 g. sa vojskom od 100.000 ljudi upadne u Siriju i da 779 g. sa velikim uspehom odbije muslimane u Maloj Aziji. Arabljanska opasnost, tako strahovita u VII veku, nije više pretila carstvu.

Konstantin V se isto tako trudio da otkloni bugarsku opasnost. 755 g. on je preduzeo napad i, u toku devet uzastopnih ratova, priredio je varvarima kod Markele (759 g.) i kod Anhijala (762 g.) tako krvave poraze da 764 g., uplašeni, oni nisu ni pokušali da se odupru i primili su mir. Rat koji je nastavljen 772 g. i koji je trajao do kraja vladavine nije bio manje pobedonosan; i ma da Konstantin V nije uspeo da uništi bugarsku državu, ipak je na Balkanskom Poluostrvu povratio ugled vizantiskom oružju. Osim toga, ugušio je ustanke tračkih i makedonskih Slovena (758 g.) i, po ugledu na Justinijana II, prebacio u Malu Aziju, u temu Opsikion, jedan deo njihovih plemena (762 g.).

Unutrašnje uređenje. - U isto vreme kada su neprijateljima monarhije bili ulili poštovanje prema carstvu, oba prva Isavrijanca prionuše da ga i iznutra preurede. To je bilo veliko delo administrativnog, ekonomskog i društvenog preustrojstva.

Da bi osigurali odbranu granica Lav III i njegov sin počeše da uopštavaju ustrojstvo tema, deleći velike vojne oblasti VII veka na mnogobrojnije vojne okruge, manje po prostoru i pogodnije za odbranu; osim toga, ova nova podela pružala im je političku korist, jer je na taj način opala moć koju je stratezima davalo upravljanje nad veoma prostranim pokrajinama i jer je umanjena opasnost pobuna koja je otuda proizilazila. I dok je Vojni zakon obnavljao disciplinu u vojsci, državna blagajna se punila novčanim sredstvima zahvaljujući pažljivoj, često bezobzirnoj, finansiskoj administraciji. Zemljodelski zakon trudio se da ograniči uznemirujući razvoj velikih poseda, da zaustavi propadanje male slobodne svojine, da osigura seljacima bolje životne uslove. Pomorski zakon potpomagao je razvitak trgovačke mornarice. Ali, iznad svega, veliko zakonodavno preustrojstvo, koje obeležava objavljivanje građanskog zakonika nazvanog Ekloga ("izbor", 739 g.), popravilo je sudsku administraciju i unelo u zakon, sa više jasnosti, jedan sasvim nov i više hrišćanski duh čovečnosti i jednakosti. Posle pola veka vladanja dva prva Isavrijanca učinila su carstvo bogatim i naprednim, pored kuge koja ga je opustošila 747 g. i pored uzbune koju je izazvalo ikonoborstvo.

Ikonoborstvo (726-780 g.)

Da bi svoje delo na oporavljenju države izveli do kraja, Lav III i Konstantin V pokušaše da izvrše veliki verski preobražaj. Oni ukinuše ikone, progoniše kaluđere koji su ih branili, i prema ozbiljnom sukobu koji su izazvali i koji dobi ime ikonoborstvo sačuvaše u istoriji naziv ikonoborci.

Mnogi su često rđavo shvatili prirodu verske politike isavrijanskih careva i rđavo razumeli njen cilj i značaj. Razlozi koji su je izazvali bili su istovremeno verski i politički. Na mnoge pobožne ljude, početkom VIII veka, neprijatno je delovalo preterano sujeverje, a naročito veliko obožavanje ikona, čuda koja su se iščekivala od njih, način na koji su one bile upletane u sve ljudske radnje, i mnogi ispravni duhovi s pravom su bili zabrinuti radi štete koju su ovakvi običaji mogli da nanesu veri. U Aziji naročito postojalo je jako neraspoloženje protiv ikona: Lav III, Azijat poreklom, delio ga je. Ni on ni njegov sin nisu bili, kao što se katkad smatra, slobodni mislioci, racionalisti, preteče reformacije ili francuske revolucije; to su bili ljudi svoga doba, pobožni, vernici, bogoslovi čak, iskreno se trudeći da poprave veru, čisteći je od svega onoga što im se činilo idolopoklonstvom. Ali to su bili tako isto i državnici koji su se brinuli o veličini i spokojstvu carstva. Međutim, veliki broj manastira i neprestani porast manastirskog bogatstva pretstavljali su za državu ozbiljnu opasnost. Oslobođenje od poreza koje su uživala crkvena dobra smanjivalo je prihode državne blagajne; mnoštvo ljudi koji su se kaluđerili bili su izgubljeni za zemljoradnju, vojsku, činovničku službu. Ali naročito uticaj koji su kaluđeri vršili na duhove i moć koju su na taj način zadobivali stvarali su od njih opasne činioce nereda. Takvom stanju stvari oba Isavrijanca pokušaše da se odupru: ukidajući ikone, oni su ciljali na kaluđere koji su nalazili u njima i u njihovom obožavanju jedno od svojih najmoćnijih sredstava u sukobima. Nesumnjivo, borbom koju su tako započeli isavrijanski carevi su izazvali dugotrajne nemire; nesumnjivo, iz tog sukoba su proizišle veoma ozbiljne političke posledice. Ne treba zaboraviti, međutim, ako hoće da se donese pravičan sud o ikonoboračkim vladaocima, da su oni u svojoj borbi naišli na veliku potporu kod visokog sveštenstva, zavidljivog na uticaj kaluđera, u vojsci sastavljenoj većinom od azijatskih narodnosti, čak i u jednom delu naroda, i da njihov pokušaj nije bio ni bez razloga ni bez veličine.

726 g. Lav III je obnarodavao prvi ukaz protiv ikona kojim, kako izgleda, nije toliko naredio da se unište koliko da se više obese da bi se sklonile od obožavanja gomile. Ta mera je prouzrokovala ogromno vrenje: bilo je žestokih sukoba u Carigradu, jedna pobuna, uostalom brzo ugušena, u Grčkoj (727 g.), opšti ustanak u Italiji (727 g.); i ma da se papa Grgur II zadovoljio da uloži oštar protest protiv ikonoboračke jeresi, njegov naslednik Grgur III započe uskoro smeliju politiku i, ne zadovoljavajući se samo bacanjem prokletstva na protivnike ikona (731 g.), potraži, u jednom trenutku, savez Langobarda protiv cara. U Siriji Jovan Damaskin je isto tako grmeo protiv Lava III. Izgleda ipak da je ukaz veoma blago primenjen; protiv branilaca ikona nije preduzeto nikakvo sistematsko proganjanje; i ma da je patrijarh German bio smenjen, a na njegovo mesto postavljen jedan pristalica nove verske politike (729 g.), ma da su bile preduzete mere protiv duhovničkih škola, pobuna u Grčkoj bila je blago ugušena.

Ali zaoštravanje borbe bilo je neizbežno. Načelna pitanja su ubrzo bila postavljena u sporu u kome su se sukobili carski upliv u verskim stvarima i želja crkve da se oslobodi mešanja države. Osim toga, Konstantin V, više bogoslovski raspoložen od svoga oca, uneo je u borbu lična shvatanja, protivna ne samo ikonama već i obožavanju Bogorodice i posredovanju svetaca; a kako je bio strastveniji takođe, vodio je borbu sa većom zanesenjačkom revnošću, sa doslednijom i neumoljivijom žestinom.

Čim je, desetogodišnjom slavom i blagostanjem, učvrstio presto, koji je jednog trenutka bio poljuljan Artavazdovom bunom (740-742 g.), on sazva u Ijeriji crkveni sabor (753 g.) koji svečano osudi ikone. Otada je vladalac mogao da kažnjava protivnike ne samo kao odmetnike od cara, već i kao pobunjenike protiv samog Boga. Ipak se u početku nadao da će ih ubediti. Tek 765 g. su otpočela gonjenja. Ikone biše uništene, manastiri zatvoreni ili pretvoreni u javna i državna dobra, kasarne i krčme; manastirska imanja biše oduzeta, kaluđeri hapšeni, zlostavljani, proterivani iz zemlje; neki, kao sv. Stefan mlađi, biše osuđeni na smrt; drugi, u smešnim sprovodima, biše izloženi ruglu naroda sakupljenog u Hipodromu. Nekoliko visokih carskih dostojanstvenika biše pogubljeni ili prognani. Patrijarh Konstantin, prvo prognan, bi osuđen na smrt (767 g.). Čitavih pet godina gonjenje je besnelo carstvom, manje strašno, možda, nego što su to pretstavili carevi protivnici, - smrtne kazne izgleda da su bile uglavnom retke, - ali ipak veoma žestoko. Činilo se, kaže jedan savremenik, "da je vladina namera bila da potpuno iskoreni kaluđerski red". Kaluđeri su se ogorčeno opirali; oni su hrabro stradali "za pravdu i istinu". Ipak mnogi popustiše, mnogi pobegoše, naročito u Italiju: tako da je, kao što kaže, sa nešto preterivanja, uostalom, jedan savremenik, "izgledalo da u Vizantiji nema više kaluđera".

Neosporno je da je borba dala povoda nečuvenim nasiljima, neverovatnim svirepostima i zverstvima, i da je izazvala u monarhiji duboko vrenje. Ona je imala, osim toga, veoma ozbiljnih posledica. Još Lav V, trudeći se da putem sile savlada otpor papstva, oduzimajući od Rima i stavljajući u zavisnost od carigradskog patrijarha Kalabriju, Siciliju, Krit i zapadni Ilirik (732 g.), bejaše pooštrio nezadovoljstvo papa i nenaklonost Italije. Kada je 751 g. ravenski egzarhat podlegao pod udarcima Langobarda, Stefan II nije se mnogo kolebao da se odvoji od jeretičkog carstva i, budući nemoćan da brani Poluostrvo, da potraži kod Franaka uspešniju i manje tegobnu zaštitu; on primi od pobedioca Pipina oblasti koje su ranije pripadale Vizantiji i koje su otada sačinjavale papsko svetovno gospodstvo (754 g.). To je bio raskid između carstva i Rima. Konstantin V je sve moguće činio da bi kaznio papu koga je smatrao jednim običnim izdajničkim i verlomnim podanikom koji je nezakonito prisvojio ono što pripada njegovim gospodarima. Svi ti napori biše uzaludni. Karlo Veliki, koji se 774 g. ponovo beše umešao u političke prilike na Poluostrvu, svečano potvrdi Pipinov dar. Vizantija je sačuvala u Italiji samo Mletke i nekoliko gradova na jugu. I ma da je, na taj način, smanjeno carstvo još više bilo upućeno prema Istoku, ovim raskidom pripremala se takođe klica strahovitih zapleta i ozbiljnih opasnosti u budućnosti.

Irina i uspostavljanje ikona (780-802 g.)

Svojom verskom politikom prvi Isavrijanci su posejali mnoge klice razdora, nezadovoljstva, nemira. Posle smrti Konstantina V to je odmah bilo jasno.

Za vreme svoje kratke vladavine Lav IV (775-780 g.) je nastavio politiku svojih prethodnika; čim je umro, njegova udovica Irina, vladajući mesto maloletnog Konstantina VI, smatrala je korisnijim za svoje težnje da se osloni na pravoslavce i da obnovi obožavanje ikona. Da bi se sva posvetila svom velikom cilju, ona zanemari borbu sa muslimanima koji se povratiše 782 g. do Hrisopolja, prema Carigradu, i zaključi sa kalifom dosta unižavajući mir (783 g.); ona se približi, osim toga, papi i stupi sa franačkom kraljevinom u srdačne odnose; što se tiče unutrašnje politike, naročito se trudila da otstrani iz vlade protivnike ikona i udalji svoje devere, sinove Konstantina V; izvršivši tako sve pripreme, ona, uz sudelovanje patrijarha Tarasija, svečano osudi na sedmom vaseljenskom saboru u Nikeji (787 g.) ikonoboračku jeres i obnovi obožavanje ikona, na veliku radost stranke bogomoljaca koji su u ovoj pobedi videli jemstvo bliske i potpune nezavisnosti crkve od države.

Opijena pobedom, ohrabrena omiljenošću u narodu koju je zadobila svojom pobožnom revnošću, Irina se nije ustezala da stupi u borbu sa svojim sinom, koji je postao punoletan, i da mu spori presto. Prvog puta, pred nezadovoljstvom vojske koja je ostala verna uspomeni Konstantina V, a osim toga razdražena zbog neuspeha koje su carske trupe trpele u bojevima sa Arabljanima, Bugarima, Langobardima, ona se morala odlučiti na povlačenje (790 g.). Ali je sa upornom veštinom pripremala povratak na vlast: 797 g. oborila je sina i bez kolebanja mu iskopala oči. Tada je zavladala kao pravi car (797-802 g.) i bila prva žena koja je u svoje ime upravljala monarhijom. Ali ma da je crkva, osnažena, obnovljena u borbi, ponovo zauzela u vizantiskom društvu, zahvaljujući njoj, svoje pravo mesto, ma da je kaluđerska i pobožna stranka, predvođena ljudima kao što je bio Teodor Studit, postala moćnija i smelija nego ikada, isključiva pažnja koju je Irina posvetila verskoj politici imala je za carstvo teške posledice. Uprkos privremenim uspesima koje je Konstantin VI postigao nad Arabljanima i Bugarima (791-795 g.), bagdadski kalifat, za vreme vlade Harun-al-Rašida, uspešno je prešao u napad i primorao Vizantince na plaćanje danka (798 g.). Na Zapadu grčka vlada je pokazivala istu slabost prema Karlu Velikom, i događaj iz 800 g., koji je obnovio zapadno rimsko carstvo u korist franačkog kralja, značio je za vizantiski dvor osetno poniženje.

Umanjena spolja, monarhija je bila oslabljena iznutra usled preterane popustljivosti koju je vlada pokazivala prema crkvi, usled dubokih razdora koji su nastali kao posledica ikonoborstva, usled mučnog primera, najzad, koji je pružila Irina započinjući ponovo eru dinastičkih revolucija. Ikonoboračko doba je nesumnjivo bilo obeleženo velikim duhovnim i umetničkim poletom; isavrijanski carevi nisu bili puritanci; iako su zabranili ikone, oni su voleli raskoš, svetski sjaj dvorskog života, i, da bi ukrasili svoje građevine, pomagali su svetovnu umetnost koja je bila nadahnuta antičkom tradicijom kao i arabljanskim obrascima; te okolnosti, kao i mesto koje zauzimaju Azijati u VIII veku, doprinele su da se vizantisko carstvo sasvim poistočnjači. Ali ma koliko veliku ulogu da je sačuvala monarhija kao zatočnik hrišćanstva protiv islama, kao čuvarka civilizacije protiv varvarstva, njoj su, krajem VIII veka, pretile velike opasnosti sa svih strana i ona je bila veoma slaba, Padom Irine, koju je pomoću državnog udara srušio Nikifor I (802 g.), bio je otvoren put nedaćama i anarhiji.

Drugo doba ikonoborstva (802-842 g.)

Nikifor I (802-811 g.) je bio uman vladalac, vešt finansijer; on se brinuo da popravi očajno stanje u kome se nalazila državna blagajna, makar to bilo na štetu crkvenih dobara. On je bio umeren duh i nije voleo nasilja ikonoboraca; ali je, s druge strane, hteo da očuva njihove reforme, i naročito je smatrao nedozvoljivim težnje vizantiske crkve koja je, opijena pobedom, otvoreno smerala da se otrese državne vlasti i da zadobije potpunu slobodu. To je značajna crta drugog ikonoboračkog doba; tada se u Vizantiji događalo nešto slično onome što je na Zapadu bila borba o investituru.

Kaluđeri Studiskog manastira, pod vođstvom svoga igumana Teodora, zalagali su se najžešće i najnepomirljivije za traženje crkvenih prava. Oni su se sa podjednakom oštrinom borili i protiv mudre pomirljivosti patrijarha Nikifora (806-815 g.), koji se trudio da izbriše sećanje na ikonoboračku borbu, i protiv careve finansiske politike i njegovog upliva u pitanjima vere. Vlada je morala strogo da postupi sa njima (809 g.), da ih rasturi i da ih progna. Kaluđeri se nisu ustručavali da protiv carske vlasti zatraže pomoć od pape, rešeni da priznadu prvenstvo rimske crkve samo da bi mogli po to cenu da osiguraju nezavisnost istočne crkve prema državi. Takvo držanje moralo je da izazove ikonoboračko protivdejstvo. To bi delo Lava V Jermenina (813-820 g.) i dvojice careva iz frigiske dinastije, Mihaila II (820-829 g.) i Teofila (829-842 g.). Ponovo, čitavih trideset godina, carstvo je bilo strahovito uzburkano.

Na crkvenom saboru koji se sastao 815 g. u Sv. Sofiji ikone su bile opet zabranjene i vraćene na snagu ikonoboračke odluke iz 753 g. Prema tome su ikone počele nanovo da se uništavaju; naročito je svako javno ispoljavanje i opiranje kaluđera bilo nemilosrdno ugušivano kaznama, zlostavljanjem, progonstvom. Teodor Studit umre u progonstvu (826 g.), a gonjenje posta još surovije za vreme Teofila, strasnog ikonoborca i upornog bogoslova. 832 g. bi obnarodovan jedan oštar ukaz protiv pristalica ikona i patrijarh Jovan, prozvan Lekanomant ("vrač"),prista da ga sprovede. Manastiri biše zatvoreni, kaluđeri gonjeni i hapšeni; užas ponovo zavlada. Ali posle sto dvadeset godina zamorne i uzaludne borbe pojavi se presićenost. Odmah po Teofilovoj smrti njegova udovica, namesnica Teodora, na savet svoga brata Varde, reši se da zavede mir uspostavljanjem obožavanja ikona. Ta odluka bi doneta na saboru od 843 g., kome je pretsedavao novi patrijarh Metodije, i proglašena na jednoj veličanstvenoj svečanosti. Uspomenu na taj dan grčka crkva još i danas proslavlja 19 februara svake godine ("Nedelja pravoslavlja").

Ali, ako su ikone uspostavljene, ako je, prema tome, crkva odnela pobedu, s druge strane, delo ikonoboračkih careva ostalo je netaknuto u glavnoj tački. Oni su hteli da drže crkvu u zavisnosti od države i da povećaju nad njom carsku vlast; protiv te težnje Studiti su se ogorčeno borili, uporno su odricali caru pravo da odlučuje o dogmama i o veri i, ne popuštajući, zahtevali nezavisnost crkve od svetovnog uticaja. Ishod ikonoborstva je bio, međutim, da je crkva postala potčinjenija više nego ikada carskoj vlasti.

Spoljna politika carstva i obnova monarhije (802-867 g.)

Dok je tako monarhija sva bila obuzeta verskom borbom, ozbiljni događaji pomutiše njen unutrašnji mir i ugroziše spolja njenu bezbednost.

Irinin zločin protiv sina, uklonivši sa prestola isavrijansku dinastiju, otvorio je novo doba dinastičkih borbi. Posle državnog udara koji je popeo na presto Nikifora I (802 g.) sledovali su jedan prononciamento koji uzdiže Lava V (813 g.) i jedna zavera koja, po ubistvu Lava V, stavi na njegovo mesto Mihaila II (820 g.); ali, osim ovih uspelih urota, dugačak je spisak propalih pokušaja od kojih je najopasniji bio Tomin ustanak (822-824 g.). On, oslanjajući se na niže društvene redove, dade svojoj pobuni skoro socijalističko obeležje. Punih dvadeset godina anarhija je besnela carstvom.

Ni spoljašnji odnosi nisu stajali bolje. Ugovor od 812 g., po kome je Karlu Velikom bio priznat naziv cara, potvrdio je gubitak Italije u kojoj je Vizantija sačuvala samo Mletke i neke oblasti na jugu Poluostrva. Rat nastavljen sa Arabljanima (804 g.) završio se dvama ozbiljnim porazima: zauzećem Krita od strane španskih muslimanskih gusara (826 g.) koji su otada stalno, skoro nekažnjeno, plenili po istočnom delu Sredozemnog Mora i osvojenjem Sicilije (827 g.) od strane afričkih Arabljana koji 831 g. zaposedoše Palermo. Ali je naročito velika bila bugarska opasnost otkako je strašni kan Krum proširio svoje carstvo od Hema do Karpata. Nikifor I je pokušao da se bori protiv njega upavši u Bugarsku: pri povratku je poginuo prilikom jednog krvavog poraza (811 g.), i Bugari, po drugi put pobednici kod Adrijanopolja, stigoše do ispod carigradskih zidina (813 g.). Pobeda Lava V kod Mesimvrije (Mesivrija, 813 g.) spase carstvo. Ali, ako se svima tim raznim opasnostima dodadu još i pobune nedovoljno potčinjenih naroda, kao što su bili peloponeski Sloveni (807 g.), shvatiće se da je posle ovih dvadeset godina nereda delo velikih isavrijanskih careva izgledalo potpuno uništeno.

Carstvo se, ipak, oporavi od te krize. Vladavina Teofila (829-842 g.) donekle je nadoknadila, zahvaljujući sve većem slabljenju bagdadskog kalifata, poraze pretrpljene na Istoku; i ma da su, uistinu, posle poraza kod Dasimona i zauzeća Amorija (838 g.), Vizantinci bili prinuđeni da zamole Arabljane za mir, s druge strane, zahvaljujući čvrstom upravljanju zemljom, dobroj finansiskoj administraciji i diplomatskoj veštini, Vizantija je ponovo došla do ugleda i blagostanja. Velelepnošću građevina, raskošju Svetog dvora, bleskom civilizacije, Carigrad se, sredinom IX veka, takmičio sa prestonicom kalifa. I kada je beskonačna borba oko ikona oila najzad prestala, carstvo se činilo još sjajnije i jače. Po izlasku iz tog dugotrajnog doba nemira izgledalo je, zaista, da su književnost i umetnost zadobile novu snagu, a carigradski univerzitet, koji je obnovio u dvorcu Magnavra cezar Varda (oko 850 g.), ponovo je postao, pod upravom Lava Solunskog, središte izvrsne duhovne kulture.

U isto doba je i crkva, podmlađena u borbi, stavila u službu države svoju preporođenu delatnost. Ona je povratila versko jedinstvo, boreći se protiv jeresi, naročito protiv pavlikijana koji su za vreme Teodorine vladavine surovo proganjani u Maloj Aziji, i dovršavajući pokrštenje peloponeskih Slovena (849 g.); osobito je na celom Istoku raširila vizantiski uticaj misionarskim radom. Na poziv moravskog kneza Ćirilo i Metodije, "slovenski apostoli", doneli su hrišćansku veru varvarskim plemenima koja su bila nastanjena u Ugarskoj i Češkoj (863 g.). Oni su učinili više. Preveli su na slovenski jezik sveštene knjige za nove preobraćenike; sastavili su, u tom cilju, glagoljicu, dajući tako Slovenima i njihovu azbuku i njihov književni jezik; propovedali su na slovenskom, služili službu na slovenskom, trudili se da stvore slovensko sveštenstvo; i takvim promišljenim i umešnim shvatanjem pridobili su Slovene za pravoslavlje. Preko dvadeset godina (863-885 g.) dva brata Solunjanina su propovedala jevanćelje po Moravskoj. I ma da je, konačno, njihovo delo zbog nemačkog neprijateljstva i mađarske najezde propalo, njihov način rada doneo je Vizantiji u drugim pokrajinama dugotrajnije uspehe. Na obalama Dona hrišćanstvo je prodrlo u jevrejsku državu Kazara. 864 g. Boris, bugarski knez, primio je pravoslavlje; i ma da se, sledećih godina, novoobraćeni vernik kolebao jedno kratko vreme izmeću Vizantije i Rima, ma da je stupio u odnose sa papom Nikolom I tražeći od njega da zavede latinski obred u njegovoj kraljevini (866 g.), grčki uticaj je ipak posle toga duboko prodro u Bugarsku.

Sve je to pretstavljalo veliki uspeh. Lakomislenosti Mihaila III (842-867 g.), naročito kada se mladi vladalac otrgao ispod tutorstva svoje majke Teodore (856 g.) i svoga ujaka Varde, nesumnjivo su privremeno dovele u pitanje postignute rezultate. Arabljanski gusari sa Krita pljačkali su po istočnim morima; u Maloj Aziji, oko dvadeset godina, smenjivali su se uspesi i neuspesi (844-863 g.); na Zapadu muslimani su dovršili, od 843 do 859 g., osvajanje Sicilije. Najzad i Rusi, po prvi put, pojaviše se ispred Carigrada (860 g.), i samo zahvaljujući čudu koje je izvršila Bogorodica spasena je, prema narodnom verovanju, prestonica.

Još jedan događaj, ozbiljniji i značajniji, obeležio je vladavinu Mihaila III. Mesto Ignjatija, koga je svrgnuo cezar Varda, na carigradski patrijaršiski presto pope se Fotije (858 g.). Papa Nikola I, na poziv zbačenog patrijarha, umeša se u stvar i naloži svojim poslanicima da povedu istragu. Slavoljubivi Fotije umeo je veoma umešno da iskoristi nezadovoljstvo koje je, vekovima, Istok osećao prema papskim zahtevima i neprijateljstvo koje je gajio prema Zapadu; nasuprot papskom polaganju prava na prvenstvo on, veoma vešto, svom ličnom sporu doda obeležje pravog narodnog spora. Na isključenje iz crkve koje objavi protiv njega Nikola I (863 g.) on odgovori raskidom sa Rimom. Carigradski crkveni sabor (867 g.) baci prokletsvo na papu, oglasi njegovo nezakonito mešanje u poslove istočne crkve i dovrši rascep. To je bio očevidan dokaz o postojanju vizantiskog narodnog osećanja koje se ispoljilo otprilike u isto doba, na ne manje jasan način, u uzbuđenju izazvanom od strane osvajačke politike Rima u Bugarskoj (866 g.).

Tako, sredinom IX veka, postojala je nesumnjivo vizantiska narodnost koju su postepeno stvorili događaji: carstvo je, po prestanku ikonoborstva, ponovo zadobilo versko jedinstvo, političku snagu, duhovnu veličinu; pre svega, postalo je čisto istočno carstvo. Trenutak se bližio u kome će ono dostići vrhunac svoje moći. Kada Vasilije Makedonac1), ljubimac Mihaila III i njegov savladar, pošto se oslobodio svoga suparnika Varde (866 g.), ubi najzad i svoga dobrotvora (867 g.) i uzdiže na presto novu dinastiju, on donese vizantiskom carstvu, pomoću izvršenog državnog udara, sto pedeset godina sjaja, blagostanja i slave.

1) Ovaj naziv je uobičajen; treba primetiti, međutim, da je Vasilijeva porodica jermenskog porekla i da se nedavno bila naselila u Makedoniji.