Politička prošlost Hrvata 3
| ←< 2. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
4. glava >→ |
Prošlo je dve stotine godina od doseljenja dok su Južni Sloveni počeli da izgrađuju veće države. Prvih dve stotine godina proveli su na unutrašnjem sređivanju i snalaženju u novim prilikama. Malo po malo iz plemenskih župa stvaraju se veće oblasti, a iz mnogih plemenskih imena odvajaju se ona koja će postati glavna oznaka za deljenje. Na istoku posle doseljenja Bugara 679 Južni Sloveni oko Balkan Planine primiće bugarsko ime i državnu organizaciju pretapajući osvajače kad su im naturili svoj jezik i običaje. U središtu poluostrva srpsko ime okupiće oko sebe mnoga plemena, a u severozapadnim krajevima ime Hrvat postaće oznaka onih južno-slovenskih plemena koja su se naselila u staroj Panoniji i njoj susednom delu Dalmacije. Od ostataka nekada alpiskih i noričkih Slovena, postaće slovenački narod.
Dve glavne oblasti iz kojih će se razviti prva hrvatska država bile su Panonska i Primorska Hrvatska. Panonska Hrvatska obuhvata predele oko Drave i Save. Primorska Hrvatska je bila zemlja od reke Raše na severu do Cetine na jugu. Kad čovek pogleda kartu gde se stvorila prva hrvatska država, zapaziće nekoliko vrlo važnih činjenica. Životni prostor, kako bi se to danas reklo, prve hrvatske države obuhvatao je krajnji severozapad Balkanskog Poluostrva. Tu se Panonska Nizija tako primakla Jadranskom Moru da je suzila Poluostrvo na jedva koju stotinu kilometara širine. Pored toga, planinski lanci Dinarskog Sistema pružajući se uporedo s obalama Jadrana u pravcu severo-zapad-jugo-istok stvaraju kao neku prečagu između Panonije i mora. Oni, istina, otežavaju prodiranje od mora Panoniji ili obrnuto, ali samu zemlju razdvajaju na više podvojenih oblasti sa teškom međusobnom vezom. Lika i Krbava su zatvorene geografske celine, dalmatinsko primorje, pristupačnije s mora nego sa kopna, odvojeno je teško prohodnim planinskim lancima od Dalmatinske Zagore a ova, opet, strmom nepristupačnom Dinarom od porečja reke Save. Unska dolina bila je još najbolji prolaz iz Primorske u Panonsku Hrvatsku. Tuda je išao stari rimski vojni put. Panonska Hrvatska je od Panonske Nizije odvojena rekom Dravom. Otvorena prema severu, ona je dolinama reka Save i Drave vezana za zapad, Nemačku i Italiju i bila stoga od starine prolazna oblast narodima i vojskama koje su prodirale iz Italije i Srednje Evrope u Panoniju i na Balkan ili u suprotnom pravcu.
Kao što se vidi, kod geografskog reljefa hrvatskih zemalja je glavni nedostatak slabe međusobne veze, nisu geografska celina, nego samo prelazne oblasti većih geografskih celina. Ta geografska razjedinjenost hrvatskih zemalja u susedstvu velikih kulturnih i geopolitičkih zajednica biće glavni uzrok zašto je u toku svoga hiljadugodišnjeg živoga, pored svih napora, hrvatski narod bio uvek prisiljen da traži oslonac na veću državnu zajednicu i zašto je njegov život bio tako usko vezan za sudbinu susednih naroda i toliko bio izložen njihovom uticaju.
Doista, i Hrvati kao i Srbi sve dotle ne pristupaju stvaranju; većih država dok nije došla opasnost sa strane. Dok je Vizantija bila zabavljena na istoku, Bugari tek stvarali svoju državu meću Dunavom i Balkanskim Lancom, Franačka postepeno prodirala preko Alpa, avarska se država raspadala i jugoslovenska plemena žive mirno, priznavajući ili ne priznavajući vrhovnu vlast neke od ovih susednih velikih država. I kao što je pojava Bugara u dolinama Morave i Vardara u prvoj polovini IX veka izazvala u raškim planinama osnivanje prve srpske države, isto tako je dolazak Franaka u porečje srednjeg Dunava koncem VIII i početkom IX veka imalo za posledicu prve pokrete za stvaranje samostalne države kod Hrvata.
Godine 788 pokorio je Karlo Veliki Istru i osvojio Bavarsku. Sa Bavarskom došli su pod franačku vlast i Slovenci, dotada njeni podanici. Prodirući dalje u tri rata od 791 do 796 uništio je Karlo Veliki avarsku državu i podvrgao svojoj vlasti celu Panonsku Niziju na desnoj strani Dunava sve do Beograda. Panonska Hrvatska bila je podređena furlanskom markgrofu, a crkvene poslove preuze patrijarh iz Akvileje. U to vreme pokršteni su Hrvati izmeću Drave i Save.
Prvih godina IX veka Franačka je osvojila i Dalmatinsku Hrvatsku sve do Cetine i Vrbasa. U ratu Franačke i Vizantije, koji se vodio u ono vreme na hrvatskom zemljištu, gradovi u Primorju Zadar, Trogir i Split sa nekim ostrvima, ostali su Vizantiji, a sve ostale hrvatske zemlje došle su pod franačku vlast.
Ujedinjene pod jednom državom, pod upravnom vlašću furlanskog markgrofa, hrvatske zemlje biće u toku prve polovine IX veka uvučene u vrtlog borbe velikih sila Franačke, Bugarske, Vizantije i Arapa na kopnu i moru. Kad se odnosi raščiste, počne opadanje Franačke posle smrti Karla Velikog i slabljenje Vizantije na moru usled neprestanih ratova s Arapima i Bugarima, izgradiće se u drugoj polovini IX veka prva samostalna hrvatska država.
Franci nisu zavodili svoju upravnu vlast u hrvatskim zemljama. Oni su zadržali stare oblasne gospodare i podvrgli ih samo nadzoru furlanskog markgrofa. Jedan od takvih vladalaca bio je i panonski knez Ljudevit. On je 819 digao ustanak protivu Franaka, uspešno sv borio tri godine radeći da okupi oko sebe sve Južne Slovene nezadovoljne franačkom i bugarskom vlašću od Slovenaca u Kranjskoj i Štajerskoj na severozapadu do Timočana na severoistoku. Bio je to prvi pokušaj stvaranja jugoslovenske državne zajednice sa ciljem: odbrana nezavisnosti. Ljudevit nije uspeo, jer ga nisu razumeli oni najbliži iz Dalmatinske Hrvatske. Borna, njen knez, stavio se na stranu Franaka, Ljudevit je 822 g. potučen i Franci su ponovo pokorili Hrvate, a Bugari Timočane.
I posle Ljudevitova poraza i smrti nema mira u hrvatskim zemljama. Bugari i Franci bore se na Dravi i Savi, u Primorju gusari uznemiruju mletačke trgovce na moru, a pošto Vizantija nije u stanju više da čuva slobodu trgovine na Jadranskom Moru od neretljanskih gusara, to Venecija mora sama da se za to brine. Tako buduća kraljica Jadrana već u samom početku svoje pomorske i privredne ekspanzije na Jadranu preuzimajući ulogu čuvara reda na njemu, dolazi u sukob sa Hrvatima. Iz ove težnje mletačkih trgovaca da osiguraju sebi slobodan prolaz Jadranskim Morem razviće se ubrzo i osvajačke želje. One će imati presudan uticaj na život Dalmatinske Hrvatske.
Oslabljena Vizantija, Franačka u raspadanju a mletačka moć poljuljana na moru arapskim napadima, sve je to učinilo da je polovinom IX veka popustio pritisak na Dalmatinsku Hrvatsku. Malo po malo njeni knezovi postaju nezavisniji i 852 knez Trpimir se naziva ponosito „Pomoću Božijom knez Hrvata“. On uspešno ratuje sa Bugarima a njegovi naslednici bore se na moru sa Mlečanima. Za cara Vasilija 1 (867—896), osnivača makedonske dinastije, Vizantija je obnovila svoju vlast nad dalmatinskim primorjem. Ona i Franačka zajedno otimaju od Arapa 871 Bari u južnoj Italiji.
Kad je Franačka podeljena verdenskim ugovorom 843, Panonska Hrvatska pripala je istočnoj Franačkoj, Nemačkoj, Dalmatinska Hrvatska Lotarevoj državi, Italiji. Posle smrti cara Ludvika II 875 godine trebalo je da i Dalmatinska Hrvatska dođe pod vlast nemačku, Karlmana sina Ludvika Nemačkog, ali dalmatinski Hrvati su se pobunili i pomoću Vizantije rešili franačke vlasti. Za Branimirove vlade oko 880 oslobodila se Hrvatska i vizantiskog uticaja i postala nezavisna.