Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas 4

KRATKA POVJESNICA SRBA OD POSTANjA SRPSTVA DO DANAS
Pisac: Sima Lazić Lukin

DOBA DRŽAVNOG SAZREVANjA.
Pokušaji carstva i kraljevstva srpskog od Časlava do Nemanje.

Po smrti Časlavljevoj obezglavljene srpske zemlje pritiskoše Grci, Blgari i Madžari. No već god. 963. knez srpskog plemena Brsjaka oko Vardara, po imenu Šišman Mokra, diže ustanak i preote od blgarskog cara Petra sve otete srpske zemlje, a da bi dobio prava i na ostalu polovinu blgarskog carstva, nazva se carem blgarskim.. Tim nazivom Šišman je htio da zadobije za se i Blgare, te da ih sa Srbima ujedini u jednu državu. Tu veliku misao još sjajnije nastavi njegov najmlađi sin,

Samuilo Šišmanović.

No za to vrijeme (oko god. 971.) Grci bjehu uništili i onaj ostatak Blgarije, pa preoteli i od Šišmanove Srbije sve južne oblasti. Sad Samuilo skupi oko sebe sve južne srpske knezove oko Strume, Vardara i Soluna i diže tamo velik ustanak, te poslije duge borbe oslobodi i ujedini sve srpske zemlje, pa i nekoje blgarske. Tako postade veliko Samuilovo Carstvo, a pod ovu državu srpsku pripadao je čak i Srijem. To bjehu prvi pokušaji srpskoga carstva. Ali ta velika, misao državna nije godila nekojim malim vladaocima srpskim, koji dotle vladahu nezavisno pod grčkom zaštitom. Najopasniji protivnik ove misli bješe mladi knez Jovan Vladimir II. i njegov stric Dragomir, knez humski i trebinjski. S toga Samuilo pođe na Vladimira, uhvati ga i baci u tamnicu.

No Vladimir bješe vrlo omiljen i jak u narodu. Samuilo se poboja naroda, pa oslobodi Vladimira, načini ga svojim zetom i povrati mu kraljevinu njegovih otaca, te vladahu dalje zajednički. Jovan Vladimir bješe sin Petrislava kralja dalmatinskog, a praunuk onoga Vlastimirovog zeta Krajine, kneza trebinjskog, a Krajina bješe sin Beluša Pavlimira. Te tako se sad, pored loze Šišmanove, stvori nova srpska vladalačka loza:

Dinastija Pavlimirovića.

Jovan Vladimir II. sa svojim stricom Drgagomirom vladaše blago i mudro nad cijelom Trebinjskom, Humom, Raškom, Zetom i dobrim dijelom epirsko-arbanske Srbije. Za njegove vlade Samuilo bješe zagazio u nove velike ratove sa Grcima, koji trajahu od 991. do 1014. god. Samuila iznevjeri sreća, te mu grčki car Vasilije preote mnoge oblasti. U poslednjem boju kod Belasice god. 1014. Samuilo se jedva živ spase, i car Vasilije zarobi 15 hiljada vojnika srpskih, pa ih sve oslijepi i posla Samuilu. Kad je car Samuilo vidjeo to nedjelo, presvisnu od žalosti. Njega nasljedi sin mu Radomir.

Ali Radomira na brzo ubi njegov bratić Jovan Vladislav. Za tim Vladislav prijevarom, na poštenu riječ domami i svoga šuraka, kralja Vladimira, te i njega mučki ubi na samim crkvenim vratima u Prespi. To se dogodilo 22. maja 1015. god. Vladimir bješe vrlo plemenit i dobar vladalac, pa za to ga i danas slave kao sveca i pravoslavna i rimska crkva, pod imenom: sveti Jovan Vladimir. Na skoro i ubica Vladislav, Samuilović pogibe pod Skadrom u boju protiv Grka, a za tim Grci uništiše i Samuilovo carstvo i Vladimirovo kraljevstvo, pa pritiskoše sve srpske zemlje do Dunava i Save. Samo Zeta i Trebinje ostaše još pod vlašću Vladimirova stričevića, Dragomirova sina, Stevana Vojislava.

Vojislav Dragomirović,

koji se zvao još i Stevan Vojislav Dobroslav, pobuni dračku oblast god. 1034. i ote je od Grka. A kad ga Grci najzad savladaše i odvedoše u Carigrad, on se pritaji i činjaše im se prijatelj. No vrativ se iz Carigrada, Vojislav na novo oslobodi svoju zemlju od Grka, a u boju kod Skadarskog Jezera god. 1040. razbi i sa svim uništi grčku vojsku, te pođe da oslobađa i druge srpske zemlje. Iste godine i neki Petar Deljan pobuni mnoga srpska plemena oko Morave i Vardara. Ali Grci pomoću izdajstva uguše taj ustanak, pa onda okrenu svu svoju silu na Vojislava, pa napujdaju na nj, i srpsku vlastelu: kneza humskog, župana raškog i bana bosanskog.

Ali Vojislav i njegovi sinovi domamiše Grke u zetske (crnogorske) klance, pa ih satrše tako strašno, da im ni glasnika čestita ne uteče. Sami Grci kažu, da je tada na mrtvo palo preko 40 hiljada grčke vojske, a što ih ostade, to bješe sve obogaljeno i slomljeno. Ova slavna pobjeda srpska bila je godine 1042. kod grada, Bara i Klobuka. Za tim se Vojislav oprosti i grčkih saveznika, srpske vlastele, pa oslobodi i ujedini velik dio srpskih zemalja, a najzad zadobi i crkvenu samostalnost i stvori srpsku arhiepiskopiju u Baru. U cijelom ovome dobu Vojislav je najznamenitiji srpski vladalac. On umrije god. 1051. na svome dvoru u Papratnji.

Vojislava nasljediše petorica njegovih sinova: Gojislav, Mihailo, Radoslav, Žegavac i Predimir. Za života materina oni vladahu zajednički, a za tim uze svu vlast Mihailo Vojislavljević, koji spoji i Rašku sa očevom državom.

Godine 1073. Srbi u Pomoravlju, Povardarju i Podrimlju, a na čelu im Đurađ Vojtek, dignu velik ustanak protiv Grka, pa dozovu u Prizren Mihavlova sina Bodina i tamo ga proglase za cara. Novi car Bodin Mihailović strašno potuče i slomi grčku vojsku pod Prizrenom, pa okrenu u Pomoravlje i osvoji Niš, a na to ustane i cijela Morava i Poduvavlje. Ali iste godine (1073.) u novom boju kod Paunja na Kosovu Grci svladaše Bodina, zarobiše ga i odvedoše u Carigrad. Tako propade i ovaj pokušaj srpskog carstva, a u tim okršajima Mihailu izgiboše svi sinova osim Bodina, koji se najzad sretno izbavi grčkog ropstva. No Mihailova Srbija bješe još uvijek jaka i Grci joj ništa ne mogahu. Godine 1077. Mihailo se proglasi kraljem srpskim, a Bodina uze za svoga podkralja. Po smrti Mihailovoj kralj Bodin osvoji Bosnu i svu Zagorsku Srbiju, pa u Raškoj postavi svoga župana Vukana, a u Bosni Stevana. Sad Bodin otpoče silnu i neumornu borbu protiv Grka. Njegov junački župan Vukan god. 1093. razbi i unnšti grčku vojsku pod gradom Zvečanom i sagna je do Prištine, pa onda osvoji Pomoravlje, Rasinu, Toplicu i grad Vranje, te pređe u Povardarje i oslobodi Skoplje i Polog. Ali ovi krajevi bjehu neučvršćeni, te ih Srbi opet predadoše Grcima mirnim načinom. Za tim (oko 1100. god.) Bodin osvoji Dubrovnik pa podiže tamo tvrđavu i postavi svoga vojvodu Gradića. Tako se dovrši Bodinova Srbija. Bodin je podizao mnoge zadužbine i unapredio blagostanje svoga naroda. Godine 1101. Bodin umrije u svojoj prestonici, Skadru, kao dostojan unuk Vojislavljev.

Po smrti Bodinovoj nastade strašan razdor među njegovom rodbinom, te se stvoriše tri zasebne srpske države: banovina Bosna, županstvo Raška i primorsko kraljevstvo Zeta. Bodinova Srbija pođe sunovrat, a na srpskom prestolu u brzo se izređaše Bodinov brat, kralj Dobroslav i sinovac mu, kralj Vladimir Vladimirović, pa onda se u Zeti zakralji Bodinov sin, Đorđe Bodinović. Zbog ovih nemira, jedan rođak raškoga župana Vukana, po imenu Zavid, bješe se sklonio u Zetu sa svojim sinovima: Prvoslavom, Sracimirom i Miroslavom. Tada u malom gradu Ribnici rodi se Zavidu i najmlađi sin Stevan — potonji Nemanja.

Đorđe Bodinović vladao je u dva maha i trudio se, da obnovi očevu misao ujedinjenja, ali ga u tome spriječi samoživa vlastela. Između prve i druge vlade Đorđeve zauze srpski presto grčka udvorica Grubeša Branisavljević, rođak raškoga velikog župana Uroša I.. Ali njega narod zbaci i Đorđe se opet zakralji. S toga grčki car Jovan Komnen udari na Srbiju, opljeni Rašku, pa zarobi mnoštvo srpskog naroda i naseli čak u Aziji. Uroš priznade grčku vlast, a za tim Grci svladaju i Đorđa Bodinovića i odvedu ga u Carigrad. Đorđe umrije u carigradskoj tamnici, a na njegovo mjesto Grci posade svoga prijatelja Gradinju Branisavljevića. Gradinja je vladao blago i mirno pod grčkom zaštitom, a nasledi ga sin mu Radoslav.

Za to doba veliki župan raški Uroš I. (g. 1129.) udade svoju kćer Jelenu za ugarskog kralja Belu Slijepog. Sa Jelenom Ugarskoj pade u miraz i Bosna i tada prvi put Bosna osjeti ugarsku vlast. Ova Srpkinja Jelena vladaše cijelom Ugarskom još za života slijepog svoga muža, pa i kasnije kroz nekih 20 godina. Za njena kraljevanja sva vlast u Ugarskoj bješe u rukama Srba i Ugarska se tada podiže do velike moći i blagostanja. Kasnije i novi veliki župan raški, Uroš II. Pribislav, otpoče protiv Grka novu borbu za oslobođenje, te se i on oslanjao na Ugarsku. Ali njegovi pokušaji propadoše, kao i kasniji pokušaj bosanskog bana Borića. Ovaj pokret dade povoda silnom grčkom caru Manojlu, te Uroša zbaci sa županstva i postavi Uroševa brata Desu ili Desimira. A kad se i Desimir otrže od Grka, pa osvoji Ovče Polje i oba Pologa i primora Dubrovčane, da mu plaćaju danak: onda car Manojlo god. 1168. zbaci i Desimira i zarobi ga, a na njegovo mjesto posadi za velikog župana raškog Zavidova najstarijeg sina Prvoslava.

I tako se sa svim poruši ona državna građevina, koju zidahu slavni srpski kraljevi: Časlav, Samuilo, Vojislav i Bodin. Sad već ne bješe ni pedlja nezavisne srpske zemlje. Ali tada, kad lijepa sloboda srpska bješe sa svim izumrla: tada se već bio rodio i stasao Zavidov sin — Stevan Nemanja.

Narodni život srpski

u ovom dobu ljuto je ozlijeđen. Istina, zadruga i narodna samouprava još bješe glavni stub života narodnog. Ali zbog neprestanih ratova i buna narodno blagostanje bješe grdno propalo, a sinovi srpski bjehu spali na milost i nemilost grčke prosvjete. No trulim uticajem grčke prosvjete izrodi se među Srbima i novo zlo: plemstvo i ropstvo. U ovom dobu već vidimo osiljene plemiće, vlastelu srpsku, a uz njih i bespravne robove i beskućnike. U svemu drutom svijetu bilo je toga zla od vajkada. Ali u Srba zavrglo se ono istom u ovome dobu.

No s druge strane opet srpski narod bješe sazrio u toliko, što je u njemu ojačana i učvršćena neodoljiva težnja za državnim jedinstvom. Tu težnju izazvaše neprekidni napadaji tuđinaca na srpske zemlje. Ta težnja, ta državna misao srpska, stvorila je i Vlastimira, i Petra Gojnikovića, i, Časlava, i Samuila, i Vojislava i Bodina. No u njihovo doba ona još ne bješe sazrela. Trebaše, dakle, da sazri i da sačeka svoga čovjeka — Stevana Nemanju.