Istorija savremene civilizacije 14
| ←< 13. glava | ISTORIJA SAVREMENE CIVILIZACIJE Pisac: Šarl Senjobos |
15. glava >→ |
Severnoameričke Savezne Države. — Vlada Saveznih Država uređena je 1787. godine. Uređenje je izvedeno po sporazumu između dve političke stranke, federalista, koji su hteli da savezna vlada bude dovoljno jaka, da bi mogla upravljati i pojedinim državama, i republikanaca, koji su hteli da se svakoj državi da potpuno nezavisna (suverena) vlast. Isto je tako to bilo i delo sporazuma između severnih država, naseljenih belim ljudima, koji su sami obrađivali svoje zemlje, i južnih, gde su plantatori imali prostrana poljska dobra, koja su im obrađivali crnački robovi. Svaka je strana u nečemu popustila. Saveznoj je vladi dato pravo ratovanja, ugovaranja mira i potpisivanja ugovora s drugim državama i da uređuje novce i trgovinu, a vlade pojedinih država imale su sva ostala prava. Južne su države zadržale svoju „posebnu uredbu“, a tako se nazivala ustanova ropstva.
Uređenje savezne vlade dovršeno je za vreme Vašingtonova predsednikovanja (1789.—96.). Savez primi na sebe one drugove, koje su za vreme rata učinili Kongres ili pojedine države. Tako bude stvoren državni dug Saveznih Država. Za plaćanje interesa Savez ustanovi porez i zavede carinsko uređenje. On osnova i banku Saveznih Država.
Oblast Saveznih Država još je bila ograničena na zemlje između Okeana i Eligenskih Planina, a imala je samo trinaest državica; ali su pojedine države imale i pustih prostorija, koje su se pružale čak do Misisipe. Savezna je vlada te zemlje gledala kao prostor za naseljavanje, kome je namenjeno da bude naseljen građanima Saveza i da obrazuje nove države. Ona izradi da joj se te zemlje ustupe, postade gospodar sve one pustare između država i Misisipe i uredi je 1787. godine jednom uredbom koja je posle ostala kao stalna uredba za sve nove oblasti (teritorije).
Zemlja bude podeljena pravim linijama, u pravcu meridijana (podnevaka) i uporednika, na izvesan broj teritorija (oblasti). U svaku teritoriju Savez je slao po jednoga upravnika, koji je najpre sam upravljao; ali čim se stanovništvo namnoži na 5000 duša, onda ono samo uređuje svoju vladu, sa izbornom narodnom skupštinom i zakonodavnim savetom, i šalje u savezni Kongres jednoga poslanika sa savetodavnim glasom. Glavno je načelo bilo to, da se stanovnicima teritorija, što je mogućno pre, da mogućnost da sami sobom upravljaju. Kad broj stanovnika dostigne do 50 000, teritorija je mogla biti pretvorena u državu, i zahtevati da se primi u Savez. Ona je sama gradila svoj ustav, bez ikakvih drugih pogodaba, osem da je u saglasnosti sa odredbama osnovnoga ugovora (saveznoga), to jest da usvoji jednakost i slobodu.
Na taj način Savezne Države nisu bile za-tvorepe u stalne granice i mogle su se širiti neograničeno.
Zemlja između Eligena i Misisipe naseli se između 1787. i 1820. godine.
Onamo preko Misisipe nastajala je jedna prostrana pustara, koja je zavisila od Lujzijane; Francuska ju je bila ustupila Španiji 1763. godine, a Napoleon I izradi da mu se vrati, te tu zasnova jednu veliku francusku naseobinu. Republikanska stranka, koja dođe na vladu 1800. godine, nije želela da uvećava saveznu prostoriju (kao državu); ona je mislila, da republika ne može dugo opstati u velikoj državi[1] i bojala se uvećavanja vlasti savezne vlade. Ali je pre svega valjalo izbegavati susedstvo jedne tako opasne države, kao što je bila Francuska. Međutim, Engleska bejaše oglasila rat Francuskoj, i Napoleon, znajući da je nemoćan, da brani od Engleza svoju novu tekovinu, ponudio je Saveznim Državama da im je proda. Vlada se reši da kupi Lujzijanu (1803.). Granica državne oblasti Severnoameričkoga Saveza prenese se tom kupovinom čak na Kamenite Planine. Tako zadobivena pustara takođe bude izdeljena na teritorije, koje se stadoše naseljavati.
Tada su se Savezne Države s dve strane, s juga i zapada, graničile Meksikom, koji je imao grdno velike prostorije pustih zemalja. Pustolovi, koji dođoše iz Saveznih Država, nastaniše se na jugu u Teksasu, proglasiše nezavisnost te zemlje i osnovaše republiku Teksas (1835.), na izradiše da se i ona primi u Savez, 1846. godine. Meksikanska vlada uloži protest. To izazva rat. Pobedonosna savezna vojska uđe u Meksiko i primora ga, da Saveznim Državama ustupi svu zemlju između Kamenitih Planina i Tihoga Okeana (1848.). Tada se savezna državna oblast prostirala preko cele Severne Amerike, od jednoga okeana do drugoga, i bila je sedamnaest puta veća od Francuske. Od tada se nije uvećavala.
Za to se vreme zemlja naselila i obogatila. Carine na predmete, koji se unose u Savezne Države, donosile su saveznoj vladi prihode, koji su bivali sve veći, u koliko je trgovina bivala sve življa.
Na skoro se mogao sasvim ukinuti savezni porez, i ne samo plaćati interes na dug, nego i sam dug isplatiti. Po tom dođe i jedno vreme, kad je državna blagajna primala više novaca, nego što je mogla upotrebiti. Međutim, nije se htelo da se ukine carina, koja je zaštićavala američku industriju. Savezna vlada predloži da se višak prihoda upotrebljava na opšte korisne radove. Ona dobi odobrenje da sagradi veliki ohijski put i orijski kanal, koji spaja jezero Eri sa okeanom. Takav način upravljanja, gde se carine upotrebljuju u isti mah i kao sredstvo za zaštićavanje svoje radinosti i kao izvor za javne radove, ostao je po tom u Saveznim Državama u punoj snazi, i to je onaj tako zvani amerikanski sistem.
Za vreme Secesionističkoga Rata (tj. rata za odvajanje južnih država, 1860.—1865.) moralo se po novo zavesti plaćanje poreza, povećati carinske takse i izdati papirni novac. Pa čak ni ti prihodi nisu bili dovoljni za pokriće ogromnih ratnih troškova. Savezna se vlada zaduži. Dug, koji se 1860. godine bio spustio na 90 miliona dolara, pope se na 2800 miliona (14 milijarda dinara). Ali pošto rat bi već jednom svršen, onda se po novo založiše da oduže državni dug, i 1878. godine već su mogli ukinuti prinudnu vrednost papirnoga novca.[2]
Od osnivanja Saveza stanovništvo se množilo mnogo brže, nego ma u kojoj zemlji na svetu. Zemlja je bila širom otvorena svakom, koji ju je hteo zauzimati. Američani, od detinjstva naviknuti da putuju na daleko, bez ustezanja su odlazili u puste krajeve pa zapadu; oni, koji su bili najsmeliji, išli su da love po oblastima, koje su još bile u rukama crvenokožaca (američkih urođenika); drugi su podizali kolibe u šumi i postajali zemljoradnici (farmers).
Od prilike do polovine XIX stoleća gotovo su svi ti naseljenici bili američani. Ali evropske zemlje, u kojima se stanovništvo počelo suviše gomilati i pritešnjavati, stadoše odašiljati u Savezne Države jedan deo svojega suvišnoga stanovništva. Prevozna su se sredstva bila usavršila, i parobrodska je služba bila uređena za što brži saobraćaj (putovanje od Engleske do Amerike nije više trajalo od desetak dana).
1820. godine još je u Savezne Države dolazilo samo po 20 000 doseljenika godišnje, a oko 1840. godine broj je već prebacivao preko 100 000. Godine 1847. država Nju-Jork obrazova odbor za iseljavanje, koji će podsticati Evropljane na iseljavanje i pomagati im pri dolasku; tada je bilo 250 000 doseljenika godišnje. Godine 1850. bilo ih je 300 000, — 1882. došlo ih je 780 000, i to je najveći broj do kojega je doseljavanje dostiglo. Za 60 godina (od 1821. do 1881.) nastanjeno je u Saveznim Državama 11 200 000 doseljenika, od kojih je 3 500 000 Nemaca, 6 000 000 Iraca i 2 000 000 Engleza.
Iseljenici dolaze poglavito iz severnih zemalja, koje su naseljenije ili siromašnije; to su Nemci, Norvežani, Irci, Englezi itd. Irce goni siromaština. U godinama velike gladi, koja je nastupila usled bolesti krompira (1847.—1853.), Irska je izgubila skoro tri miliona stanovnika.
Zahvaljujući tim doseljenicima Savezne Države se naseljavaju takvom brzinom, kakvoj nema ravne u svetskoj istoriji. One 1820. godine još nisu imale više od 5 miliona stanovnika; na 70 godina docnije, 1890. god., imale su ih 63 miliona.[3] 1820. godine Far-Uest (Daleki Zapad), zemlja na zapadu od Misisipe, još bejaše pustara, po kojoj su krstarili indijanski pljačkaši. Danas su indijanci uništeni, ili potisnuti u nekolike neplodne predele, i beli ljudi su zauzeli svu zemlju između dva okeana.
U te nove zemlje oni su uneli celokupnu evropsku obrazovanost. Jako pada u oči glavno obeležje američkoga naseljavanja, što ono postupa sasvim suprotno od onoga, kako su radile stare evropske zemlje. Kroz jedan sasvim pust kraj gradi se željeznička pruga. (Pasifička pruga, koja je puštena u saobraćaj 1869. godine, a duga 5200 kilometara, polovinom svoje dužine prolazila je samo kroz prostrane prerije — prirodne američke livade — i puste planine; prvih godina morala se pruga čuvati od napada indijanaca, koji su živeli po tim prerijama). Na toj železničkoj pruzi svaka stanica postaje grad; telegraf, osvetlenje gasom i štamparija uvode se i novine već se izdaju, pre nego što se dovrši podizanje kuća; za dve tri godine podiže se veliki grad usred pustinje. San-Francisko, kojega 1846. godine nije ni bilo, imao je 1880. god. 250 000 stanovnika. Polje se naseljava tek dugo i dugo posle gradova. Američki zemljoradnici ne liče na naše seljake; oni rade mašinama i svoju zemlju obrađuju po fabričkom načinu. Pošto je zemlja bila bez vrednosti, to ju je država, koja ju je uzela u svojinu, rasprodavala na velike komade po vrlo maloj ceni, često samo po 5 dinara hektar. U Francuskoj, gde hektar vredi 1000 do 2000 dinara, imanje od 100 hektara smatra se kao vrlo veliko, a u Saveznim Državama baštine se računaju na hiljade hektara.
Nekoliki brojevi biće dovoljni da nam pokažu put, kojim su Savezne Države prošle u toku materijalnoga napredovanja.
1790. godine u celom Savezu bilo je samo četiri grada s preko 10 000 duša; Filadelfija, koja je bila najnaseljenija, imala je 42000, i stanovništvo po gradovima iznosilo je 3 od 100 celokupnoga broja stanovnika. Godine 1880. bilo je 963 grada (više od 30 s preko 100 000 duša). Nju-Jork je prebacivao preko 600 000 duša, i gradsko je stanovništvo iznosilo 25 od 100.
1790. godine trgovina sa inostranstvom sastojala se iz uvoza u vrednosti od 23 miliona dolara[4] i izvoza od 20 miliona. 1880. godine popela se na 650 miliona dolara uvoza i 700 miliona izvoza.
1790. godine savezni je prihod bio 4 miliona dolara, a troškovi 1 milion. A 1880. godine prihod je bio 300 miliona, a rashod 200 miliona.
Španske republike u Americi. — Španska je vlada od XVI stoleća sve jednako postupala sa svojim naseobinama kao sa svojom privatnom svojinom i slala je Špance, da njima upravljaju. Kreoli, to jest ljudi koji su rođeni u naseobinama, nisu primani ni u kakvu državnu službu, a trgovinski propisi zabranjivali su im, da kupuju robu u koga drugoga osem u Španaca. Kad francuska vojska poplavi Španiju 1808. godine, kreoli, kao i Španci u Evropi, stadoše na stranu Ferdinanda VII, i ne htedoše priznati za kralja francuskoga otmičara Josifa Bonapartu. Ali se opi tom prilikom koristiše, te stadoše tražiti popravke dotadanjega stanja. 1808. godine stanovnici grada Karakasa u Venecueli pustiše svoj proglas; oni su zahtevali: da kreoli budu izjednačeni u pravima sa Špancima, da im se dopusti da slobodno mogu obrađivati zemlju i proizvoditi fabričke proizvode, uvoziti i izvoziti kao i Španci; da se u naseobinama jedna polovina činovničkih položaja zadržava za njih i da u svakoj prestonici vicekraljevine ima i narodna skupština (junta) za nadziravanje vladavine.
Španski upravnici naseobina odbiše taj zahtev. Naseobine se pobuniše i urediše se kao republike po ugledu na Savezne Države.
Ratovanje je bilo dugotrajno, ustanici (insurgentes) su bili rđavo naoružani i nedisciplinovani. Posle Ferdinandova povratka na španski presto oni biše pobeđeni i 1816. godine bili su gotovo potpuno pokoreni. Ali španska revolucija (1820.—23.) po novo ih ohrabri. I najposle sve naseobine jedna za drugom primoraše španskoga kralja, da im prizna nezavisnost. (Španija je sačuvala samo Kubu i Filipine).
Oslobođene naseobine najpre pokušaše da se prikupe u saveze, kao što su engleske naseobine učinile. Ali stanovnici, koji su većinom bili indijanci ili melezi, nisu imali nikakva iskustva u upravljanju, a pored toga oni su se i mrzeli no oblastima.
U vreme španske vladavine tu su bila četiri vicekraljevstva; meksičko (u Meksiku), limsko (Peru), santafesko (Kolumbija) i buenosajresko (republika Argentina), i tri generalne kapetanije: gvatemalska (Srednja Amerika), karakaska (Venecuela) i valpareska (Čile).
Države, koje se osnovaše posle ustanka, odgovarale su bez malo tim španskim provincijama (oblastima). Međutim, Paragvaj, naseljen sve samim indijancima, koje su jezuiti uredili, bejaše obrazovao nezavisnu državu; Venecuela se bejaše ujedinila s vicekraljevinom Sapta-Fe, te obrazovala republiku Kolumbiju pod predsedništvom Bolivarovim, koji je upravljao i Peru-om, i jednom državom, koju je sam stvorio, Bolivijom[5].
No većina se tih država raspade, pošto stanovnici iz udaljenih krajeva ne htedoše slušati one iz prestonice. Urugvaj se odvoji od Buenos-Ajresa, te obrazova istočnu republiku Urugvaj (1828.). Peru i Bolivija pobuniše se protiv Bolivara i obrazovaše dve zasebie republike. Kolumbijske Savezne Države raspadoše se na tri dela, Novu Grenadu, Venecuelu i Ekvador. Srednja Amerika najpre se pobuni protiv Meksika, te se obrazovaše Savezne Države Srednje Amerike (1823.). Po tom se pet država, koje su sačinjavale taj savez, posle dugotrajne borbe najzad i razdvojiše 1847. godine.
Danas ima petnaest špansko-američkih republika.
Te su nove države proživele poduži period revolucija i građanskih ratova, pre nego što su uspele da se urede. Zemlja je bila skoro pusta; Španci su dolazili samo da se obogate, ili da žive kao visoka vlastela, a ne da rade; isto tako je tu upravo bilo samo oblasnih prestonica i sedišta velikoposednika, razdvojenih prostranim pustim prostorijama; nije bilo gotovo nikakve industrije a vrlo malo zemljoradnje. Stanovništvo su velikom većinom sačinjavali indijanci, crnci i melezi, skoro divlji, bedni i potpuno bez ikakva znanja. I sami beli ljudi jedva da su štogod bili obrazovani, pa i oni su hteli da podivljaju zbog svirepoga rata sa Špancima.
Gotovo svuda su se delili u dve stranke. Konservativci, koji su imali uza se velikoposednike i sveštenstvo, hteli su sačuvati državna zvanja ljudima iz velikačkih porodica, zavesti ograničeno biračko pravo, zadržati katoličku veru kao državnu, ostavljajući pri tom sveštenstvu njegove baštine, sudove i njegove povlastice, zabraniti svaku drugu veru, zadržati cenzuru za novine i udaliti strance. Liberali ili progresisti (naprednjaci), koji nalažahu pristalica poglavito među trgovcima i melezima, zahtevali su ukidanje ropstva, opšte pravo glasa, slobodu veroispovesti, oduzimanje svešteničkih dobara i hteli su da se potpomaže doseljavanje stranaca.[6]
Isto su se tako delili i na centraliste i federaliste. Centralisti su hteli, po ugledu na evropske monarhije, samo jednu vladu, sa sedištem u prestonici, koja bi slala svoje prefekte (načelnike), da upravljaju oblastima. Federalisti su pak hteli uređenje, izvedeno po ugledu na Savezne Države, gde su oblasti uređene gotovo kao nezavisne države i međusobno vezane jednom saveznom vladom.
U opšte su konservativci bili centralisti, a liberali federaliste (osem u Srednjoj Americi).
Ali ta stranačka borba služila je poglavito kao prividan uzrok međusobne borbe između lica ili gradova koji su bili suparnici. Velika većina stanovnika, a to su indijanci, crnci i melezi, koji su bili potpuno nepodobni da razumeju ma kakvo političko pitanje, mogla se vezivati jedino za vođe stranaka. Međutim, posle rata je ostalo bez zanimanja mnogo zapovednika slavoljubivih četa, a ostala je i navika da se vojske sastavljaju prinudnim upisivanjem stanovnika u vojsku. Nije bilo osnovnih elemenata za političku borbu, ali ih je bilo za građanske ratove. Građanskim ratovima pridruživali su se i ratovi između susednih država zarad uređivanja granica.
S toga je u španskim republikama kroz jedno pola stoleća rat bio obično stanje. No bilo bi nepravedno te države oglasiti za nesposobne, da same sobom upravljaju (kao što se to često čini u Francuskoj), zato što su se one u XIX stoleću učile političkoj slobodi, dok su međutim evropske zemlje to učinile u minulim stolećima.[7] Njihovo učenje nije bilo ni dugotrajnije ni krvavije nego u Engleskoj i Francuskoj, ono je šta više bilo čak i kraće i mirnije.
Od 1870. godine građanski su ratovi postali ređi, a ratovi između država gotovo su sasvim prestali.[8] Gotovo svuda su naprednjaci (progresisti) pobedili konservativce i federalisti progresiste. Gotovo sve su se države uredile kao savezne države s kongresom, koji se sastoji iz dva doma, i s predsednikom saveza, koji se bira na nekoliko godina kao i u Severnoameričkim Saveznim Državama. Sve su oslobodile crnce, sve su gotovo zavele opšte pravo glasa, zavele slobodu veroispovesti i vladu predale u ruke svetovnih lica, Sve su se otvorile strancima iz Evrope i pozivale su ih da dolaze radi obrađivanja zemlje i eksploatisanja njihovih rudnika.
Doseljavanje je naročito pojačano od pre dvaestinu godina. Ta je struja upravljena poglavito prema republici Argentini, čije podneblje nije tako žarko, a pri tom je zdravije za evropljane. Svake se godine u Buenos-Ajresu iskrcava više od 100 000 doseljenika. Oni gotovo svi dolaze iz latinskih zemalja, Italije, Francuske (naročito iz baskijskih krajeva) i Španije. Naseljavaju se po prostranim ravnicama (pampasima), pokrivenim livadama, gde se gaje nebrojena stada ovaca i govedi. Zemljište je prekriveno debelim slojem biljnoga đubreta, te i bez đubrenja daje izvanrednu žetvu žita. Naseljenik samo ima da se potrudi da poore i poseje, a nema da đubri, i kad dođe vreme žetve, onda proizvođači s mašinama krstare po zemlji i staraju se da se žito požnje i ovrše.
Druge španske republike, koje su pod toplijim podnebljem, manje privlače doseljenike; ali se evropski kapitali počinju i tamo unositi. Oni se upotrebljavaju na građenje željeznica, otvaranje rudnika i podizanje plantaža (to jest sadova kulturnih biljaka).
U koliko se stanovništvo umnožava, u toliko se i proizvodnja uvećava. To je proizvodnja gotovo isključivo poljoprivredna i rudarska: žito kože, meso, tropske biljke (kafa, kakao, duvan, pamuk, kina), metali i guano (ptičje đubre). Ta se roba prikuplja u pristaništima, odakle se morem odašilje u Evropu. Evropa pak u zamenu za to šalje gotovo sve prerađevine (manufakturne predmete), jer je industrija još posve nedovoljna da podmiri potrošnju.
Sa umnožavanjem bogatstva počele su se državne finansije dovoditi u red. Do skora su španske republike (osem Čila) uvek imale budžet s deficitom, obično nisu mogle plaćati interes na svoj dug, i zbog toga nisu više imale nikakva kredita u Evropi. Sad se malo po malo povraća ravnoteža, poverenje se po novo zadobiva i države, kojima je novac potreban, nalaze ga na zajam u Evropi.
Španske države u Južnoj Americi počinju ulaziti u onaj kolosek rada i materijalnoga napretka, na kojem su im engleske države Severne Amerike prethodile.
Brazilija. — Jedina južnoamerička zemlja, koja nije bila španska, bila je Brazilija. Ona je postala nezavisna država u isto doba, kad i španske naseobine, samo s manje muke.
U vreme francuske poplave 1808. godine portugalska vladalačka porodica skloni se u Braziliju (koja je bila glavna portugalska naseobina). Ona tu ostade i posle odlaska Francuza. Portugalci bejahu nezadovoljni tim, da nad njima vlada vladalac koji stalno sedi u Americi, i najzad se pobuniše (1820.); kralj pristade da se vrati u Lisabon, a ostavi svoga sina Pedra za namesnika Brazilije.
Portugalski kortesi htedoše u skoro primorati i Pedra, da se vrati, no on sazva jednu narodnu ustavotvornu skupštinu, koja proglasi Braziliju za nezavisnu, a namesnika za imperatora (cara) Brazilije (1822.). Portugalska mornarica bude odagnata.
Brazilija, kao monarhija, bude uređena po ugledu na ustavne monarhije, Francusku i Englesku, s narodnom skupštinom, koja se bira sa ograničenim pravom glasa, senatom od velikoposednika, i ministarstvom, koje car bira.
I ovde su bile one iste teškoće koje i u španskim republikama: zemlja vrlo prostrana, a stanovništvo sastavljeno velikom većinom od crnaca, meleza i indijanaca, bez ikakva znanja i političkoga iskustva.
Ni Brazilija nije bila pošteđena od građapskih ratova. Vlada je imala da ugušuje bune republikanske stranke u Pernambuku i Pari, i pobune južnih oblasti. Ratovi su bili onako isto krvavi i onako isto dugotrajni kao i u republici Argentini. No malo po malo naravi su se ublažile i od 1863. godine ratovi su prestali.
Borba se produžila između konservativaca i liberala. 1880. godine ustav je po novo pregledan i popravljen, na vlast su došli umereni liberali i ukinuli su povlastice svešteničkoga reda. 1889. godine republikanska je stranka iznenada oborila carsku vladavinu i Braziliju pretvorila u republiku.
Brazilija ima(grdno veliku prostoriju, sav sliv reke Amazona i sve primorje od Gujane do Urugvaja. Najveći deo ne podnosi evropljanima za stanovanje; to je jedna pustara, pokrivena barovitim šumama, po kojoj tumaraju divljačka plemena. Jedini je naseljeni kraj onaj, što se na istočnoj strani pruža duž obale Atlanskoga Okeana. Severni kraj te oblasti, u tropskom pojasu, prekriven je prostranim sadovima kafe i duvana, obrađuju ga poglavito crnci; južni kraj, koji ima umerenije podneblje, nalik na podneblje republike Argentine, pogodan je za primanje evropskih doseljenika i iseljavanje se počelo kretati u tom pravcu.
Ukidanje ropstva u Americi. — Svi evropski narodi, koji su imali svojih naseobina u Americi, bili su, radi obrađivanja kave i šećerne trske, uneli u njih crnačko roblje, koje su kupovali na afričkoj obali. Crnačko je ropstvo bilo jedna opšta ustanova za sve američke naseobine u toplijim krajevima. Uzimalo se kao da samo crnci mogu raditi na plantažama (sadovima), i to samo kao robovi.
Prvi je protest protiv ropstva potekao iz Francuske u doba Revolucije. Ustavotvorna Skupština oglasila je za slobodne sve crnce francuskih naseobina, pa čak nije htela njihovim vlasnicima odobriti ni naknadu za to. Crnci se pobuniše, i oni na Haiti isekoše bele vlasnike plantaža. Napoleon po novo zavede ropstvo, bez kojega, kako se govorilo, nisu mogle naseobine opstati. Sve su ga druge države bile zadržale. Neke su iz čovekoljublja ukinule bar trgovanje s robljem, a Bečki Kongres 1815. godine reši, da ga zabrani po sporazumu sa svima obrazovanim narodima. Francuska i Vngleska poslaše krstarice na afričke obale, da hvataju lađe s crnačkim robljem, brodari su s tih lađa, što nose crnačko roblje, smatrani kao gusari i vešani su.
No u Americi su crnci i njihove porodice ostali kao roblje; trgovci su ih i dalje prodavali i zakon je primoravao pojedince, da odbegle robove vraćaju njihovim gospodarima. Kroz trideset godina agitovalo se u Evropi, bilo iz demokratskih osećaja, bilo pak iz hrišćanskoga milosrđa, da se zadobije opšte ukidanje ropstva. I Švedska ga ukide 1847., a Francuska 1848. godine, pa su onda i druge države pošle za tim primerom.
U Severnoameričkim Saveznim Državama ukidanje ropstva bude upleteno u građanski rat.
Kad se one naseobine 1787. godine sastaviše u jednu državnu zajednicu, onda su južne države, naseljene posednicima plantaža (plantatorima), zahtevale, da im ustav ujemči njihovu „posebnu uredbu“ (kako su oni nazivali ropstvo). Posle proglasa od 1776. godine, kojim je objavljeno prirodno pravo ljudsko na slobodu, nisu smeli upotrebiti reč rob, nego su je zamenili opisnim izrazom: „lice privezano za kakav rad ili službu“. Ne htedoše čak ukinuti ni trgovanje s crncima, i dopuštalo se donošenje robova sve do 1808. godine.
Američki su državnici računali, da će se ropstvo samo po sebi ugasiti postupnim izumiranjem crnačkih porodica. Ali 1793. godine Vitni (Whitney) pronađe mašinu za čišćenje pamuka, kojim je dobar radnik mogao dnevno očistiti 350 funata, i proizvodnja pamuka postade vrlo izdašna. Državama na krajnjem jugu (Đurđijana i Karolina), koje su imale prostrane sadove pamuka, bilo je pogrebno mnogo crnaca; susedne države (Merilend i Virginija) čije podneblje nije dovoljno toplo za pamuk, stadoše gajiti crnce, da ih prodaju proizvođačima pamuka. Broj robova, umesto da se smanjuje, sve jednako se povećavao. Od 700 000, koliko ih je bilo 1790., on se 1820. godine pope na 1 500 000. Trgovanje, koje je zvanično bilo ukinuto, produži se u vidu krijumčarenja uz pripomoć činovnika u južnim krajevima. Kad tovarni brod s robljem bude uzapćen, onda su se crnci rasprodavali.
U severnim državama robova je malo po malo nestajalo (pa ih je ipak još bilo 1840.). Na taj je način severni deo postao zemlja slobode, gde se najzad ropstvo i ukide. Ali naseljenici starih država, odlazeći da se nastane južno od Ohija, u pustim teritorijama na zapadu, odnosili su tamo i svoje navike; po tome i teritorije, naseljene doseljenicima iz južnih država, postadoše države s robljem. Pravo uvođenja robova tamo u toliko se manje moglo sporiti, što su te teritorije bile svojina južnih država, koje su ih ustupile Savezu. U Lujzijani je ropstvo postojalo još za vreme francuske vlade. Ali kad naseljavanje pređe i preko Misisipe, onda se ropsko pitanje ispreči tako, da je moralo biti rešeno. Teritorija Misura, naseljena imaocima robova, zahtevala je, da se primi kao država; narodna skupština htede postaviti kao pogodbu, da se u njoj zabrani ropstvo, no Senat odbi to. Najzad se i to svrši Misurskim Kompromisom. Misura bude primljena kao država, a reši se da u buduće ropstvo bude zabranjeno u novim teritorijama severno od 36° i 30' severne širine ; to je značilo, da će ropstvo biti dopušteno na jugu od te granice (1820.). Južnjaci nastaviše osnivanje novih država s robljem; Savez se sve više i više delio na dve geografske prostorije, slobodni sever, i ropski jug.
Stanovništvo na jugu nije bilo tako mnogobrojno, ali su ljudi s juga pazili da uvek ima koliko slobodnih država, toliko i onih s robljem. Pošto je svaka država imala po dva predstavnika u Senatu, to južna polovina nije smela ostati u manjini. Predstavnici s juga radili su zajednički na održavanju ropstva, dok su prema njima stajali podeljeni predstavnici sa severa; njih su podržavali demokrati sa severa, koje su oni potpomagali u drugim pitanjima. Svi su složno radili da se uguši ropsko pitanje.
Ali oko 1833. godine poneki privatni ljudi stadoše se ljutiti i zahtevati, u ime hrišćanske vere i čovekoljublja, da se ropstvo ukine. Oni sastaviše Društvo protiv ropstva, koje je izdavalo brošure, priređivalo javna predavanja i zahtevalo, da se osnuju škole za crnce. Ono je nalazilo novih članova po gradovima, a naročito među kvekerima. Vlade su ih iznajpre gonile kao protivnike zakona, Ali, u koliko je više Saveznim Državama pridolazilo doseljenika iz Evrope, koji nisu bili naviknuti na ropstvo, u toliko se povećavala i ona stranka koja je htela ukidanje ropstva (abolitioniste).
Država Kalifornija, naseljena 1848. i 1849. godine rudarima što dođoše iz Evrope, odbaci ropstvo. Zato ona bude primljena u Savez, te to ostavi u manjini one države, u kojima je bilo ropstva. Ali u zamenu za to esklavažisti (to jest oni koji su bili za održanje ropstva) dobiše zakon, koji je primoravao svakoga stanovnika Saveznih Država, da odbegle robove izdaje njihovim gospodarima (1850.).
Pristalice ukidanja ropstva (abolicionisti) koristiše se gnušanjem, koje je iz dana u dan bivalo sve veće, naspram trgovaca i lovaca roblja. Naročito pastori (sveštenici) stadoše osuđivati ropstvo kao protivno čovečnosti i hrišćanskoj veri. Tada iziđe i Čiča-Tomina Koliba, gde je gospođa Bičer Stov, u obliku romana, opisivala bedno stanje crnaca i razvrat, koji se posredstvom ropstva razvija i kod gospodara i kod robova. Ta je knjiga imala vanredno brza i sjajna uspeha. Godine 1854. stvori se u severnim državama jedna nova stranka, koja se prozva republikanskom, i stade otvoreno napadati ustanovu ropstva. Godine 1860. ta stranka, usled pocepanosti stranke demokratske, uspe da za predsednika Saveznih Država bude izabran njen kandidat Linkoln.
Južne države ne htedoše tako lako upustiti onu vlast, koju su imale još od osnivanja Saveznih Država. One izjaviše da istupaju iz saveza i obrazovaše nov savez. Rat planu. U početku se cela stvar ticala samo jednoga ustavnoga pitanja: vlada je samo htela da primora južne države, da po novo uđu u savez; ona je izbegavala čak i da govori o ukidanju ropstva. Ali ju je rat primorao da i to pitanje reši. Najpre su oslobođeni oni crnci, koje je severna vojska bila zarobila. Po tom je predsednik Saveza objavio, da će svi crnci biti slobodni od 1. januara 1863. godine. Najzad i ropstvo ukide Kongres 1865. godine. Docnije je Kongres rešio, da crnci moraju imati ista politička prava kao i beli ljudi.
Ropstvo je postojalo još samo u jednoj hrišćanskoj državi, u Braziliji. Car je oslobođenje započeo tim, što je oslobođavao ropstva one crnce, koji se rode, pa je posle oslobodio i one crnce, koji su bili ostali kao robovi.[9]
Monrojevo načelo. — Kad se španske naseobine urediše kao nezavisne države, onda je vlada Saveznih Država bila prva, koja ih je priznala. Velike evropske sile, koje su bile obrazovale Sveti Savez, predložiše na kongresu od 1823. godine da se umešaju u stvari u Americi i da se bore sa španskim republikama, koje su se pobunile protiv svoga zakonitoga gospodara, španskoga kralja.
Državnici severoameričkoga Saveza bili su još 1780. godine postavili načelo, da evropljani ne treba da se mešaju u američke stvari.
Predsednik Saveznih Država, Monroje, sporazumno sa engleskom vladom, koristi se pregovorima s Rusijom, te pusti izjavu od 1823. godine.
Tu je rečeno „da američki kontinenti, s pogledom na njihov nezavisan položaj, koji su zadobili i održali, ne treba u buduće da se smatraju ni od jedne evropske sile kao zemljište za kolonizaciju (naseljavanje). Mi, dodaje predsednik, nikad nismo uzimali udela u ratovima evropskih sila, jer se to ne bi slagalo s našom politikom. Ali bismo svaki pokušaj s njine strane, da se pruže ma na koji deo ove polukugle zemljine, smatrali kao opasnost za naš mir i našu bezbednost.“
To je ono što se naziva Monrojevim načelom. To je načelo ovako izraženo: „Amerika amerikancima.“
Evropljani imaju u Americi još samo Gujanu i ostrva Antile. Na svima ostalim delovima ta dva kontinenta američka potomci evropskih doseljenika danas imaju svoje nezavisne države.
- ↑ To je bilo Monteskijevo učenje.
- ↑ Još od osnivanja Saveza uvek su postojale po dve stranke, koje su se među sobom borile pod raznim imenima: federalisti i republikanci do 1800. god., demokrati i vigovci posle 1836., demokrati i republikanci od 1854. god. Ali između tih stranaka nije bilo gotovo nikakve političke razlike, i tom su se borbom zanimali upravo samo političari po zanimanju.
- ↑ Američki statističari, poređujući brojeve popisa koji se vrši svake desete godine, od 1790., govorili su da će 1900. godine stanovništvo dosegnuti do 100 miliona. No njihov je račun poremetio Secesionistički Rat koji je priraštaj usporio.
- ↑ Dolar je američki novac, u vrednosti od 5 dinara. Prev.
- ↑ Bolivar je pokušao čak i da prikupi u jedan savez sve američke države. On je bio sazvao jedan opšti kongres u Panami, ali su došli na poziv samo izaslanici onih zemalja, kojima je on sam upravljao, i iz Meksika.
- ↑ U nekim su zemljama stranke bile označene nadimcima; konservativci su se u Meksiku nazivali escoseses, u Čilu pelucones (zastareli); meksički su se liberali nazivali yorkinos.
- ↑ Značajno je da su baš one države najmanje potresane građanskim ratovima, koje su učinile najmanje napretka (Paragvaj, Ekvador i Bolivija).
- ↑ Bilo je još samo rata između Čila i Perua, i jedan kratkovremeni rat u Srednjoj Americi.
- ↑ Zakonima od 1871., 1885. i 1888. godine. — Prev.