Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 6

←< 5. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

7. glava >→

VI.
Srpske i hrvatske države u X i XI veku.

Istorija srpskog i hrvatskog naroda u X i XI veku vrlo je slična. Srpski i hrvatski narod imaju u to doba istu sudbinu, isti su im neprijatelji, isti ciljevi, iste težnje i isti ideali.

U prvoj polovini IX veka formirana je, kao što je pomenuto, srpsko-hrvatsko-slovenačka država. Ona je bila osnovana u basenu srednjega Dunava, na zemljištu, koje je etnički u glavnom još bilo neopredeljeno između Srba i Hrvata. Ta srpsko-hrvatsko-slovenačka država, ili upravo pokušaj da se ona stvori, na zemljištu, i geografski i etnografski, tako pogodnom, ubrzo je propala, usled nepovoljnih, i spoljnjih i unutrašnjih, prilika. Ali su, uskoro posle toga, sredinom IX veka, i u hrvatskim i u srpskim zemljama, osnovane nove narodne države, hrvatska u Primorju, srpska u Zagorju. Obe su ove države, od početka svoga života, imale da se bore za svoju samostalnost, hrvatska sa Francima, a srpska sa Vizantijom. I Srbi i Hrvati su međutim, za vlade energičnog cara Vasilija I (867—886 god.) morali, za kratko vreme, priznati vizantisku vrhovnu vlast i vlast carigradskog patrijarha.

Vizantija se osobito od kraja IX veka, trudila da zadobije za sebe Srbe i Hrvate, i da ih upotrebi za svoje ciljeve i interese protiv Bugarske, koja je u to doba, pod carem Simeonom (893—927 god.), bila na vrhuncu svoje moći. Za vreme te borbe protiv bugarske prevlasti, interesi srpskog i hrvatskog naroda bili su identični; njima je s iste strane pretila opasnost, i s toga su ih zajednički interesi upućivali na čvrstu zajednicu. U to su doba veze među srpskom i hrvatskom državom bile neobično žive, i pretendenti iz jedne države, proterani od spoljnjih ili unutrašnjih neprijatelja, nalazili su redovno utočišta u drugoj.

Posle smrti cara Simeona (927 god.), Bugarska je oslabila, ali ni Vizantija nije bila toliko jaka da primora Srbe i Hrvate na veće ustupke, sem formalnog priznanja njene vrhovne vlasti. Onda su i Hrvatska pod Tomislavom (910—930 god.) i, uskoro posle toga, Srbija pod Časlavom (931—960 god.) postale gotovo samostalne; obe su znatno proširile svoje granice i došle do znatne snage i ugleda. Tomislav je šta više dobio od Papske Kurije kraljevsku titulu, i na taj način potpuno utvrdio svoju nezavisnost, jer je dobio za nju najmerodavnije priznanje, koje se u ono doba moglo dobiti.

Hrvatska je politika u to doba vrlo dobro vođena. Hrvatska je u bugarsko-vizantiskoj borbi bila u glavnom uz Vizantiju. Ali je Vizantija teritoriju, koja je činila hrvatsku državu, smatrala za svoju, a ona nije nikada bila voljna, ni u doba svoje najveće slabosti, da na svojoj teritoriji prizna samostalnost ma kojoj državi. Stoga se hrvatski knez Tomislav obratio na drugu stranu, da dobije priznanje i sankciju za samostalnost svoje države. U tom pogledu on nije imao šta da bira. Bilo je samo dva faktora, koji su u ono doba mogli dati legitimitet državama i narodima: vizantiski car i rimski papa. Pošto Tomislav nije mogao očekivati da će priznanje nezavisnosti dobiti od vizantiskog cara, on se obratio na papu, tražeći od njega ono, za čim je težio. Na Papskoj Kuriji bilo je onda još živo sećanje, da je nekada cela zapadna polovina Balkanskog Poluostrva bila pod papskom vlašću. Tamo se u taj mah još jako osećao gubitak Bugarske i posledice oštrog sukoba sa carigradskom patrijaršijom. Stoga se Papska Kurija vrlo rado odazvala želji kneza Tomislava, kada je od nje zatražio kraljevsku krunu. Papska je Kurija bila voljna da Hrvatima sve učini, tim pre što je i Hrvatska u jedan mah, pod Zdeslavom (878 god.), bilo prešla u tabor Kurijinih neprijatelja. Istina to nije dugo trajalo, i uskoro posle doga Zdeslavov naslednik Branimir opet je prišao Rimu, ali je Zdeslavov primer pokazivao, da i Hrvatska može poći za Vizantijom, pa je Papska Kurija sa razlogom smatrala, da hrvatskog vladaoca treba vezati za rimsku crkvu stvarnim koncesijama.

Dobitak kraljevske krune iz Rima i priznanje hrvatske nezavisne države bio velik uspeh Tomislavov. Ali je taj uspeh bio još znatno pojačan time, što prijateljstvo sa Papskom Kurijom nije niukoliko pokvarilo dobre odnose sa Vizantijom. Čak je, kakoizgleda, vizantiski dvor u to doba učinio jednu vrlo veliku koncesiju Hrvatskoj: ustupio joj je dalmatinske gradove, za kojima su hrvatski vladaoci toliko žudili, i koji su u svakom pogledu predstavljali neobično Veliku vrednost za hrvatsku državu i hrvatski narod. Za Hrvatsku je taj dobitak bio utoliko značajniji, što je ona u to doba u tome pravcu već imala vrlo ozbiljnog konkurenta u Mletačkoj Republici, koja je vrlo energično radila na tome, da ona dobije dalmatinske gadove i celo Jadransko Primorje.

Ali je Hrvatska, već pre toga, postigla bila još jedan veliki uspeh.

Krajem IX veka prodrli su u bivšu Ugarsku Mađari, i osnovali su tu, u zemljama oko basena srednjega Dunava, svoju državu. Otuda su oni širili svoju vlast na sve strane. Stoga je s te strane nastala velika opasnost i za krajeve između Drave i Save, koji su posle Ljudevita bili u slovenačkoj državi Pribininoj i Koceljevoj (od 861 god.), pod franačkom vrhovnom vlašću. Posle je tim krajevima vladao Arnulf, a kad su Mađari, krajem IX veka, osvojili i uništili njegovu državu, Sloveni između Drave i Save pozovu Tomislava, da zauzme te krajeve, što je on i učinio.

U isto doba od prilike, kada je Tomislavova vešta i pametna politika dovela hrvatsku državu do vrlo velikog ugleda i moći, osnovao je Časlav novu srpsku državu, u krajevima gde je sredinom IX veka ponikla bila prva srpska država, koja je, posle duge i uporne borbe, bila od Bugara pokorena. Časlav, sin Klonimirov, došao je oko 931 god., kao begunac, iz Bugarske, koja je posle Simeonove smrti znatno bila oslabila, u svoju otadžbinu, oživeo je tu, pomoću Vizantije, staru srpsku državu, i proširio joj je, u borbi protiv separatističkih težnji pojedinih oblasti i plemena, granice od Vrbasa i Cetine do Kolubare, Ibra i Bojane.

Ali su i Tomislavova hrvatska i Časlavova srpska država bile kratkoga veka; ni jedna nije mnogo preživela svoga osnivača. U drugoj polovini X veka srpski je narod bio pokoren od Vizantije, a Hrvatska je u to doba bila još samo senka Tomislavove Hrvatske. Posle toga, početkom XI veka, znatan deo i Srba i Hrvata bio je, za kratko vreme, u sferi interesa makedonske države cara Samuila. Slabost hrvatske države u to doba upotrebili su Mlečići da osvoje Dalmaciju i da se utvrde u njoj (1001 god). Stoga je Hrvatska u prvoj polovini XI veka sva bila zauzeta borbom za Dalmaciju, koja je vođena sa promenjljivom srećom.

U XI veku izvršene su velike promene u srpskim i hrvatskim zemljama. U Pomoravlju i Povardarju dizao se narod dva puta na oružje da usvojuje sebi slobodnu državu (1040 i 1073 god.). U Zeti i Primorju, kamo je sada preneto težište srpskog narodnog života, osnovao je Vojislav novu srpsku državu, koja je uskoro dobila šire granice, no što ih je imala Časlavova država. Hrvatska je u isto doba, pod Petom II Kresimirom (1058—1073 god.), izašla kao pobedilac iz borbe sa Mletcima, zauzela Dalmaciju i došla do vrhunca svoje moći. Kralj Petar II Kresimir znatno je proširio granice Hrvatske u svima pravcima i digao joj je ugled. Hrvatska je onda došla do snage kakvu nikada nije imala, ni pre ni posle toga.

Ali je vlada kralja Petra II obeležena u istoriji hrvatskoga naroda i jednim činom, koji je bio upravljen protiv i narodnih i državnih interesa. Za njegove vlade došlo je do sukoba između državne i narodne crkve. Kralj Petar II je u pitanju narodnog jezika u crkvi imao poglede, koji se nisu poklapali sa pogledima njegovoga naroda. Njemu je izgledalo, da državnim interesima bolje odgovara, da ugodi Papskoj Kuriji i romanskom stanovništvu i sveštenstvu u Dalmaciji, nego potrebama i željama Hrvata. Na crkvenom saboru, koji je 1060 god. održan u Spletu, donet je, pod pritiskom papskog izaslanika i romanskog sveštenstva u Dalmaciji, zaključak, kojim je zabranjena upotreba slovenskog jezika u crkvi.

Verovatno je već i ranije bila zabranjivana upotreba slovenskog jezika u crkvi u Hrvatskoj i ukinuta samostalna hrvatska crkva. Ali je, pri svem tom, i posle toga slovenski jezik upotrebljavan u crkvama u Hrvatskoj. Upotreba njegova verovatno je hvatala sve više korena, kad su se protivnici slovenskog jezika našli pobuđeni, da donesu onako oštre zaključke protiv njega. Kralj Petar je ipak uspeo da učini nešto u korist narodne crkve i da ispravi, bar delimice, ono što je ranije bilo pokvareno.

Posle sabora od 1060 god., izbio je u Hrvatskoj snažan pokret protiv saborskih zaključaka o ukidanju slovenskog jezika u crkvi. Pod pritiskom tog snažnog pokreta obnovljena je 1071 god. ninska episkopija, i osnovane su još dve hrvatske episkopije, u Beogradu i u Kninu. Ali su sve te tri hrvatske episkopije ostale pod spletskom mitropolijom. Neki je uspeh dakle ipak bio postignut, i ako je bio polovan.

Dok je tako u Hrvatskoj crkveno pitanje samo delimice rešeno u korist državnih i narodnih interesa, dotle je u srpskoj državi, skoro u isti mah, ono rešeno potpuno onako, kako su to državni i narodni interesi zahtevali: 1067 god. osnovana je u Baru nezavisna srpska katolička arhiepiskopija. Pod barsku arhiepiskpiju potpale su sve katoličke episkopije u srpskoj državi. Srpska je država od toga vremena imala dakle svoju samostalnu crkvenu organizaciju, koja se sasvim poklapala sa državnim granicama. To je bio neobično velik uspeh srpske politike.

Mora se međutim priznati, da je lakše bilo srpskoj no hrvatskoj državi postići u crkvenom pitanju takav uspeh. U katoličkim zemljama srpske države bilo je nesravnjeno manje romanskog stanovništva, no u hrvatskom primorju. To romansko stanovništvo nije u, srpskoj državi bila nikakav faktor, te prema tome u samoj državi nije bilo nikoga, ko bi mogao biti protivan osnivanju samostalne katoličke crkve u Srbiji. Osim toga, tamo nije bilo stare metropole, sa pretenzijama na zemlje, koje je sada zauzela srpska arhiepiskopija, kao što je to bio slučaj sa spletskom mitropolijom u Hrvatskoj. Na neke od tih zemalja (n. p. na Bosnu) imala je istina spletska arhiepiskopija nekoga prava, ali je to pravo bilo više formalno, jer faktične vlasti ona tamo nije više imala, i prema tome ona otuda nije imala nikakve koristi. Stoga se spletska crkva svakako nije protivila osnivanju samostalne katoličke srpske arhiepiskopije u Baru, tim manje, što su njoj nekoliko godina pre toga, na saboru 1060 god., učinjene bile velike koncesije u Hrvatskoj.

Papskoj Kuriji je u ovaj mah išlo u račun da učini uslugu srpskom knezu Mihailu. Srpska je država u to doba bila velika i snažna. Ona je bila na najistaknutijoj poziciji prema Vizantiji, a baš nekoliko godina pre toga (1054 god.) definitivno su razdvojene rimska i vizantiska crkva. Papskoj je Kuriji stoga moralo osobito stati do toga, da zadobije za sebe državu i narod, koji je bio na granici pravoslavne i katoličke sfere interesa, i koji je, prema tome, najviše bio izložen uticaju Vizantije. Da bi to postigla, Kurija je u tom pogledu bila voljna da učini velike koncesije. Kao što su nedavno interesi i težnje hrvatskoga naroda bili žrtvovani, jer su bili u protivnosti sa interesima romanskog sveštenstva i stanovništva u Dalmaciji, tako su sada interesi spletske mitropolije, ako ih je ona imala i zastupala, bili žrtvovani, jer je trebalo učiniti koncesije srpskoj državi, da bi se na taj način ona jače vezala za Papsku Kuriju.

Uskoro posle toga Kurija je u ostalom još više izašla na susret knezu Mihailu: 1076 ili 1077 g. poslao mu je papa Grgur VII znake kraljevske vlasti. Srbija je sada bila slobodna kraljevina sa svojom samostalnom nezavisnom crkvom.

U to doba, kad je srpska država sve više dobivala i snage i ugleda, Hrvatska je, posle smrti kralja Petra II (1073 god.), počela, usled nepovoljnjih i unutrašnjih i spoljnjih prilika, slabiti i opadati. Godine 1076, dakle od prilike baš u doba, kada je srpski knez Mihailo dobio krunu iz Rima, uzela je Mletačka Republika dalmatinske gradove. To je bio težak udar i veliki gubitak za hrvatski narod i hrvatsku državu. Dalmacija je sada za uvek bila izgubljena za slobodnu Hrvatsku i za hrvatski narod.^[a]

Srpska je država međutim, pod Mihailom i Bodinom, gotovo stalno napredovala, i imala je uspeha u svima pravcima. Ona je znatno proširila svoje granice gotovo na sve strane, dobila je svoju samostalnu crkvu, nezavisnost i kraljevsku krunu. Veštim upletanjem u ustanak protiv Vizantije 1073 god., podigla je ona, i ako sam ustanak nije uspeo, znatno svoj ugled, pogodnim laviranjem između Vizantije i Normana uspela je da i iz toga konflikta izvuče znatne koristi, i, naposletku, energičnom borbom protiv Vizantije u početku poslednje desetine XI veka, osigurala je sebi potpuno i u svakom pogledu svoje tekovine.

U isto doba, dok se srpska država žilavo i vešto borila i dizala, hrvatska je država tonula i padala. Pod kraljem Zvonimirom (1076—1089 god.) pošle su u Hrvatskoj stvari sasvim rđavo. Zvonimir se, kao da je prost vazal Rimske Kurije, beg prave potrebe, upleo bio u velike evropske poslove, u rat Normana protiv Vizantije i Mletaka, i u borbu pape Grgura VII protiv nemačkoga cara Henrika IV. Zbog toga je nastalo u zemlji veliko nezadovoljstvo, i rastrojstvo je počelo otimati maha na sve strane.

A opasnosti je za Hrvatsku u to doba bilo dosta i sa svih strana. Osobito je velika opasnost pretila Hrvatima u taj mah sa severa, od strane Mađara.

Mađari su se za dve stotine godina, od kad su došli bili u Evropu, definitivno utvrdili u basenu srednjega Dunava, i osigurali su prilično svoje granice na istoku i severu. Prirodno je bilo, da su oni posle toga svoje ekspanzivne težnje uputili na jug i jugo-zapad, sa željom da prodru u Moravsku dolinu i u Jadransko Primorje. U tome pravcu dobile su njihove težnje izraza u pojedinim pljačkačkim pohodima, koje su oni već i pre toga, uskoro posle svoga dolaska u novu otadžbinu, preduzimali.

U poslednjoj desedini XI veka međutim opasnost od strane Mađara postala je za Hrvate bliska i velika. U Hrvatskoj je bila na dnevnom redu međusobna borba plemstva i dinastije, razdor je sasvim bio uzeo maha, anarhija je počela da ovlađuje. U takim prilikama nije bilo moguće braniti državu od neprijateljskog napadaja. Tako su Mađari, pošto je kralj Vladislav objavio svoje pravo na nasledstvo Hrvatske, prodrli 1091 god., bez velikog otpora, u Slavoniju, i zauzeli je.

Ali je to bio tek početak nesreća. Katastrofa se očevidno približavala, a nije bilo izgleda da će se ona moći ukloniti. Kako je anarhija bila sasvim otela maha, pozvao je, verovatno, jedan deo hrvatskih velikaša mađarskog kralja Kolomana, da kao brat Jelene, žene kralja Zvonimira, dođe u Hrvatsku, da načini reda i da uzme vlast u svoje ruke. Koloman se tom pozivu naravno rado odazvao: došao je u Hrvatsku i zauzeo je i južni deo države, kako izgleda, posle neznatnog otpora (1102 god.).

Tako je hrvatski narod izgubio svoju državu i svoju samostalnost. Od tada je sudbina hrvatskoga naroda stalno i nerazdvojno vezana za sudbinu mađarskog naroda i mađarske države. Hrvatski narod nije više gospodar u svojoj kući, on više ne rešava o svojoj sudbini, ne vodi svoju politiku, nije više član velike međunarodne državne zajednice.

Napomene

1. Uskoro posle toga (1085 god.), Vnzantija je, za usluge učinjene joj u ratu protiv Normana, ustupila i formalno Dalmaciju Mletačkoj Republici.