Istorija Rusije (A. Jelačić) 11
| ←< 10. glava | ISTORIJA RUSIJE Pisac: Aleksej Jelačić |
12. glava→ |
GLAVA XI.
Zapadna i jugozapadna Rusija od XIV-XVII stoleća
Dok Galicija pod Kazimirom Velikim postaje sastavni deo Poljske, Volinija, Podolija, kijevski kraj, Podljašje i Crna Rusija ostaju kao zemlje, zbog kojih se sukobljavaju Poljska i Litvanska. Govorilo se, da je jugozapadna Rusija bila potpuno opustošena tatarskom invazijom, da je ostala gotovo prazna i da je tek za vreme litavsko-ruske države ponovo naseljena novim stanovništvom sa Karpata. Ali to je shvatanje napušteno. Nesumnjivo je, da je bilo mnogo migracija stanovništva, da se jedan deo njegov zaista, i to u većem razmaku vremena, odselio na severoistok i da je nešto karpatskih ljudi došlo u basen Dnjepra. Ali svakako zemlja nije bila toliko prazna koliko se to ranije smatralo. Pa i sam Kijev, koji je strašno od Tatara nastradao, dosta se brzo i znatno oporavio i postao je opet važno trgovačko središte. Ali i Kijev, i drugi gradovi, i kneževine, kao i cela jugozapadna Rusija, izgubili su svoj pređašnji značaj.
Od značaja je vladavina u litavsko-ruskoj državi kneza Jagajla (1382.). On je bio pozvan od poljskih velikaša da bude muž njihove kraljice Jadvige, 1386. Jagajlo je prešao iz pravoslavlja u katoličanstvo, venčao se sa Jadvigom i postao poljski kralj. Tako je došlo do prve unije litavske države sa Poljskom. Istina je, da je Litva, za vreme od 1390. do 1501. godine, imala nekoliko velikih knezova i u toku više desetina godina bila gotovo odvojena od Poljske, kao što je i u XVI veku, sve do Ljubljinske Unije sačuvala svoju državnu samostalnost. Prirodno je ipak, da se, posle tih veza sa Poljskom, širi katoličanstvo, i mnogi poljski običaji i zakoni. Kao što su ranije ugledne litavske porodice postajale ruske, tako su sada mnoge važne ruske porodice, isto kao i litavske, prelazile Poljacima.
Zbog graničnih malih kneževina, a naročito zbog Smoljenska (koji je od 1395. godine sastavni deo litavsko-ruske države) izbijale su često borbe između litavsko-ruske i moskovske države. Zajednica sa Poljskom mnogo je olakšala položaj litavsko-ruske države prema Nemcima. Od 1466. opaki i opasni Nemački Red je postao poljski vazal.
U unutrašnjim odnosima litavsko-ruske države opaža se već u XIV stoleću jako razvijanje feudalizma. Seljački stalež, koji je u starim litavskim kneževinama, kao donekle i u ruskim, bio slobodan, potpada pod kmetovsku zavisnost i potpuno gubi svoju slobodu u korist vlastele. Gradski život ne razvija se jako, ali gradovi ipak uživaju samoupravu, najviše po statutima pozajmljenim iz Nemačke.
Crkveni život litavsko-ruske države je dosta bujan. Vodi se borba između Istočne i Zapadne Crkve, a sredinom XV veka učinjeni su pokušaji stvaranja unije, posle Florentinskog Sabora i progona iz Moskve mitropolita unijata Isidora. Reformacija u Evropi imala je odjeka i u litavsko-ruskoj državi, naročito u njenom litavskom delu, a za suzbijanje reformacije javljaju se mnogobrojni Isusovci.
Godine 1569. na zemaljskom saboru Poljske i velike kneževine Litavske u Ljubljinu zaključena je Unija. Posle smrti poslednjeg Jagelonca Sigismunda Avgusta obe države treba da biraju zajedničkog kralja. Obe države imaju zajednički zakon o podanstvu sa preimućstvima u korist katolika, zajedničku diplomatiju, ujedinjeni gornji dom, takozvani Senat ili Radu, ujedinjenu vojsku, zajednički novac i najzad zajednički zemaljski sabor za rešavanje važnijih poslova, koji se tiču obeju država. Livonija, koja je onda vodila rat sa Moskvom, objavljena je kao svojina obeju zemalja, dok su Podolija, Volinija i kijevski kraj neposredno potčinjeni Poljskoj. Iako je litavsko-ruska država sačuvala svoje autonomno zakonodavstvo, takozvani Litavski statut, ipak je već onda bilo jasno, da će Poljaci postati gospodari i da će savezna država biti u stvari Poljska. Zato su se litavski poslanici čitavih devet meseci odupirali aktu Unije.
Odmah iza Ljubljinske Unije otpočeo je politički i književni rad i za pripremanje crkvene unije. Između drugih sredstava upotrebljeni su i progoni pravoslavnih da se nateraju na prelaz u katoličanstvo. U ovo doba, i tokom prve polovine XVII stoleća, veliki broj ruskih porodica napustio je rusku narodnost i pretopio se u Poljake. Borbu za pravoslavlje preduzimale su neke velikaške porodice, a od velikaša naročito knez Konstantin Ostroški, koji se proslavio kao veliki mecena i osnivač ruske štamparije, i politički emigrant iz Moskve, knez Andrija Kurpski, koji je dobio od poljskog kralja koveljsku kneževinu. Jak pokret crkvenih bratstava po gradovima, na primer u Kijevu, Lavovu, Vilni i drugim mestima, takođe je ozbiljno podržavao pravoslavnu crkvu. Ali se u tom krila i neka opasnost, jer je većina vladika zazirala od ovog mešanja mirjana u crkvene poslove. Zato se neke vladike dogovore i na čelu sa luckim episkopom Kirilom Terleckim zaključe godine 1595. uniju sa papskom stolicom. Priznavši papsko prvenstvo i dogmate katoličke crkve, unijati su sačuvali crkveno-slovenski jezik u službi božjoj, pričešće u dva vida i pravo da se sveštenici žene. Godine 1596. sastao se veliki crkveni pravoslavni sabor u Brestu. Odmah je došlo do raskida između članova sabora, koji su ostali verni pravoslavlju, i onih, koji su, na čelu sa episkopatom, primili uniju. Stvorena su dva sabora, koji nisu našli nikakvih dodirnih tačaka, nego su se uzajamno obasuli grdnjama i završili svoje delovanje uzajamnim prokletstvom. Međutim, kralj i vlada priznali su uniju i pravoslavna crkva je postala nezakonita. Razvila se veoma obilata literarna polemika, a bilo je i više fizičkih sukoba između pristalica dveju crkava. Naročito je znamenita bila pobuna građanstva grada Polocka koje je ubilo i izmrcvarilo polockog unijatskog vladiku Josafata Kuncevića. Papa je na to proglasio Josafata svecem, a poljska vlada je surovo kaznila polocke građane. Najveći uspeh postigla je unija u Galiciji i u Belorusiji.
Godine 1620. došlo je do obnove kijevske pravoslavne mitropolije pod mitropolitom Petrom Mogilom, koji je osnovao visoku teološku školu, obnovio eparhije i ustanovio mnogobrojne parohije. Ovaj preporod pravoslavlja u zapadnim i južnim ruskim zemljama objašnjavao se akcijom kozaka. Već u XV veku u južnim predelima litavsko-ruske države, koje su stalno pustošili Tatari naročito pak duž Dnjepra, javljaju se družine kozaka. Tokom XVI, veka kozaštvo se razvija u jednu veoma razgranatu i jaku socijalno-političku ustanovu. Poreklo njeno, kao i same reči kozak, nije potpuno rasvetljeno. U glavnom, držimo, da su kozaci slobodni ljudi, mešovitog staleškog, a donekle i nacionalnog porekla, koji su napustili uređene predele države, podvrgli se riziku stalne borbe sa Tatarima i Turcima, javljajući se u duploj ulozi pljačkaša i zaštitnika naroda i domovine. Od kraja XVI stoleća kozaci dolaze u sukob sa Poljskom. Slobodno kozaštvo veoma je primamljivo za mase seljaka-kmetova, t. j. za zavisne od spahija, i zato predstavlja golemu opasnost za Poljsku i njeno socijalno uređenje, koje počiva na kmetovskoj zavisnosti seljaka. Za vreme kralja Stefana Batorija, naročito godine 1559., poljska vlada preduzela je mere za ograničavanje prava kozačke vojske i samog broja kozaka, koji je trebao da bude regulisan naročitim registrom (samo se onaj priznavao kao kozak, koji je unet u spisak); u Batorijevo vreme već odavno je postajalo znamenito kozačko središte — takozvana Zaporoška Sič, utvrđeni logor na ostrvu Hortici na donjem Dnjepru. U taj se logor slobodnih vitezova (licara) primao svaki čovek, koji je izjavljivao da je hrišćanin i koji je vladao oružjem. Žene su bile isključene iz tog društva; ono je sebi slobodno biralo vođe, takozvane atamane. Pokušaj Batorija da ukine kozačke slobode izazvalo je bune kozačkih pripadnika. Bune su te bile krvavo ugušene. Ali su kozaci bili u više mahova veoma potrebni Poljskoj, i s toga im je ona, prema potrebama, morala davati široke povlastice, naročito onda, kad su kozaci pod znamenitim hetmanom Petrom Konaševićem-Sagajdačnim, išli protiv cara Mihajla i to pod samu Moskvu. Sagajdačni je organizovao autonomno kozaštvo. On je živo radio i na tom, da se obnovi kijevska pravoslavna mitropolija, jer su se kozaci već iz početka unije izjasnili protiv nje. Godine 1621. Sagajdačni je pomagao Poljake u njihovoj pobedi nad Turcima kod Hoćima, gde je i poginuo.
Odmah iza toga nastaje borba poljske vlade protiv kozačkih sloboda. Uz to se produžuju i progonstva pravoslavnih i socijalno ugnjetavanje ukrajinske seljačke mase. Poljacima je pošlo nekoliko puta za rukom da potuku kozake u otvorenoj borbi ili da nameste svoje ljude za hetmane. Ove su borbe trajale sa prekidima od 1625—1638. godine. Pri kraju ovog doba počelo je iseljavanje pobeđenih kozaka u moskovske predele, gde se stvorila takozvana Slobodska Ukrajina. 1638. kozačko pravo je sasvim ukinuto. Oni nemaju više prava da sebi biraju hetmana i pukovnike. Broj kozaka je sveden na 1200, a i ti su imali da budu pod zapovedništvom vladinog komesara. Od 1638.—1648. nastaje doba strašnog pritiska u Ukrajini: novih poreza i dažbina ustanovljeno je onda oko 40. Zbog toga mase ukrajinskog sveta i dalje beže u moskovske predele, a u Ukrajini se razvija vrlo jaka moskovska tendencija.