Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 1.2
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
Na osnovu današnjeg istoriskog gradiva nemoguće je pouzdano utvrditi kojim su redom dolazila na Balkan pojedina slovenska plemena. Za Srbe i Hrvate, kao što ne može da se sasvim sigurno utvrdi ko je od njih pre došao na Balkan, isto tako je nesigurno i pitanje o tačnom vremenu kada su došli. Slovenski upadi preko vizantiske granice trajali su preko sto godina, koliko se mogu pratiti na osnovu zabeleženih vesti, a slovenska grupisanja i pomeranja na području oko granica Istočnoga Carstva još i više. Mi ne znamo nikako da li je među tim prvim slovenskim plemenima bilo štogod Srba i Hrvata, pošto ih od savremenih izvora ne spominje ni jedan jedini. Priče o dolasku Srba i Hrvata na današnja njihova područja spominje tek Konstantin Porfirogenit, sredinom X veka, delimično na osnovu obaveštenja svojih područnih organa, a još više na osnovu predanja, delimično još veoma živih, samih Srba i Hrvata. Po tim predanjima, koja kao sva predanja imaju smesu autentičnog i legendarnog, Hrvati su došli u Dalmaciju iz svoje postojbine Bele Hrvatske. Jedno njihovo pleme, sa petoro braće i dve sestre, otcepilo se od svoje zajednice i sa svojim narodom, savladavši Obre, zavladalo Dalmacijom. Odatle se opet otcepio jedan deo i zavladao Ilirikom i Panonijom. I Srbi su iz svoje postojbine Bojke, gde su bili susedi Hrvata, došli na Balkan, prema predanjima zabeleženim kod istog cara-pisca, u isto vreme kad i Hrvati, odnosno za vlade cara Iraklija. Jedan od dva brata, njihova gospodara u staroj postojbini, odvoji se sa pola naroda i dođe u Vizantiju, gde kao prvo naselje dobi Srpčište u solunskom tematu. Nezadovoljni, Srbi su odatle krenuli natrag; ali, pošto pređoše Dunav, pokolebaše se i zatražiše od cara nova mesta za naselja. Car im ustupi od Obara opustošena područja Srbije i Bosne, neretljansku i zahumsku oblast i Trebinje sa Konavljem. Prema tim predanjima izlazilo bi da su Srbi došli nešto posle Hrvata. Hrvati su savladali Obre, a Srbi su zauzeli samo opustele obarske krajeve, pošto su ih valjda savladani Obri napustili ili se u njima pokorili novim gospodarima.
Obarskih tragova ostao je u našem narodu priličan broj. Po rečima cara Konstantina još je u X veku mogao među Hrvatima da se prepoznaje njihov tip. Po njima čitav niz naših mesta još i danas nosi svoje ime. U slovenačkim krajevima imamo nazive: Vovbre u Koruškoj, koje Nemci zovu Heunburg i Hunenburg, i Obri, Obrje i Obrov po raznim drugim mestima; u Dalmaciji se pominju četiri Obrovca i grad Obrov; u bosanskoj Krajini dva Obrovca i Obrov u Pounju; u srezovima visočkom, rogatičkom i konjičkom, na području drinske i zetske banovine, nalaze se sela Obre. U istoj seoskoj opšti-ni konjičkog sreza uz Obre se nalazi i Obrina. Na Obre potsećaju u bijeljinskom srezu Velika i Mala Obarska. Kod Zagreba je postojalo jedno imanje zvano Obrov ili Obrova. Za manastir Vujan u rudničkom kraju, u Srbiji, kazuje se da se ranije zvao Obrovin. U narodu severne Dalmacije i po Lici još i danas se očuvao pridev obarski: »vikati obarski«, »ščepati obarski« kaže se kad se hoće da istakne kako je nešto učinjeno »snažno, veoma jako«. Pada u oči da su ti nazivi održani, uglavnom, na području od Drine do Jadranskoga Mora, na teritoriju stare geografske Dalmacije; ali, južna linija tog rasprostiranja ne ide ispod konjičkog sreza, odnosno ispod gornjeg toka Neretve. Tih naziva istočno od Drine i Neretve ili nema ili su veoma retki. Važna je činjenica, istaknuta uostalom još i ranije, da se i naziv bana za vladara, koji je iznad župana, javlja u prvo vreme samo na tom području; a naziv bana, zna se, dolazi od obarsko-hunskog imena Bajan i reči bajan, koja je označavala najpre čoveka imućna, pa moćna.
Intenzivniji slovensko-obarski dodir i uzajamni uticaj vršen je, dakle, prvobitno u panonskoj kotlini, a posle i na celom području do morskih obala, od Istre do Neretve; uglavnom na severozapadnom delu Balkanskog Poluostrva. U istočnom delu toga intenzivnijeg dodira nije bilo. Stojan Novaković upozoravao je naročito na pojavu da ni Bugari, od VII veka unapred, pokorivši istočne Slovene, nisu mogli da dođu u tešnji dodir sa zapadnima, ni da se učvrste na zapadnom delu Balkana. On je toj pojavi pridavao veoma velik značaj. Nalazio je, u suštini, da je Balkansko Poluostrvo bilo, po nekoj dubljoj sili opravdanosti, podeljeno u dve velike sfere Istočnog i Zapadnog Rimskog Carstva i da je ta podela, i posle pada Zapadnog Carstva, još uvek imala neke imanentne snage i delovala i na Južne Slovene. U svojoj nedavnoj studiji o »Istoriskim osnovama južnoslovenskog jezičnog grananja« otišao je A. Marguljes čak i dalje, i nalazi da bi mogao tumačiti razlike između istočnih i zapadnih Južnih Slovena time što su se današnji Bugari naselili na grčkom jezičnom području, a Srbi i Hrvati na latinskom.
Što Obara nema u istočnom delu Balkanskog Poluostrva u većoj meri razumljivo je stoga što su se središte i snaga njihove države nalazili u Panoniji i manje u Dakiji. Slovena, međutim, bilo je po celom Poluostrvu, od Jadranskoga do Crnoga Mora; a nemamo apsolutno nikakva pouzdana kriterija na osnovu kojega bi za ono vreme mogli utvrditi koji su od njih sišli iz Panonije, a koji sa Dunava u pojedini kraj. Nije teško sa verovatnošću pretpostaviti da su panonski Sloveni najvećim delom išli prema zapadu, a dački prema istoku i jugu Balkana; ali, nemamo nikakve sigurnosti za poreklo Slovena u dolini Morave i u dolini Vardara. U napadima na Solun učestvovali su, na primer, »svi Sloveni«, i dački i panonski i ti središnji. Neka određenija granica između njih teško da je ikad postojala; oni su se, podeljeni po bratstvima i plemenima, mešali i dodirivali i tu kao i u područjima kroz koja su prošli. Što su posle nastala među tim plemenima nova grupisanja i približavanja, tome eu bili mnogi uzroci; ali, utlavnam, svi se oni mogu svesti na nove političke prilike, i ne treba ih tumačiti kao posledicu nekih starih administrativno-geografskih tradicija. Da su na razvoj slovenskih masa vršili raznovrstan uticaj konfiguracija zemljišta, kulturna sredina i etničke razlike u sastavu stanovništva onih krajeva u koje su te mase došle, razume se samo po sebi; to je, može se gotovo mirno reći, zajedno uzeto, jedna od osnovnih komponenata u obrazovanju slovenskih masa kao političkih činilaca i naroda uopšte. Mi samo ne vidimo nikakva dokaza koji bi govorio za to da je »fikcija rimske geografske organizacije«, kako kaže Novaković, štitila zapadne Slovene da postanu više otporni nego istočni; a još manje da bi se mogle osetiti etničke razlike između Slovena koji su se naselili na grčkom i onih koji su se naselili na latinskom jezičnom području. Razlike koje nastaju između jednoplemenih naselja na područjima raznih jezika i njihove civilizacije mogu biti samo kulturne i održavati se u manifestacijama civilizatorske aktivnosti dotičnih jezika, a nikako u njihovom etničkom karakteru.
Sloveni su došli na Balkan kao plemenske jedinice, koje je za izvesno vreme spajala nešto vlast obarska, a nešto potreba da sa što većim brojem izvedu napade i obezbede odbranu u borbi sa Vizantiskom Carevinom. Čim su se razišli s Obrima i uspeli da ih odbiju, i čim im protiv Vizantije nije trebala dalja borba u većim razmerama, njihova zajednica slabi i postepeno se rasipa. Svako pleme nastoji da živi svojim životom. Razuđeno područje zapadnog Balkana, sa dolinama koje obično zatvaraju planine, bilo je veoma pogodno da se u njima razvija plemenski život. Stara ilirska plemena, mnogobrojna i rasuta na tom području, daju lepo svedočanstvo o istoriskoj tradiciji takve pogodnosti. Takve doline, ponegde malo proširene, kao prirodne geografske jedinice, kod nas zvane župe, obuhvatale bi, uglavnom, ili jedno celo manje pleme ili jednu celu poveću bratstveničku organizaciju. Takvo plemensko grupisanje slovensko imalo je, na ovom istom području, neposredne primere kod starinaca. I organizacija arnautskih fisova odgovara našoj plemenskoj u dinarskim oblastima.
»Ne stvorivši sami ništa za političku organizaciju, Sloveni su prionuli uza vizantisku organizaciju oblasti, usvojivši i velike granice rimskoga sveta. Pošto Sloveni nisu znali ni za kakvo jedinstvo, samo se sobom stvaralo ovo usvajanje rimskih administrativnih i graničnih organizacija.« Tako je u svoje vreme tvrdio St. Novaković. Danas to tvrđenje ima da pretrpi znatne izmene. Kao došljaci na novom području, Sloveni su od starinaca primili i zadržali dobar deo starih mesnih naziva, pa, prirodno, i nazive većih oblasti, kao što su Dalmacija, Dioklitija, Istra, Maćedonija i sl. Razbijeni u manje plemenske jedinice, oni zadugo nisu imali pregleda jedne veće celine, ali su zato rano stvorili svoje nazive i svoju podelu i grupisanje malih župa. Teško bi se sad dalo utvrditi da li se granice slovenskih župa podudaraju sa nekim manjim administrativnim jedinicama stare rimske i vizantiske države; ali, stvaranje oblasti kao Zahumlje, Podgorje, Zagorje, Donji Kraji i sl. očevidno je našeg porekla. U Dukljanskoj hronici pominje se čak da je područje Hrvatske bilo podeljeno u dve velike celine: u Belu Hrvatsku (od Vinodola do Duvna) i Crvenu (od Duvna do Drača). Naziv Bele Hrvatske opominje jasno na Bele Hrvate, a nazivi Crvena i Bela Hrvatska imaju analogije u Beloj i Crvenoj Rusiji iz stare postojbine. Ta podela nije odgovarala staroj rimskoj ni po obimu ni po glavnim središtima. Područje Slavonije ili panonske Hrvatske prešlo je, isto tako, granice starih rimskih oblasti. Bosna se iz male župe razvila postepeno u nov geografski pojam. I područje Raške tek srpskom aktivnošću postaje nova političko-administrativna jedinica. Ukoliko su posle zadržavane stare tradicije, one su se prilagođavale novim odnosima; ali, promene su bile ipak tolike da se stara geografska podela jedva ponegde održavala samo sećanjem po imenu.
Jedna velika tradicija stare podele rimske države sa kraja IV veka, koja je ostala i održala se kroz prva stoleća Srednjega veka, a čije se posledice osećaju, dobrim delom, sve do naših dana, jeste podela u dve velike kulturne interesne sfere. Kada su Sloveni došli na Balkansko Poluostrvo, ono je celo pripadalo Vizantiji. Zapadnog Rimskog Carstva nije uopšte više bilo. Ali, ostale su tradicije intenzivne romanizacije starih ilirskih i tračkih oblasti na Balkanu, koja je vršena sistematski i godinama iz Jadranskoga Primorja i duž Save i Dunava kao glavnih rečnih komunikacionih arterija, i koja je obuhvatila ceo zapadni deo Poluostrva. Granica između latinskog i grčkog područja išla je, uglavnom, od Dunava, čija je okolina bila prilično romanizovana, sve do njegova ušća, i onda otprilike od Vidina, timočkim tokom, između Niša i Sofije na Skoplje, a od Skoplja preko Kosova na liniju Prizren-Skadar-Lješ. Kao uvek na granicama, postojao je izvestan pojas mešanja. Slovenske mase, i one iz Panonije kao i one iz Dakije, došle su u prvi mah, na celoj dunavskoj liniji, u dodir sa romanskim i romanizovanim balkanskim elementom; po prelasku na Balkan samo je manji deo Slovena, i to onaj koji se spustio u Trakiju i Maćedoniju i još južnije, došao u oblast grčke kulture. Glavno ukrštanje tih dvaju kulturnih uticaja vršilo se, prema tome, na području gde se razvila srednjovekovna srpska država. U zapadnu, latinsku, kulturnu sferu ušli su sasvim Hrvati i današnji Slovenci; uticaj latinske kulture bio je u prvo vreme pretežan i kod Srba, dok se kod istočnih Slovena u severnoj Bugarskoj oseća dosta rano sve više približavanje Grcima i uticaju Carigrada.
Na Balkanu se onda vršio jedan od najprirodnijih procesa koji se javljaju u dodiru svežih »varvarskih« naroda sa pretstavnicima starijih kultura. Ma i ostali pobednici u fizičkoj borbi, varvari su podlegali kulturnoj snazi, veštini i tehničkoj spretnosti starinaca. Taj proces je bio spor; ponekad mu se, sa planom, davao i uporan otpor; ali, rezultat je manje više bivao uvek isti. Tradicije stare rimske države prihvatila je rimska crkva, i ona je, preko svojih organizacija, uspela ne samo da spase nego i da obnovi vrednost latinske civilizacije. Do god. 732. pod vlast rimske crkve spadalo je celo područje Balkana sem Trakije. Najveći deo Južnih Slovena došao je, dakle, i u tom pravcu najpre u dodir sa romanskom kulturom.
Ne bi se moglo sporiti da se među nama dosta rano razvila i izvesna biološko-rasna razlika usled etničkog mešanja Južnih Slovena sa drugim narodima koji su se zatekli na Balkanu ili koji su stigli na to područje u ranom Srednjem veku. Na zapadu je prevlađivalo srođavanje Slovena sa romansko-ilirskim elementima, a na istoku je, uz izvesna tračka nasleđa, došao jak uticaj bugarske krvi. Tragovi tih mešanja osećaju se, često dosta jasno, u izvesnim psihičkim osobinama, koje prirodu čine jačom od vaspitanja. Nije slučajno što su Hercegovina, Crna Gora i Albanija očuvale, po starom ilirskom tragu, još uvek žive plemenske tradicije i izvesne patrijarhalne organizacije (na pr. stočarske katune i kretanja); ili što kod Bugara nalazimo lako uočljivu oskudicu osećajnosti i u privatnom i u državnom životu. Uostalom, razlike se očigledno vide i u samom tipu. Kod Bugara se još nije izgubio tip turanskih kosih očiju i ispupčenih jagodica, dok kod brđanskih Dinaraca prevlađuje neslovenski okošt, iznad prosečnog izrastao soj ljudi, više tanane konstrukcije, često sa očima vanredne živahnosti. Balkanski Sloveni, kao gotovo svi narodi Evrope, imaju malo čistih etničkih oaza, a ukoliko ih je dosad sačuvano, najčešće su u području od središnje Bosne do Ibra, zapadne Morave i Tare.
Prodirući u nova područja na Balkanu Sloveni su naročito napadali na gradove; jedno stoga što su to bila administrativna i vojnička središta koja su im zadavala brige, i što su se tu nadali bogatome plenu. Težaci i stočari, Sloveni nisu imali smisla za gradski život. Stoga se i više mešaju sa stočarskim i zemljoradničkim elementom starosedelaca nego sa građanima. Velik deo značajnih starih gradova koji je propao tokom obarsko-slovenskih prodiranja nije uopšte više podizan, kao Virunum, Narona, Doklea, Bistue, Domavium, Cibale, Viminacium; a novi gradovi, podizani mesto propalih, imali su za obnavljače i za stanovnike i opet romanski elemenat; tako Split koji je nastao mesto Salone, Raguza-Dubrovnik mesto Epidaura, Kotor mesto Agruviuma, Bar mesto Duklje, mada Dubrovnik i Kotor nose slovenska, istina sekundarna, imena. Jedino je mesto starog, početkom VII veka propalog Singidunuma nastao već u IX veku slovenski Beograd i, posle, mesto Emone slovenska Ljubljana. Posle opasne bujice slovenske, koja je početkom VII veka ostavljala za sobom pustoš gradova, nastala je doskora, a sigurno već tokom VIII veka, izvesna obnova. Ti obnovljeni gradovi teško bi se održali da nije bilo stalnog priliva iz susednih slovenskih oblasti, čiji su ljudi dolazili tamo ponajčešće kao radnici i posluga u želji da tu izuče razne zanate. Stanovništvo gradova u Splitu, Dubrovniku ili Kotoru bilo je nesumnjivo sa većim ili manjim procentom već u XIII veku preko polovine slovenskog porekla i služilo se u privatnom životu srpskohrvatskim jezikom; ali, moć tradicija i ugled latinsko-romanske civilizacije bio je toliki da narodni elemenat nije mogao da dođe do pravog izražaja sve do kraja XIV i početka XV veka. Narodni elemenat slovenski odneo je najzad pobedu zahvaljujući svojoj brojnoj jačini i svojoj prirodnoj ekspanziji; ali, gradsku kulturu, kao i imena starih gradova, zadržao je od starinaca. Tako su, sa malim jezičnim izmenama, ostali sve do danas stari nazivi mesta, kao Celeja-Celje, Siscia-Sisak, Tarsatika-Trsat, Jadera-Zadar, Delminium-Dumno, Risinium-Risan i dr. Mora se istaknuti veoma važna pojava da je te gradske kulture ostalo tek malo u unutrašnjosti naših zemalja, udaljenih od Primorja i od glavnih saobraćajnih arterija, Save, Dunava i Neretve. Od starih gradova u unutrašnjosti severne Srbije održao se samo Niš, a u Bosni samo Dumno; ostalo su ili mala sela i trgovišta, ili proste ruševine.
»Pojedini delovi naše države (naglašavao je J. Cvijić) nisu prirodom dobro vezani, i ona nije geografska celina... Uostalom, među većim evropskim državama samo je Evropska Rusija potpuna geografska celina, i u manjoj meri Francuska.« Ova važna činjenica upadala je u oči, u izvesnoj meri, i starim narodima. Stoga dolaze pokušaji da se prirodne smetnje dobrim komunikacijama što bolje savladaju. Rimski putevi, koji imaju ishodišne tačke u Primorju, najbolji su dokaz za to. Put sa mora na Dunav, sa Dunava u Carigrad, i sa mora, suvim, na Solun i Carigrad, bili su preduslovi za održavanje rimske vlasti i pravilan kulturno-ekonomski promet. Ti putevi, sa privrednim središtima razvijenim na njima, pretstavljali su jednu od najlepših tradicija romanske civilizacije. Rimski putevi, koji su se nastavljali na one u Italiji, išli su: jedan od Istre Dalmacijom sve do Skadra, sa krakovima na Sisak, Savu i Drinu; drugi od Emone (Ljubljane) na Sirmij i dalje na more; treći, čuvena via Egnatia, od Drača preko Pelagonije na Solun. Poseban put vodio je od Dunava dolinom Morave i Marice, preko Niša i Sofije, za prestonicu.
Glavno mesto na zapadnom delu Poluostrva bila je Salona, danas Solin kod Splita. Usred dalmatinskog primorja sa živopisnom i relativno bogatom zaleđinom, Salona je postala ne samo središte administrativnih vlasti za Dalmaciju nego i znatno trgovačko mesto. Za vreme cara Dioklecijana, koji je tu u blizini počeo da podiže svoj veličanstveni dvor, grad postaje jedan od glavnih u celoj državi. Porfirogenit kazuje da je bio velik kao gotovo pola Carigrada. Spomen na Dioklecijana, koji je tu i umro (god. 313.) i bio sahranjen u svom mauzoleju, pretvorenom docnije u stonu crkvu, prešao je od starosedelaca i Slovenima i očuvan je u narodu onog kraja sve do danas. Nekoliko naših priča i predanja govore o caru Dukljanu. Isto tako, gotovo na celom području Jugoslovena očuvala se i uspomena na cara Trajana, koji je na Balkanu, davno pre njihove pojave, razvijao veliku aktivnost. Od istočnih careva nije, međutim, zapamćen nijedan sem Konstantina i Jelene, koje je popularisala crkva. Legenda o Justinijanovu slovenskom poreklu docnija je i to književna tvorevina.
Stari grčki i rimski gradovi, koji se održavaju za celo vreme naše istorije i koji zadržavaju svoj značaj, jesu po redu ovi: Albona— Labin, Tarsatika — Trsat, Senia — Senj, Enona—Nin, Jader — Jadera — Zadar, Skardona — Skradin, Tetragurium — Tragurium — Tro-gir, Delminium — Dumno, Rizon — Risinium — Risan, Batua—Budua—Budva, Ulcinium—Ulcinj, Eliosos—Lisos—Lješ, Skodra — Skadar, stara ilirska prestonica, Medeon — Medun. Oblast Istre, južnog Norikuma i gornje Panonije dodeljivana je pri administrativnoj podeli Rimskog Carstva većinom Italiji. Taj kraj je obično služio kao prelazno područje iz Italije prema severu i istoku, kao posle i varvarima u obratnom pravcu. Područje to bilo je zbog toga izukrštano mnogim putevima, čije je ishodište ponajviše bila Akvileja. Od mesta tog područja održala su se Longatikum — Logatec, Petovio — Ptuj, Celeja — Celje, Karnium — Kranj. U unutrašnjosti Hrvatske oblast Like nosi staro ime, dok se od starih imena gradova očuvao neznatan broj. Na Savi je starodrevna Siscia — Sisak, stecište glavnih kopnenih i vodenih puteva, veoma razvijen grad, sa svojom kovnicom novca; na Dravi je Mursa — Osek. Od starih imena gradova i po Hrvatskoj i po Slavoniji očuvalo ih se relativno malo, što je i razumljivo kad se uzme na um da su tim područjem prolazile od V veka sve glavne najezde Gota, Langobarda, Slovena, Obara i Mađara, Vredi zabeležiti da ipak svi rimski tragovi nisu propali. Od naziva stare Marsonije (Brod) još je ostao trag u bari Mrsunji. Od Kukiuma je Ilok. Po slavnom gradu Sirmiju, Sermiju (Mitrovici), dobio je ime ceo Srem. To je bio najznačajniji grad celog ovog kraja od III—VI veka, sa kolonistima sa raznih strana sveta, čak i iz Male Azije, i sa jednim pravim carskim dvorom. U Srbiji je od starih gradova ostao Viminacium, koji je po oznaci castellum dobio današnje ime Kostolac; od Pinkuma je ostao Pek, od Arsena — Ražanj. Naisus — Niš je rodno mesto cara Konstantina Velikoga. Skupi pored Skoplja dobija naročit značaj od vremena cara Justinijana I, koji se rodio tu, u blizini, u selu Taurisiju. On je grad Skupi razvio i podigao na stepen metropole davši joj naziv Justiniana prima. Stari su gradovi Ulpiana — Lipljan, Stobi kod Gradskog, koji se u poslednje vreme sistematski otkopava i proučava, i Ahris — Ohrid, uz koji se spominju struge kao odvodni jarci (στρουγαι).
Područje na kojem je postala današnja Jugoslavija bilo je, dakle, pretežno u tradiciji rimske državne kulture. Kada su Sloveni počeli da se smeštaju i učvršćavaju na svojim sadanjim sedištima, rimska država je bila propala i njena civilizacija ustupala je postepeno uticaju novog državnog središta sa Istoka i varvarizaciji novih došljaka. Ali, tradicije stare kulture i administracije, kojima je dugim i sistematskim radom dobrim delom uspelo da savladaju geografske prepone, bile su se toliko ukorenile da je njihovo održavanje trajalo dugo i posle pada rimske države. Na Balkanu je rimska civilizacija bila toliko intenzivna da je pripomogla obrazovanju čak i novih etničkih elemenata. Staro domaće stanovništvo romanizirano je u izvesnim oblastima, a naročito u Primorju i oko Dunava, u tolikoj meri da je ono postalo gotovo čisto romansko. Rumunski elemenat, koji je proizvod balkanskih starosedelaca i romanskog etničkog i kulturnog sloja na Balkanu, neposredan je primer te rimske aktivnosti. I kod konzervativnih i u svoje planine povučenih Arbanasa uticaj romanskog elementa pretstavlja važan sastavni deo njihove opšte, pa čak i etničke kulture.
Srbi, Hrvati i Slovenci našli su se, dakle, po svom dolasku na Balkan, na jednom području na kojem je kulturna tradicija bila prilično ista. Geografska nepovezanost pojedinih naših oblasti učinila je da intenzivnost romanske civilizacije nije obuhvatila podjednako celo jugoslovensko područje, ali ipak nije mogla dati drugi duh toj civilizaciji. Ta tradicija bi stoga pre mogla naša plemena još više da približi nego što bi pretstavljala jedan od uzroka našeg odvajanja, kako se to ponekad pogrešno mislilo. Proces našeg razdvajanja vršio se postepeno, pod više uticaja, u istoriskim vremenima koja možemo pratiti; on nije došao kao posledica stanja koje se zateklo, nego zbog novih prilika, težnji i uticaja, i zbog izvesnih naših osobina karaktera i navika koje smo doneli i u novu postojbinu.
Pri pregledu prvih slovenskih naselja na Balkanu upada u oči njihova prekomerna rasutost. Slovenska naselja spominju se od područja Dunava u Austriji i Tirola sve do Crnog Mora i na jugu čak do Peloponeza. Ta pojava kazuje dvoje: jedno, da je broj Slovena doista bio veliki, mnogo veći nego svih drugih naroda koji su došli na Balkansko Poluostrvo; i drugo, da ti Sloveni nisu dolazili ovamo pod jednim vođstvom, sa nekim planom, kao na primer Bugari ili Mađari u dunavsku kotlinu, nego u masama, kao talasi neke velike poplave, nošeni nekim strujama koje su ih zahvatale ili koje su, slučajno ali retko, sami stvarali.
Na području današnje Bugarske spominje se u VII veku osam slovenskih plemena, od kojih Severce, nastanjene prvobitno oko Varne, znamo po imenu. To pleme, poznato po takozvanoj Nestorovoj hronici, imalo je svoje srodnike u Rusiji, a spustilo se u Bugarsku očevidno ili morem ili preko današnje Rumunije. Jedan njihov deo dopro je čak do Epira. Jermenski geograf VII veka, Mojsej Horenski, kazuje da je u Dakiji živelo čak dvadeset i pet slovenskih plemena i da su, prešavši Dunav, zauzela ne samo Trakiju i Maćedoniju nego i Ahaju i Dalmaciju. Među Slovenima u Dakiji znamo za Abodrite-Bodriće, po kojima je verovatno dobila ime bodroška županija. Mnogo je starih slovenskih plemenskih naziva zabeleženo naročito na celom području Maćedonije. U blizini Soluna, a posle oko Pologa, behu se smestili Drugovići, čije saplemenike, Dregoviće, spominje Kijevska hronika između Dvine i Pripjata. Slovenskih Drugovića (Drogawitz) bilo je u X—XII veku i u Nemačkoj, u Altmarku. Vajuniti su stanovali, po svoj prilici, u Maćedoniji, ali su se posle pomerili prema jugu, u epirsku oblast. Brsjaci, Brziti, zauzeli su Pelagoniju, sa širokim područjem od Velesa do Ohrida. Na srednjoj i gornjoj Mesti nalažahu se Smoljani. Kijevska hronika spominje Kriviće, slovensko pleme koje je podiglo grad Smolensk, a zna se i za rusko pleme Smoljane. U Hercegovini, na zapadnoj strani Neretve, oko Mostara i u tom gradu, postoji i danas veoma jako bratstvo Smoljana, a u Pounju, u Bosni, selo Smoljana. Na jugu Grčke, u Lakedemoniji i na Helosu, spominju se Milinci i Jezerci. Nije sigurno da li su slovensko pleme i Sagudati, koji se pominju sa njima zajedno, pošto je veoma verovatno da su to možda Sakulati, Sakuli, očuvani sada sa tim imenom u Erdelju kao hunsko-mađarsko pleme. Etnički veoma izmešani, došli su oni u dodir sa Slovenima možda negde oko Karpata, pa se onda uputili sa njima na Dunav i posle na jug.
Na zapadu su slovenska plemena daleko dopirala. Tamo je njihova granica išla do linije Aniža—Anras—Karnski Alpi—Ponteba—Gradiška—Soča. U Tirolu, između Pregratena i Vindtala, ima mesto Das natische Loch, sa predanjem o nekim čudnim ljudima. I u Koruškoj postoje legende o entrische Lovte; to su po svoj prilici tamna sećanja na slovenske Ante. Kasnije, krajem VIII veka, šire se Sloveni dublje u Istru. Prema severu slovenska naselja samo mestimično dopirala su do Dunava; inače, kako je već tačno rečeno, »krajevi severno od Drave, sa obe strane Dunava, bili su pašnjaci avarskim hordama«. U južnoj Austriji kraj između Ensa i Pilaha zvao se u IX veku Sklavinija. Naziv sa štajerske granice Stodertal u vezi je, po svoj prilici, sa imenom severnih braniborskih Stodorana, a u imenu Forestum Susel ostao bi trag rusko-polapskih Suzelaca. Rašireno ali pasivno pleme Duljeba spomenuli smo već ranije. Dudleipa je bila čitava mala oblast među Slovencima, karantanska grofovija, uglavnom na području današnje južne Štajerske.
Dva najaktivnija plemena Južnih Slovena behu Srbi i Hrvati. Srbi se smestiše najvećim delom u središnju i istočnu Bosnu, u zapadnu Srbiju do Rudnika i u područje današnje zetske banovine; uglavnom, zauzeše središnji položaj među slovenskim plemenima na Balkanu, u području visokih planina i bogate gore. Hrvati se smestiše duž dinarskih Alpa, pretežno u Lici i hrvatskom i dalmatinskom Zagorju, na domak morske obale, pružajući se postepeno u Posavinu i zapadnu Bosnu. Na svojoj istočnoj i južnoj granici Hrvati su se stalno mešali sa Srbima i pretapali se jedni u druge, a na severu i severozapadu Hrvati su bili u intimnijoj vezi sa slovenskim plemenima, od kojih su ostali današnji Slovenci. Srbi su se dodirivali na istoku i jugu sa ostalim slovenskim plemenima, koja se behu nastanila u moravskoj i vardarskoj dolini i koja im behu ili potpuno srodna ili uopšte veoma bliska.
Srodnost između Srba i Hrvata bila je tolika da su ih već u XI—XII veku neki vizantiski pisci potpuno identifikovali. Jovan Skilica, a po njemu (malo izmenjeno) i Jovan Zonara, pisali su o »narodu Srba, koje nazivaju i Hrvatima«. Nije sasvim sigurno da li sličnu identifikaciju ima i Nićifor Vrienije, koji spominje »Hrvate i Dukljane« u borbi protiv Vizantije god. 1073., a ne spominje Srbe, mada je pouzdano da su Srbi učestvovali u toj borbi, dok za Hrvate nemamo za to neospornih vesti. Protiv te identifikacije Srba i Hrvata moglo bi se navesti pisanje cara Konstantina Porfirogenita, koji razdvaja ta dva plemena i povlači između njih tačno određene granice. Taj primer, međutim, nije od presudna značaja, jer se mora uzeti u obzir da je Porfirogenit pisao imajući na umu dve posebne države Srba i Hrvata, koje su postojale u njegovo doba, dok je Skilica, kao što se vidi iz navoda, davao opštu napomenu o narodu i baš polagao na to da označi mešanje Srba i Hrvata. Postoji mišljenje da je ovo mešanje bilo konkretno, na jednom određenom području, u Crvenoj Hrvatskoj. I u tom slučaju tako rana vest o srpsko-hrvatskom stapanju bila bi karakteristična za naše etničke odnose. Jer u vreme kad ih nije delila vera, a kad su ih spajali isto poreklo i jezik i zajednica interesa protiv tuđina, među Srbima i Hrvatima, gde bi živeli zajedno, i nije moglo biti drugih odnosa do potpunog stapanja i identifikovanja. To je bila, kako se voli da kaže, biološka faza njihove etničke zajednice, i stapanje je u njoj nalazilo svoj prirodni izraz.
Danas među našim naučenjacima ima izvestan broj ljudi koji misle da Srbi i Hrvati nisu pravi Sloveni, nego da je to bila jedna poveća ratnička družina ili aktivan deo jednog poslovenjenog naroda koji je pokorio pasivna slovenska plemena, pa od njih primio njihov jezik ili dijalekat i vremenom se sa njima stopio, a njima dao svoje ime. Istoriska analogija im je za to, sem primera sa Rusima, još i slučaj sa hunsko-turskim Bugarima, koji su god. 679. pod svojim vođom Asparuhom u relativno malom broju prešli Dunav i pokorili slovenska plemena u istočnom delu današnje Bugarske. Ime Hrvat, koje se u II i III veku javlja kao lično ime, čini se da nije slovenskog nego je iransko-sarmatskog porekla. Među imenima petoro hrvatske braće, koja se u narodnom predanju navode kao vođi Hrvata na Balkan, spominju se Klukas i Muhlo, koja, očevidno, nisu slovenskog nego tursko-iranskog tipa. I ime hrvatskog plemena Mogorovića nije naše nego istočnjačko. Da se hrvatskom imenu nađe slovenska etimologija ima nekoliko pokušaja; ali, nijedan ne može potpuno da zadovolji. U poslednje vreme profesor M. Budimir izvodi ime Hrvat od praslovenske osnove churvu. Po njemu »ime Hrvat obeležava ono pleme slovenskog naroda koje se naročito isticalo svetlim pigmentom. Churvatu spada grupi etnikona čije se onomasiologije osnivaju na boji kose i kože.« Ni za srpsko ime prava etimologija još nije nađena.
Pored one polazne tačke da je hrvatsko ime neslovensko, kao dalji razlog za gore spomenuto shvatanje dolazi i ovaj socijalni momenat: kod starih Slovenaca postojao je poseban stalež zvan kasazi, odnosno po nemačkom Edlinge, čije se ime u njihovim naseljima još drži u nekoliko naziva mesta. Današnje mesto Kasaze kod Celja zvalo se u XIII—XIV veku Edling. Ime mesta Kasezi nalazilo se i u Lici još u XVI veku; ono je, kako naglašava F. Ramouš, ograničeno samo na Hrvatsku i Sloveniju. Sama reč kasaz tuđeg je porekla (K. Oštir joj je našao paralele u više starih »preslovenskih« jezika), a isprva je označavala narodnog plemića. Među Slovencima naselja tih kasaza podudaraju se potpuno sa starim naseljima Hrvata. »Neposredno pred Celovcem (piše L. Hauptman), samo dva tri kilometra ka jugu, nalazi se Kazaze-Harbah, a unutar toga velikoga kruga diže se Gospa Sveta, gde su se kasazi skupljali da ustoličavaju svoga vladara. Sva ta pokrajina je, dakle, prava župa kasaza. A to je odlučno za shvatanje njihova porekla. Jer za sedam sela ka severozapadu od Gospe Svete veli se u desetom stoleću da leže u »hrvatskoj župi«; a današnja imena svedoče da se »hrvatska župa« prostirala još dalje, preko istih krajeva kao i kasaška, te je, dakle, kasaz i Hrvat isto«. Jedan od petoro hrvatske braće, koji je po predanju doveo Hrvate na Balkan, zvao se Kosencis; to je ime, isto tako, dovedeno u vezu sa kasaz — kosęnzь. Hrvati su, dakle, oslobodili Slovence od obarskih vlasti i kao gospodari-plemići ostali u zemlji kao povlašćen stalež. Tako je, misli se, bilo učinjeno pre toga i u Dalmaciji. Trag tog hrvatskog gospodarenja nad od Obara oslobođenim Slovenima nalazi se u jednom stavu pričanja cara Konstantina Porfirogenita. Za vreme ratovanja protiv Saracena, god. 869., navodi se »da su Hrvate i ostale poglavice (gospodare) Slovena preveli u Langobardiju stanovnici grada Dubrovnika na njihovim vlastitim lađama«. »Dakle, Hrvati su se (piše isti L. Hauptman) delili još za Konstantina i narodno i socijalno od Slovena, vladajući njima kao plemstvo otkako su proterali Avare.«
Nama se čini da u toj teoriji ima mnogo uopštavanja. Ako su Hrvati, svojim dalekim poreklom, i bili Nesloveni, oni su se, živeći među Slovenima, na njihovu području, pretopili davno u njih, i to svakako mnogo pre VI i VII veka, kao i Anti. Velika raširenost Hrvata u Poljskoj i Češkoj, među čisto slovenskim plemenima, kazuje dovoljno jasno da je taj proces davno počeo i davno završen. Bugarskog imena nema među Severnim i Zapadnim Slovenima, mada su oni došli u neposrednu blizinu slovenskih područja svakako nesumnjivo bar u V veku. Isto tako nema ni imena ruskog među Južnim Slovenima. Hrvati su došli na jug nesumnjivo kao slovensko pleme. Istoriski je tačno da je jedan deo Hrvata naselio alpisko područje, gde danas žive Slovenci, i još dalje; primamo i to da su aktivni Hrvati oslobodili pasivnije svoje saplemenike od obarske vlasti i sami im se naturili za gospodare, pošto sličnih primera imamo u svima istorijama plemenskih odnosa, pa i kod nas samih. — Između Bugara i od njih pokorenih Slovena bilo je velikih trvenja i vidnih razlika; ljudi su se razaznavali odmah po spoljnom obliku, tragova mongolskog tipa ima kod Bugara još uvek u dovoljnoj meri; očuvani su nam ostaci starog bugarskog jezika; znamo izvesne njihove stare običaje i uređenja. A po čemu se bitno razlikuju Hrvati od Slovenaca? Zašto nijedan od toliko stranih pisaca ne pomenu ma koju razliku koja bi, ako bi je bilo, i nesviklom posmatraču morala upasti u oči? Stvar je prosta: razlike su bile male, plemenske a ne etničke; ili razlike tipa a ne rase. Ni primer uzet iz pričanja cara Konstantina nije dobar. Onde je poseban govor o Hrvatima i »ostalim slovenskim poglavarima« (τοὺς χρωβάτονς καὶ τοὺς λοιποὺς βλαβάρ χοντας) ne stoga što bi se oni delili »narodno i socijalno«, nego što su se delili politički. U X veku, kada je pisano Porfirogenitovo delo, Hrvati su imali svoju državu, a »ostale sdovenske poglavice« behu nad Srbima Zahumcima, Trebinjcima i Konavljanima, koji se pominju po imenu i koji su imali svoju ili svoje države i oblasti. Stoga se iz tih carevih reči ne mogu načelno praviti zaključci one vrste; a i posebno, pri bližoj analizi onih reči, čovek ne bi mogao reći da je predloženo tumačenje i jedino dobro.
I za Srbe se u najnovije vreme, na osnovu ne baš sigurnih podataka, javlja mišljenje da potiču iz aziske Sarmatije, negde sa srednjeg Kubana, i da su otud, relativno kasno, u I—II veku posle Hrista, počeli veća pomeranja prema zapadu. Zastupnici ove teorije nisu, naravno, mogli da objasne otkud su Srbi mogli da dopru za dva tri dalja veka čak do Labe kao Sloveni i nosioci slovenskih rasnih odlika. Glavni pretstavnik te teorije danas, N. Županić, nalazi kao najjači dokaz za nju Porfirogenitovo pričanje o dolasku Srba u Srpčište, u solunskom tematu. Kada su Srbi došli u taj kraj i tu svi mogli stati, onda njih nije moglo biti više od koje desetine hiljada. »Sve mi se čini kao da prvobitno Srpčište moramo sebi pretstaviti kao jedno vojničko logorište.« Srbi i Hrvati došli su na poziv cara Iraklija da mu pomognu suzbiti Obre, a on im je za to obećao Ilirik. Oni su došli »svakako kao organizovana vojska koja je izvršila svoj zadatak i uzela obećanu nagradu«. U ovakvom tumačenju ima izvesne nelogičnosti, koja upada u oči na prvi pogled. Ako su Srbi, kao i Hrvati, pozivani od Vizantije da se bore protiv Obara, šta će im onda vojni logor u Srpčištu, čak kod Soluna, gde Obara nije bilo i gde ih nije trebalo suzbijati? Drugo, nisu svi Srbi ni došli na jug, ni stali u samo Srpčište; njihovih naselja, sa njihovim imenom, — da ne govorimo o ostalim Slovenima, kojih je Maćedonija bila puna, — nalazi se na nekoliko raznih strana, u Epiru, Tesaliji i oko Vardara, kud ih je zanela struja pljačkaša ili doseljenika mimo one sa Lima, Drine i Morave. Dolazak Srba u Srpčište vizantiski car je izvodio sasvim jasno po etimologiji mesnog imena i po tradiciji ili kombinaciji o vezama tih Srba sa juga sa onima na severozapadu.
Protiv ovih teorija o dolasku organizovanih Srba i Hrvata kao osvajačkih družina dao je F. Šišić dobru načelnu ogradu. »Istoriska praznina za puna dva vijeka, VII i VIII vijek, najjači je dokaz da Hrvati i Srbi nijesu bili osvajalačke družine na početku svoje istorije na Balkanskom Poluostrvu, nego samo dijelovi jedne velike slovenske gomile, koja dugo još nije ni pomišljala na osnivanje organizovanih država.« U tom pogledu nije ništa poučnije nego sravniti istoriju organizovanih ratničkih Bugara sa savremenom istorijom Srba i Hrvata. Dok naša plemena žive u planinskim župama i oblastima, Bugari već početkom VIII veka, samo četvrt stoleća posle svog dolaska na Balkan, posreduju u borbama oko carskog prestola u Vizantiji, i njihov vladar Tervel god. 705. dobija titulu ćesara. A početkom IX veka, kad se jedva javljaju začeci srpskih i hrvatskih malih država, Bugarska počinje svoju dugu borbu o suparništvo sa Vizantijom na Balkanskom Poluostrvu, i uspeva da god. 811. skine, u borbi, glavu jednom vizantiskom imperatoru. Isto tako je aktivistička i Rusija IX veka, kad u njoj počinju svoju vladu pozvani vareški knezovi i njihova družina nad plemenima pasivnih ili nesložnih Slovena. Isti primer ponavlja se docnije sa dolaskom Mađara u Srednju Evropu. Neverovatno je stoga da bi Srbi i Hrvati, kad bi bili čisto ratnički avanturisti ili organizovane vojničke družine, izmenili svoju prirodu odjednom i bez ikakva traga, zadovoljivši se samo time da suzbiju Obre i pokore ranije naseljene Slovene.
Jezična arheologija daje nam dosta određene rezultate u pogledu jedinstva dijalekata starih južnoslovenskih plemena i isključuje mogućnost da su Srbi i Hrvati došli na Balkan kao elemenat dijalekatski drukčiji od ostale slovenske mase. Naši lingvisti nalaze da su srpskohrvatski i slovenački proizvod jednog zajedničkog jezika i da su njihovi pretstavnici njim govorili i pre svog grupisanja na današnjem području. »U granicama tadanje njihove društvene zajednice (objašnjava A. Belić) dobivene su tri dialekatske nianse, kajkavska, čakavska i štokavska, od kojih su i posle toga čakavski i kajkavski dialekat razvijali zajedničke crte. Kada su njihovi pretstavnici došli na Balkansko Poluostrvo, odnos među njima promenio se u toliko što su sada čakavski i štokavski dialekat počeli da žive opštim životom, a jedan je deo kajkavskog dialekta — hrvatski kajkavski počeo da potpada pod sve jače uticaje štokavskog i čakavskog dialekta, i da se razvija zasebno od slovenačkog kajkavskog«. Prema tome, otpada ono ranije mišljenje koje se dosta dugo držalo u nauci: da su Srbi i Hrvati svojom pojavom na Balkanu rastrgli onu jezičnu zajednicu, koja je spajala krajnja južnoslovenska plemena na zapadu sa onima na istoku, odnosno Slovence i bugarske Slovene. Naprotiv, danas je očevidno da svi južnoslovenski jezici, sa bugarskim zajedno, nisu ništa drugo nego dijalekti jednog zajedničkog jezika, sa prelaznim tipovima od slovenačkog srpskohrvatskom i od srpskohrvatskog bugarskom. Mi ne mislimo reći da nije uopšte bilo na Balkanu plemenskih slovenskih elemenata koji su imali i izvesne svoje jezične osobine donekle drukčije od današnjih južnoslovenskih, naročito s obzirom na to da je bilo plemena koja su dolazila sa raznih strana slovenskog područja; ali, eto, jezičari smatraju kao utvrđeno da je glavna masa slovenska koja je naselila Panoniju i Balkan bila manje više jezički homogena, sa malim razlikama, i da je kao takva asimilovala druge grupe došljaka. Današnji naši lingvisti, dobrim delom, izrično naglašavaju da u prošlosti, u slovenskoj jezičnoj zajednici, pretpostavljaju jedan južnoslovenski prajezik.
Sasvim je po tome prirodna pojava što se elemenat sa jednim u osnovi zajedničkim jezikom oseća kao celina prema tuđim narodima sa kojima je došao u dodir na novom području, prema Germanima, Romanima, Grcima, Arnautima i Hunima. Stoga je prirodno i što opet oni njih shvataju kao jednu celinu. Pa je razumljivo dalje i to što se prema zajedničkom slovenskom nazivu gube postepeno starija plemenska imena ili što zadržavaju čisto lokalan karakter. Brsjaci se, na primer, u odnosu prema tuđinu označavaju samo kao Sloveni, a njihovo im ime služi za razliku od srodnih Poljana, Mijaka i drugih. Da je tako vidi se najbolje po tome što se na Balkanu među Slovenima javlja čitav niz novih plemenskih naziva koji nemaju više ničeg starog plemenskog, nego su čisto geografski. Takvi su nazivi: Timočani, Braničevci, Jezerci, Zećani, Trebinjci, Neretljani i t. d. Neretljani se, na primer, sami tako nazivaju; to nije, dakle, oznaka drugih. Međutim, ko zna koliko se starih plemenskih zajednica i naziva slilo u taj novi!
Jedina dva plemenska naziva koja su se održala i postala skupna za veći niz bliskih plemena to su srpski i hrvatski. Zašto su ta dva plemenska naziva izbila mimo opšte slovenskoga? Odgovor je, uglavnom, ovaj, mada nepotpun: zato što su ta dva plemena, svakako aktivnija, sticajem prilika prva uspela da obrazuju države, i to, kako ćemo videti, Hrvati pod pritiskom Franaka, a Srbi pod pritiskom Bugara. Stvaranjem izvesne organizacije za odbranu, koja je dobila karakter državne zajednice, stvorilo se središte koje je posle, prirodno, sa svojim političkim radom i širenjem nosilo i svoje ime. Duljebi, kao pasivan elemenat, nisu pokazivali podobnosti za borbenu ekspanziju; ta pasivnost karakteriše u osnovi i njima bliske Slovence. Oni su se pokazali kao etnički veoma izdržljivi i gotovo neodoljivi, ali su politički bili bez ikakve inicijative. — Drugi činilac bilo je dinarsko gorovito područje, na kojem su se učvrstili Srbi i Hrvati. Velike borbenosti bilo je nesumnjivo i kod Slovena u Maćedoniji, ali su oni, blizu velikih središta Vizantiskoga Carstva, bili lakše na udarcu, i stoga u nemogućnosti da se nesmetano organizuju. Do Srba i Hrvata, u njihovim planinama, teško se dolazilo; a i kad se javljala opasnost, nije bilo teško spremiti odbranu. Sem toga, i Srbi u istočnoj Bosni i u Raškoj, i Hrvati u Lici, zapadnoj Bosni i severnoj Dalmaciji nisu dugo bili na putu nijednoj od sila zainteresovanih za balkanske akcije. Stoga su Srbi mogli, mimo ona slovenska plemena u dolinama koja su Bugari brzo pokorili, da se održe i čak posle i sami pređu u napad. — Najzad, pored aktivnosti, i pogodnosti zemljišta i sa njima uslovljenog brđanskog otpornog mentaliteta, koji se za dva tri veka života na tom području osetno razvio, treba uzeti na um i ovo: da je na ovom terenu bilo dosta i etničkog mešanja. U dinarskim oblastima Balkana živela su ilirska plemena, poznata sa svoje aktivnosti i borbenosti; njihov stočarski život uticao je da te stare sklonosti vremenom ne oslabe. Između njih i naših doseljenika bilo je mnogo stapanja; čitav niz naših plemena, davno pretopljenih ili još aktivnih, sa njihovim neobičnim imenima jasno svedoče o tome (sr. Kuče, Mataruge, Pipere, Malonšiće, Katunjane i sl.). Etnički i psihički uticaj ratobornih i preduzimljivih Ilira, odnosno posle Vlaha i Arnauta, osetio se i među Srbima i među Hrvatima. Kod Slovena koje su Bugari pokorili takav je uticaj nedostajao.
U romanskim gradovima Dalmacije i u obimu njihova kulturnog uticaja ostao je ove do kraja Srednjega veka u upotrebi samo opšti naziv slovenski i Sloveni, koji je služio kao etničko obeležje za naše pretke. Poznata obala u Mlecima zove se Riva dei Schiavoni. Dubrovački pisci svoj jezik zovu stalno slovinskim. Posebno srpsko i hrvatsko ime zadugo se uglavnom poklapalo sa obimom političkog širenja i uticaja srpske i hrvatske države. Izuzetak od toga nalazimo jedino u Bosni, u prvoj polovini XIII veka, gde se u službenim aktima, za razliku od romanskog elementa, stanovnici Bosne nazivaju Srbima, svojim plemenskim imenom, mada su odavno već imali svoju posebnu državnu tvorevinu. Ali, i taj izuzetak možemo razumeti kad znamo da je Bosna od X veka bila poduže u zajednici sa Srbijom, i da im je stanovništvo u stvari plemenski isto. Posle će, kad bosanska država ojača, geografsko plemensko ime Bošnjani početi da se upotrebljava, ako ne kao etničko, a ono sublizu kao nacionalno obeležje. Da bosanska država nije propala već u XV veku i sa njom uticaj njene državne organizacije, pitanje je da li mi ne bi, pored srpske i hrvatske političke individualnosti, imali još i bosansku. Između sfera srpskog i hrvatskog političkog domašaja postojali su, kako je V. Jagić tačno isticao, prostrani pojasevi gde se nije zadugo upotrebljavalo nijedno od ta dva imena, nego samo staro obeležje: slovensko. To je bila, na primer, cela stara Slavonija sve do Štajerske, kao i područje rano za sebe odvojene Dubrovačke Republike.
U izvesnim plemenskim predanjima ostalo je ponešto tragova o postepenom osvajanju novih plemenskih organizacija, o potiskivanju starijih elemenata i o mešanju sa njima. Ta predanja nisu, naravno, čista i ne odnose se uvek na ovaj najstariji deo prošlosti; ali, ipak se delimično vežu za nj i ukazuju, dalje, na to da su i u samom narodu ti procesi osećani i pamćeni kao krupne i bitne izmene. Na mnogo strana u našem narodu priča se da su ranije, kao najstariji stanovnici, u balkanskim zemljama jugoslovenskog područja živeli Grci i da su kao njihovi tragovi najobičnije ostala grčka groblja sa velikim stećcima, — ali nije potpuno sigurno da li je to predanje u narodu stvarno narodno ili je došlo saopštavanjem učenijih. Mnogo neposrednija su predanja u području današnje zetske banovine, gde je plemenski život bio naročito razvijen i sa svojim duhovnim nasleđem trajao sve do naših dana. Među Bjelopavlićima i plemenima Nikšićskog Polja, Župe, Banjana, Grahova i Katunske Nahije priča se da su kao najstarije pleme tih oblasti živeli neki Španji — Špani i da su posle njih došli slovenski Lužani. Ti Lužani su, veli se, bili »stari Srbi« i zahvatili su prostor od Morače do Nikšićskog Polja i planine Garča. Pokrvili su se ljuto između sebe i postali su tako lak plen novih plemenskih organizacija Bjelopavlića i delimično Pipera i Bratonožića. U dolini Lima još do naših dana trajala je izvesna netrpeljivost između Vasojevića i Srbljaka. Vasojevići su i po predanju i po osećanju srpsko pleme, a kod Srbljaka se zadržao istoriski najstariji oblik srpskog imena (Srьblinь). Predanje govori da su sukobi između njih došli otud što za oboje nije bilo mesta na istom području. Jedan ispitivač naselja (A. Jovićević) kazuje kako Vasojevići »ne samo starosjedioce, već i nove pridošljake, ma odakle bili, nazivaju imenom Srbo ili Srbljak, a to su nazivi koji kod njih, po njihovom shvatanju, imaju prezrivo, unekoliko pogrdno značenje«. Neobično je tvrđenje jednog drugog ispitivača Vasojevića i njihovih običaja (d-ra I. Jelića) da su baš Vasojevići »nadenuli« srbljačko ime starijem stanovništvu limske doline, Lužanima, Bukumirima, Macurama, Španjima i »Latinima«. Otkud ta pojava da srpski Vasojevići srpskom imenu dadu prezirno značenje? Sama plemenska borba ne bi bila dovoljno objašnjenje za to. Stoga će biti verovatnije ovo tumačenje: kao čistije bratstveničko i mlađe pleme Vasojevići su osećali razliku između sebe i onih smešanih raznoplemenika, slovenskih (Lužani) i neslovenskih, koje je vladajuće srpsko pleme, osvajajući i asimilujući ih, pribralo pod svoju vlast i naturilo im svoje srpsko ime. Veoma je važna činjenica da su svuda u Crnoj Gori, kako saopštava J. Erdeljanović, i stara plemenska imena Bukumira i Lužana postala podrugljiva. Vasojevići, kao i Bjelopavlići, daju primer mlađih plemenskih organizacija, koje počinju svoju aktivnost pošto je glavno srpsko pleme uvelike uspelo da se afirmira na svom novom području i da njih omogući; oni su se prema tom starijem elementu, koji se vremenom trošio, osećali homogeniji, jedinstveniji, svežiji i, prema tome, superiorniji. Ali, nisu ipak mogli da se otmu njegovom neodoljivom uticaju. To ime, koje su nipodaštavali, ipak su primili kao skupniju oznaku čitave zajednice, i kad se u Vasojevićima kaže srpsko onda to znači vasojevićsko i srbljačko zajedno. Ime plemena koje je omogućilo da se stvori država osvojilo je pomoću te državne organizacije nad imenima drugih plemena i oblasti, pored svega toga što su mestimično izvesna plemena i jača bratstva uspevala da se prema pretstavnicima glavnog plemena osete kao svežiji i ekspanzivniji elemenat.
Oko Tare i Lima, priča se, bilo je staro pleme Kriča kao jedna grana većeg plemena Mataruga, po kojem je dobio ime Kričak i čitav kraj od Kolašina do Plevalja. Njih su, posle dugih i krvavih borbi, po tradiciji, potisli Drobnjaci, koji se kao stanovnici Jezera javljaju krajem XIV veka.
Tuđa imena, koja se pominju u tim na-rodnim predaaima, mogu se pouzdano utvrditi na ovom području. Ime Špana dalo bi se tumačiti poznatim nazivima iz kruga antičke mediteranske onomastike, kao što su etrursko Spanius ili Španija (Hi-spania); ali ovde, kod nas, ja upozoravam i mislim pre na arbanaško pleme Spana, koje se javlja u oblasti oko Skadra i Drivasta početkom XIV veka i koje se već tu, ako ne i pre, intenzivno mešalo sa Srbima. Mataruge su očevidno neslovenskog porekla; među Arnautima poznata ja moćna porodica Mataranga, koja oe pominje od XIII veka. Pleme Mataruga pominje se češće u XIV veku; ime njihovo nalazi se još u mesnim nazivima kao što su poznata banja Mataruge kod Kraljeva ili selo Mataruge čak na Stonokom Poluostrvu. Macure potsećaju na arbanaške Macarke ili Macreke, a možda su i neko naše pleme sa severa iz oblasti Mazura.[1] Njima narod negde pripisuje stara groblja sa stećcima. Tračka reč krisio i ilirska krüsi upućuju nas na Kriče, koji bi, prema današnjem albanskom, bili crni ili crnokosi ljudi. Potomci starih Kriča žive danas kod Nefertare kao pravoslavni i muslimani, i odelom, koje im je isto, još uvek se vidno razlikuju od Drobnjaka. U jednom albanskom aktu iz god. 1304. pominju se Leceni, t. j. Latini (po arnautskom l’etin = Latinin, katolik), koji su svoje ime dobili po veri. Očevidno je, dakle, da se u narodnom predanju očuvao spomen na davne nazive plemena sa kojima su oni na ovom području dolazili u dodir ili u sukobe. Ponekad se i čisto srpska plemena javljaju pod nekim od starijih tuđih naziva. Mrkojeviće u Prapratnoj nazivali su susedni Arnauti i po njima Mlečani Pamal’ocima, Pamaliotima, imenom u kojem je očuvan stari arnautski naziv mal’ok = brđanin. Upada u oči da nove plemenske organizacije kao Zupci, Banjani, Drobnjaci, Maleševci, Ćeklići, Ozrinići, Bjelopavlići, Vasojevići, mada su razvijene iz stočarskih katuna, nose pretežno srpska imena za razliku od tih starih većinom tuđih i mešanih. Starije srpske organizacije osvajale su poslovenjujući pojedina plemena na koja su nailazile; ali, zadržavale su njihova imena kao tradicionalna, onako isto kao što su zadržavale imena mnogih reka, planina i mesta. Njihov glavni uspeh bio je u tom što su ta plemena vremenom potpuno posrbile i dale im opšte srpsko ime kao gospodujuće i državno. Poslednji uspeh postignut je u toj staroj tradiciji sa starim plemenom Kuča, koje je još u XVII veku bilo pretežno arbanaško.
I srpskohrvatska imena starih plemena koja pominje narodno predanje nisu slučajni proizvod neke kombinacije. Ime Lužana poznato je dobro iz Hronike popa Dukljanina; oni su ranije imali svoju Lušku županiju severno od Skadarskog Jezera. Njihovo ime pominje se u istoriskim izvorima do sredine XV veka; poslednji im je poznati spomen iz godine 1455. Među Hrvatima dugo se pričalo da ih je na Balkan predvodila pored petoro braće i još jedne sestre devojka Buga. Pleme Bužana postojalo je, doista, i u staroj domovini oko reke Buga i u novim balkanskim oblastima. Između Otočca i Gospića sterala se stara Buška župa sa glavnim gradom Bužinom. Na staro pleme Lučana potsećaju hrvatska sela Lučani kod Ogulina i Lučane kod Sinja. I Sansku župu u Bosni dovodi V. Klajić u vezu sa Sanom u Galiciji, kao i mesta Premišlje i Primišlje kod Slunja sa Pšemislom. »Takovo opetovanje topografskih imena nije ništa slučajno i samovoljno, nego se osniva na prastarom običaju da iseljenici redovno nazivaju rijeke, gore i naselja u svojim novim obitalištima imenima iz svoje stare domovine. Imena Duljebska rijeka, Bužani, Lučani, Sana, Lomnica, Bistrica, Premišlje ili Primišlje, jasno dokazuju da su tako i stari Hrvati činili prigodom seljenja iz zakarpatskih krajeva u rimsku Dalmaciju«. Još pre Klajića izneo je F. Rački čitavu listu primera kao potvrdu za to. Na pr. imena reka u Poljskoj i kod nas: Obra, Mlava, Pšinja ili klasična slovenska Morava. U Hercegovini se nalazi Dunajec, kao i u Galiciji. To ove, naravno, ne može biti slučajno. U porodici srpskog humskog vladara Viševića postojalo je predanje, zabeleženo još u X veku kod Konstantina Porfirogenita, da su u novu otadžbinu stigli sa Visle. Grigorije Božović kazuje da sve do naših dana postoje među Mijacima, istina sad »izbledela«, pre-danja o »njihovoj prapostojbini, o Galiču, Galiciji, Poljskoj«, »da su ovamo došli kao pleme« i da su im rođaci: Poljaci, Nakoličani, Župjani i Brsjaci.
Ovi podaci zaslužuju naročitu pažnju i izvesnu potvrdu dobijaju dugo osporavani navodi vizantiskoga cara: da su Srbi i Hrvati došli u svoju novu otadžbinu iz Bele Hrvatske i Bele Srbije, koje su se, po njegovim dosta neodređenim granicama, nalazile uglavnom u slivu Visle. To su, nesumnjivo, najstarija naša predanja o naseljima i seobama. Da li je jedan deo tih »belih« Srba i Hrvata krenuo na jug u zajednici sa nekim drugim pokretom od onih čestih pohoda pre VII veka, ili tek u VII veku kako bi izlazilo iz Porfirogenitovih pričanja, teško je nesumnjivo utvrditi, i mi tu sada ne bismo mogli izneti ništa drugo sem golih kombinacija. Jedino ako bi se ta predanja uzela za polaznu tačku, može se sa dovoljno sigurnosti reći: veoma teško bi se moglo dogoditi da ti daleki vislanski »beli« Srbi i Hrvati polaze na jug u VII veku, kao saveznici Vizantije, a da pre toga nije bilo bližeg dodira sa njima ili njihovim saplemenicima negde neposrednije. Vislanski Srbi i Hrvati mogli su da se obračunavaju sa Obrima, i da čine i tako usluge Vizantiskoj Carevini, na nekom području geografski mnogo bližem svome nego što je daleka Dalmacija. Da siđu baš na Balkan, usred sukoba s Obrima u VII veku, ne čini se mnogo verovatno, jer bi oni imali, u tom slučaju, da iz Galicije pređu preko velikog dela obarske države. Stoga nam izgleda mnogo bliže istini mišljenje da su Srbi i Hrvati već bili među slovenskim plemenima koja su se nalazila na domaku vizantiskih granica i da su za vreme ustanka u borbi s Obrima dobijali, možda, samo pomoć od svojih udaljenijih saplemenika. Za Hrvate bi se moglo sa priličnom verovatnošću uzeti da im je izvestan priliv snaga mogao dolaziti delimično preko Samova područja i sa Samom u vezi. Tako bi se moglo protumačiti kod Porfirogenita pomućeno i hronološki poremećeno predanje da su, prošavši kroz alpiske krajeve i oslobodivši Slovence u Karantaniji, sišli odatle u Dalmaciju i potisli Obre.
Sasvim je razumljiva pojava da je velika rasutost Slovena na Balkanu morala dovesti i do izvesnih etničkih gubitaka. Svi suviše izloženi delovi, koji su upali u kompaktne tuđe celine ili se suviše udaljili od svoje plemenske matice, morali su pre ili posle da se odnarode i pretope u veće zajednice koje su ih okružavale. Slovenski elemenat uneo je nesumnjivo mnogo svoje krvi u stanovništvo stare Grčke i zanovio ga je, ali se u njemu i izgubio. Isto tako veliki su gubici bili i na zapadu, gde su se mase Slovena vremenom ponemčile. Na istoku, Sloveni su dali svoje obeležje hunskim Bugarima, koji su bili u manjini prema njima, ali su primili, kao pokoreni, njihovo ime i njihovu organizaciju države.
Od naroda koje su Sloveni zatekli na Balkanskom Poluostrvu, oni su imali neposredno dodira najviše sa romanskim elementom, čija su mesta uglavnom zauzeli. U Primorju, gde je taj elemenat bio kompaktniji, kulturniji i u dodiru sa svojim ostalim saplemenicima, on se održao gotovo kroz ceo Srednji vek i znatno je uticao na državne poslove Hrvata i Srba. U unutrašnjosti, gde je romanski elemenat bio rasplinut, on se dobrim delom stopio sa slovenskim došljacima, davši im svoj naziv Vlaha kao oznaku ne plemenske pripadnosti nego stočarskog zanimanja. Taj proces stapanja trajao je dugo i završen je uglavnom tek za vreme Turaka. Bio je svakako brži na istoku, u srpskim planinama, gde se svet zanimao poglavito stočarstvom. Upada u oči, međutim, da se u Primorju rumunski balkanski pastirski elemenat dugo odvajao od romanskog, pretežno gradskog s italskim poreklom, i da je bio daleko raširen. »U XII veku on je preko Istre sezao čak do Taljamenta«. M. Šuflaj nalazi za Rumune da njihova »tamna, pastirska, slovenskom elementu tuđa krv, u kojoj drijemaju instinkti ilirsko-tračkoga pradoba, tvori glavnu komponentu violentnoga dinarskog tipa kod Arbanasa, južnih Srba i južnih Hrvata«.
Pored Vlaha stočarstvom su se na Balkanu bavila još naročito i albanska plemena, koja su svoje ime dobila po plemenu Arba ili Alba oko grada Albanopolja. Naziv Goge ili Gege, koji je dan izvesnim albanskim plemenima, došao je radi njihove veze sa Vlasima. Albanski etnički elemenat znatno se mešao sa našim naročito u području stare Duklje, oko reka Zete i Drima, i dao je veoma zanimljiv etnički i rasni spoj. Sa Grcima su stari naši slovenski preci dolazili u dodir u jugoistočnim oblastima današnje vardarske banovine i u manjoj meri na području oko Morave i Kosova, gde je dosta dugo trajala grčka vlast, ali gde je grčko stanovništvo bilo prilično proređeno.
Velika slovenska rasutost na Balkanu može ponajbolje da se protumači njihovim načinom života. Sloveni su odavno navikli da žive bez čvršće organizacije, uglavnom plemenski, ne priznavajući među sobom ničije vrhovne vlasti. Stari pisci VI i VII veka govorili su za njih da »od starine žive u demokratiji«, odnosno da »žive bez vlasti, u međusobnoj mržnji, i ne poznaju reda«. Sama demokratija, nesumnjivo, ne bi bila nikakvo zlo; stara Atina, zna se, zahvaljuje baš toj vrsti uprave svoj najlepši polet. Zlo je bilo u slovenskoj primitivnosti. »Kod njih (piše jedan oštrovidi Vizantinac s kraja VI veka) vlada razlika shvatanja, pa se ili ne slažu, ili ako se i slože ipak drugi prekoračuju brzo ono što se odredi, pošto su svi strasno jedni protiv drugih i pošto niko nije voljan da ustupi drugom«. Tu rasutost i surevnjivost obilato su iskorišćavali mudriji protivnici kod svih naroda gde god se ona javljala. »Neka bi kod ovih naroda (pisao je Tacit za Germane) još zadugo bilo ako ne ljubavi prema nama, a ono bar međusobne mržnje! Kako za našu državu nastaju već poslednja vremena, najbolje još što nam sreća može da pokloni jeste nesloga među neprijateljima«. Ali, ta germanska plemena, čijoj se međusobnoj mržnji Rim tako radovao, stvorila su već krajem VIII veka, na ruševinama Zapadnog, novo Carstvo sa svojim pečatom. Sloveni su, međutim, bili još i tada u onakvom stanju u kakvom je Tacit gledao severne susede. Sloveni nisu izvukli dovoljno pouke iz svog iskustva s Obrima i, čim je prošla opasnost borbe za samoodržanje, nastavili su stari život plemenske podvojenosti. Poslednje primere takvog života, sve do XIX veka, daje u dovoljnoj meri istorija Crne Gore i njenih plemena. »U Crnoj Gori (pisao je Vuk Karadžić po neposrednim obaveštenjima) ima tragova svijeh oblika uprave, pa i opet je ovo u Evropi možda jedino društvo ljudi koje nema nikakva praviteljstva u pravom smislu te riječi«.
Ova rasutost i život u plemenskim organizacijama imali su kao posledicu nemoć Slovena da se odupru napadima raznih osvajača, kao Obara i Bugara, mada su ovi inače bili brojno daleko slabiji od njih. Tako su i Varezi mogli da zagospodare Rusijom. Sa druge strane, takav način života razvio je naročitu ljubav za slobodu. Ovu crtu u karakteru Slovena zapazili su i ističu mnogi stari pisci. Jedan vojnički vizantiski spis sa kraja VI veka izrično navodi kako se Sloveni »nikako ne daju u ropstvo ili podaništvo, a naročito u svojoj zemlji«.
Pojedina slovenska plemena imala su svoje plemenske glavare. Veoma je karakteristično, međutim, da za nazive vrhovnih ili većih gospodara nisu imali narodnih slovenskih izraza, očevidno stota što takvih gospodara prvobitno nije ni bilo. Naziv župana izgleda da je hunskog porekla, jer se javlja u natpisima u Nađ Sent Miklošu, po tragu Atilinom. Naziv bana došao je iz obarskog, kao knez iz nemačkog. Po imenu i ugledu Karla Velikog došlo je metatezom od Karl — kralj. U svojoj Hilandarskoj povelji pisao je još Stevan Nemanja kako je »bog premilostivi utvrdio Grke da budu carevi, a Ugri kraljevi« i kako je svakom narodu dao vlasti po njegovoj prirodi. Njemu je podeljeno od boga da bude veliki župan; tom klasifikacijom on ujedno određuje i skromni položaj srpskog naroda.
Nasleđe u glavarskoj porodici nije bilo utvrđeno. Ima poviše primera, karakterističnih za Slovene, da vlast i oblast nasleđuju svi sinovi iza oca, dva, tri, pa i četiri, pa je dele; isto tako ima primera da roditelji sami, još za života, dele svoje nasleđe. To je veoma često dovodilo do borbi, a uvek je pretstavljalo cepanje snaga. Nije se nikad rado gledala centralizacija vlasti. Nama stoga ne izgleda mnogo verovatno pripovedanje o slovenskoj zadruzi kao staroj organizaciji sličnoj pčelinjoj, i pre smo skloni primiti mišljenje da je zadrugarska organizacija došla docnije kao posledica novih ekonomskih prilika i novih socijalnih primera.
Sa plemenskim životom uslovljen je naročito kult tradicionalizma i u ličnim i u duhovnim stvarima. Kod prvih on se izražava posebno u poštovanju kolenovića i u nezgodnom položaju onih koji su inokosni ili došljaci; a u drugom u opštem razvijanju plemenskih predanja. Ova se u našim oblastima s očuvanim plemenskim životom neobično neguju i čine glavni fond duhovnog nasleđa. I reči plemenit i plemić, kao oznaka nečeg boljeg, izraz su poštovanja utvrđenog patrijarhalnog morala i kulta plemena.
Glavno telo narodnog odlučivanja bio je njegov sabor ili zbor. Od župskih skupština, proširivanjem teritorija, razvili su se državni sabori. Vlast tih sabora bila je prilično nejednaka. Oni su ponekad birali vladare, makar i čisto formalno; tako je god. 1076. u Hrvatskoj kralj Dimitrije Zvonimir na saboru izabran za kralja. U Srbiji značaj sabora još nije dovoljno proučen i utvrđen. Zna se da se Nemanja zahvalio na prestolu na velikom državnom saboru, i da je Dušanov Zakonik objavljen isto tako na saboru. Na Nemanjin sabor, piše Stevan Prvovenčani, behu pozvani, pored episkopa, starešine, upravni knezovi, vojvode i vojini. Međutim, sebrima nije bilo dozvoljeno održavanje zborova. Dobar deo starih srpskih sabora za Nemanjića, ukoliko su poznati, imao je karakter svečanih skupova; ali, bilo je ipak i pravog »saborisanja«. Takav slučaj je, na primer, sa Nemanjinim saborom protiv bogumila gde se izrično spominje i »raspra«; ili sa Dušanovim saborom u Prištini, po dolasku Kantakuzenovom, gde je trebalo ubeđivati učesnike da se pridobiju za izvesno gledište. »Sa staleškim saborima moćnoga plemstva na Zapadu (razlaže na jednom mestu N. Radojčić) nemaju srpski sabori za prvih Nemanjića ni izbliza onoliko sličnosti kao sa vizantiskim carskim konzistorijem, od kojega se, koliko se iz izvora vidi, najviše razlikuju prisustvom vlastele. Ali, vlastela nema na saborima više prava od ostalih činovničkih učesnika. U Raši je u to doba sva vlast u rukama vladara, isto onako kao i u Poljskoj za prvih Pijastovića«. Posle Dušana, kad centralna vlast slabi, sabor dobija stvarno veći značaj. Izgled malih plemenskih sabora u Primorju znamo po opisu poljičkih skupština kod Splita. Održavane pod vedrim nebom, pod Gracem kod Gate, zborove su sačinjavala samo plemenita gospoda tog kraja, koja su se skupljala na određeno mesto, »zborišće«, gde su raspravljala o uređenju i zakonima svoje oblasti i vršila sudsku vlast. U naročitim slučajevima tu se docnije sazivao »zbor podimni«, t. j. sa pretstavnicima svake kuće u kojoj vatra gori (»po dimu«). Lep opis plemenskih skupština u Paštrovićima ima Ljubiša u svom Kanjošu Macedonoviću. »Na sred primorja općine paštrovske ima jedna mala luka, pusto žalo, koju ljudi i dan današnji zovu Drobnijem Pijeskom. To je zemanom bivalo mjesto gdje se narod kupio na zbor i na odluke... Četiri suđe i dvanaest vlastela, od svakog plemena po jedan čovjek, slobodno i na poređe izabrani, sjedili bi pod jednom međom vrh pijeska, a ostali domaćini jedan do drugoga po pijesku, i tu vijećali i sudili o najvažnijema poslima«. Česti su zborovi u trebinjskoj oblasti, ali tu nije sasvim sigurno ko je eve imao prava da na njima učestvuje. Da su tamo dolazili i domaćini iz puka ima nekoliko nesumnjivih dokaza. Skupština u Kučima bivala je obično na Markov-dan, na visoravni Rogama. Na nju su dolazili svi vojnici iz plemena, naoružani. U Drobnjacima još se i sad zna »Zborna Glavica«. Kroz sve vreme robovanja pod Turcima saborom se stalno zvao narodni skup kod crkve u izvesne praznike. Vuk Karadžić, pominjući plemenske, nahiske i opštu skupštinu crnogorsku na Cetinju, kazuje kako je na njima pojedinac, »naročito ako je bio iz jake porodice«, »protiv stotinu glasova mogao reći« da nešto ne prima. Tako nije bivalo uvek i svuda, naročito ne kad je skupštinu vodila jaka ličnost ili kad je trebalo rešavati o nesumnjivo životnim pitanjima naroda; ali da je i izuzetno dolazilo do takvog izdvajanja i svojevoljnosti najbolji je dokaz koliko su stare osobine slovenske nediscipline imale jaka korena i kako su izbijale čim se za to dala prilika.
Već je za stare Slovene primetio jedan pisac VI veka (Jordanes) da im se »imena menjaju prema različitim porodicama i mestima«. Ta osobina, koja se inače ne bi mogla složiti sa utvrđenim plemenskim tradicijama, javlja se u obilatoj meri kod Južnih Slovena i postaje i za njih veoma karakteristična. Poznata je činjenica kako su izvesna plemena potisnula svojim nazivima imena ranijih oblasti; tako se mesto župa Vrsinje, Onogošt ili Papratna javljaju Zupci, Nikšići, Mrkojevići. Od tri hrvatska plemena Kremeničana, Tišemira i Limića postaju, opet, obratnim procesom, Poljičani, prozvani tako po poljičkoj župi. I među samim bratstvima dosta su česte mene pojedinih rodova. Narodno plemensko predanje, naročito živo u Hercegovini i Crnoj Gori, pamti donekle njihove rodbinske veze i njihovo poreklo; ali, dosta često ih i meša i pretvara u legendu. Veoma staro je, na primer, ono predanje što kao rodonačelnika Bjelopavlića označava Belog Pavla; izvesni tragovi toga predanja vode čak u XII vek. Crnogorska dinastija Petrovića Njeguša izvodila je svoje poreklo od neke bosanske loze, koja da je preko Nikšića i njeguških Banjana stigla pod Lovćen, a kao rodonačelnike označavala je dva brata Rajiča i Heraka. Od Heraka potiču, kažu oni, Petrovići, Popovići, Kustudije i dr., a od Rajiča Radonići, Žutkovići i dr. Njeguši se, međutim, spominju već u prvoj polovini XIV veka, na istom području gde se nalaze i sada, i to kao podanici braće Đuraševića. Konstantin Porfirogenit saopštava predanje kako je Hrvate vodilo u novu postojbinu petoro braće: Klukas, Lovel, Kosencis, Muhlo i Hrvat, i dve sestre, Tuga i Buga. Ma čijeg bilo porekla ta imena među Hrvatima, ona su u narodu doista postojala i ostavila trag. Vizantiski car nije ih izmislio. Po toj braći i sestrama, mi pored ranije pomenutih Bužana možemo potsetiti na plemena Tugare i Tugomiriće. J. Modestin upozorava, ne bez razloga, na lokalne nazive u Lici Kukljić i Mohljić i na imena Kosinj i Lovinec, možda od Kosencis i Lovel. U XII veku broj hrvatskih plemena porastao je na dvanaest. Ona su se smatrala kao matica svega ostalog plemstva i kao vrhovni deo hrvatskog naroda. Ta plemena imala su »u svojim rukama sva politička prava u državi hrvatskoj; između tih plemena birali su se bani hrvatskih banovina i župani hrvatskih župa, njima je napokon pristajalo pravo birati kralja kad je vladajuća dinastija u kraljevstvu izumrla«. Ta plemena behu: Kačići, Kukari, Šubići, Čudomirići, Svačići, Mogorovići, Gusići, Korinjani, Lapčani, Poletčići, Lasničići, Jamometi i Tugomiri. Neka od njih imaju svoje ime po gradu ili kraju iz kojega su, tako Korinjani po starom gradu Koriniju ili Lapčani po Lapcu, iako oba plemena behu istog porekla. Od tih plemena dugo se govorilo o moćnim Kačićima, Grci čak govorahu za njih τὸ Κατζικίων ἔϑνος: oni su živeli uglavnom u Neretvanskoj Krajini. Od njih su se razvili: Miošići, Žarkovići, Andrijaševići, Stipići, Petkovići i dr. Do najvećeg značaja došlo je u hrvatskoj istoriji pleme Šubića iz bribirske župe. Od humskih bratstveničkih organizacija jedna od najrazgranatijih i jedna od najtrajnijih, koja je doprla do naših dana, još uvek jaka, jeste ona Ljubišića-Ljubibratića. Jaka plemenska organizacija behu i katunske Bjelice, čijih se naselja, dosta velikih, nalazilo od XV veka u Konavljima i posle u hercegovačkom Dabru. Plemenski život kod nas je najbolje održan u Crnoj Gori, gde njegove tradicije još traju. U Katunskoj Nahiji, na primer, tačno se još i sad znaju međe i pripadnost rodova njihovim plemenima: Njegušima, Ćeklićima, Bjelicama, Cucama, Ozrinićima ili Čevljanima, Pješivcima, Zagaraču i Komanima. U Crnoj Gori jedino Lješanska Nahija nema podele na plemena; u njoj se pamte samo tri »komuna«, »po zajednicama u gori i paši«.
Od drugih naših pokrajina nema nikakva traga razvijenijoj plemenskoj organizaciji u severoistočnoj Bosni, istočnoj Srbiji, Slavoniji i Vojvodini. Glavni uzrok za to biće najpre i ponajviše u samom terenu, gde je, u bogatim i širokim dolinama, prosto nemoguće provesti onakvo prirodno razgraničenje bratstava, plemena i župa, kakvo su davali klanci i uvale dinarskog sistema. Drugi je, isto tako važan, razlog i taj što je pomeranje stanovništva u tim dolinama kao glavnim prometnim putevima i zbog bogatstva naročito privlačnim tačkama bilo mnogo intenzivnije nego u sporednim i teže pristupnim zapadnim gorama.
Države slovenske na Balkanu nastale su kod Srba i Hrvata u području dinarskog sistema i plemenske organizacije. Ukoliko su plemena, zbog težnje za što više svoje i pojedinačne vlasti, dugo smetala da se razvije jedna državna celina, utoliko su, po prirodnom paradoksu da se krajnosti dodiruju, u času opasnosti bila i najbolja podloga za stvaranje celine. Plemenske organizacije već su postojale, i kad je došlo do nevolje trebalo je samo naći načina da se one združe, pa da se ubrzo dođe do veće zajednice. Tako je i bivalo u prošlosti, ali nikad za duže vremena. U našem narodnom životu, posle toliko iskustava, mi smo, ako ne još i danas, ali svakako do nedavno bili dobrim delom u fazi plemenskog grupisanja. Male plemenske jedinice izgubile su se, istina, manje više u većim (pred našim očima zbiva se takav proces pretapanja Bunjevaca), ali su i te veće dugo zadržavale mentalitet malih.
U našoj plemenskoj organizaciji upada stalno u oči broj dvanaest. Kao dvanaest bibliskih judejskih plemena, nalazimo i dvanaest hrvatskih i dvanaest paštrovićskih, koje pominje Ljubiša. Kao ostatak tog plemenskog broja svakako je i ona pojava da se knez Vladislav i njegov sin ban Tvrtko god. 1353.—1354. kunu dvanaestorici »dobrih« Bošnjana. Pri ustoličavanju slovenačkog vojvode učestvuje dvanaest pretstavnika slovenačke karantanske zemlje. Taj broj dvanaest koji, kao i tri i sedam, ima poseban značaj u folkloru, i koji je osvepggan važnim opštim podelama (dvanaest apostola, dvanaest meseci), kazuje ujedno koliko se njime htela da istakne jednakost među plemenima i nepriznavanje nijednom da bude glavno. Prva faza u istoriji Južnih Slovena jeste doba plemenske vlasti i te plemenske podele. Ova faza, kad tu vlast pretstavlja određen broj plemenskih glavara, već je faza napretka, doba kada se oseća potreba zajedničke saradnje i kolektivne odgovornosti. Ona se, prirodno, javlja najpre u užem krugu, da bi postepeno uzela i veće razmere.
- ↑ Izvesnih spomena na stare narode sa kojima smo bili u vezi u našoj staroj otadžbini ili na putu prema Dunavu ima kod nas i inače, u toponomastici ili u ličnim imenima. Ime Šeremet, često u Bosni i kod Rusa kao porodično, dovodi A. Soboljevski u vezu sa Sarmat. U bilećskom srezu zetske banovine postoji Hina Glava. Oblik Hin (Hыnь) nesumnjivo je stari naš oblik za Hune.