Tragovi najstarijeg slovenskog sloja u Banatu

Tragovi najstarijeg slovenskog sloja u Banatu D-r. JOVAN ERDELjANOVIĆ profesor Universiteta u Beogradu.

U svome znamenitom delu o slovenskoj starini L. Niderle je na osnovi mnogobrojnih podataka i vrlo ozbiljnih razloga došao do rezultata, da su se Južni Sloveni počeli iz slovenske pradomovine širiti na jug preko Karpata po svoj prilici još u 1. ili bar u 2. veku po Hristu i da su zatim u sve većem broju pridolazili u predele severnog Podunavlja, tako da su ih u 4. i u 5. veku bili već u velikom broju ispunili^[1]. — Zaista se samo tako može na najprirodniji način razumeti — imajući u vidu sve prilike onoga vremena — kako su mogli Sloveni za srazmerno kratko vreme, u 6. i u prvim decenijama 7. veka, ispuniti u ogromnom broju bez malo celo Balkansko Poluostrvo do krajnjih njegovih tačaka na jugu.

Niderle s pravom ukazuje na mogućnost, da su se Sloveni još i pre 6. veka počeli nastanjivati po Balkanskom Poluostrvu, a da prve pouzdane tragove njihova prelaženja na to poluostrvo znamo već sa početka 6. veka^[2]. Isto tako smatramo za sasvim pravilno Niderlovo gledište, da naseljavanje Slovena na Balkansko Poluostrvo nije završeno, kao što se obično na osnovi Porfirogenitova saopštenja misli, dolaskom samih Srba i Hrvata u prvim decenijama 7. veka, nego da su se nesumnjivo i Srbi i Hrvati zajedno s ostalim Južnim Slovenima počeli iz slovenske pradomovine širiti na jug još u 1., odnosno u 2., veku po Hristu i da su posle u vremenu od 5. do u 7. vek prelazili iz srednjeg Podunavlja i iz Posavine sa masom ostalih Južnih Slovena na Balkansko Poluostrvo^[3].

Neosporno je, i za to govori veliki broj pouzdanih podataka da predeli srednjeg Podunavlja, kao i južnih Karpata i današnje Vlaške, i posle završenih seoba slovenskih, na Balkansko Poluostvro nisu ostali bez slovenskog stanovništva. Podaci te vrste su brižljivo prikupljeni i istaknuti u pomenutom Niderlovu delu.^[4] Na osnovi tih podataka Niderle je došao do uverenja, da su u vekovima posle slovenskih seoba na Balkansko Poluostrvo u Panoniji sedeli Slovenci, na jugu od njih, preko Drave, Srbo-Hrvati, a na istoku od panonskih Slovenaca, preko Dunava, u celoj istočnoj Ugarskoj, južnim Karpatima i u Vlaškoj Sloveni bugarskog etničkog karaktera. U predelima istočne Ugarske najpre su po Niderlovu mišljenju sedeli Srbo-Hrvati čak do u krajeve oko Pešte (o tome svedoči Ptolomejev oblik Πέσσιν, koji odgovara srpskom Peć), pa tek pošto su oni sasvim prešli na Balkan, zauzeli su te predele Sloveni bugarskog etničkog karaktera^[5].

Prema tome bi se imalo smatrati, da su toga etničkog karaktera bili i Sloveni, koji su u 7. i u daljim vekovima sedeli u Banatu i u predelima oko njega — dakle u krajevima, koji se nas ovde poglavito tiču.

Mi smo u tri prošla leta vršili etnološka ispitivanja po Donjem Banatu (a to će reći po južnom i po srednjem Banatu) i tom prilikom obraćali i osobitu pažnju na uspomene i tragove od najstarijeg slovenskog sloja u tome delu Banata. Ispitivanja smo vršili poglavito u 32 mesta (to su varoš Pančevo i sela: Starčevo, Omoljica, Bavanište, Kovin, Dubovac, Palanka, Vračevgaj, Kruščica, Kaluđerevo, Subotica, Potporanj, Veliko Središte, Mali Džam, Vatin, Veliki Gaj, Velika Margita, Pavliš, Alibunar, Crepaja, Sakule, Idvor, Čenta, Ferkaždin, Baranda, Tomaševac, Jarkovac, Boka, Ferdin, Samoš, Ilanča i Dobrica), ali smo osim toga pribirali podatke i iz drugih, sa njima susednih, sela.

Ovde ćemo pokušati, da na osnovi tih svojih ispitivanja i na osnovi onoga što je do sad poznato u nauci pokažemo neke od tih tragova i da vidimo , može li se štogod pouzdanije kazati o etničkom karakteru tih negdašnjih Slovena u Banatu i oko njega.

Razgledaćemo redom, šta nam u tom pogledu kazuju istoriski izvori, topografska nomenklatura, jezik i još neki etnološki podaci.

ISTORISKI PODACI O SLOVENIMA U BANATU DO U 15 VEK.

Kao prve podatke o Slovenima u Banatu posle južnoslovenskih seoba na Balkansko Poluostrvo možemo smatrati spomene iz 7. i 8. veka o Severima ili Severanima. Za njih je još Šafarik, kako smatra i Niderle, s razlogom mislio, da su mogli sedeti u predelu između reka Tamiša i Černe, koji je po njima i dobio naziv severinska županija. Ti su Severani po Niderlovu mišljenju možda bili deo velikog slovenskog plemena istog imena, koje je prešlo preko Dunava u Meziju.

U prvim decenijama 9. veka spominju franački izvori »u Dakiji na Dunavu«, a u susedstvu sa Bugarima, slovensko pleme s imenom Abodriti. Šafarik je mislio, da su Abodriti sedeli na reci Bodrogu, pritoci donje Tise, po kojoj su i dobili ime, i osim toga u Banatu i na ušću Morave. Njegovo su mišljenje primili i mnogi drugi, pa se sa njim u glavnom slaže i Niderle. I Jireček očevidno ne protivreči takovome tumačenju podataka iz franačkih izvora (on samo ne prima dovođenje Braničevacau vezu sa Abodriti-ma. Po njemu je ime plemena možda slovenski glasilo Bodrići. E. Piko veli, da su »Obotriti ili Botriti« bili najpre u Podunavlju, pa kad su ga osvojili Bugari, da su mnogi od njih otišli na sever prema Češkoj.

Krajem 8. veka, verovatno 796 godine, Bugari su zauzeli Banat i vladali su u njemu do 895 godine. Za to su vreme (863 godine) oni i njihovi podanici primili hrišćanstvo. Mađari su 895 godine pobedili bugarskog vojvodu Glada i oteli mu zemlju od Moriša do Dunava i do Vidina, kojom je upravljao. Ali su Gladovi potomci i dalje upravljali tom oblašću kao vasali ugarskih kraljeva. Oko 1000. godine se spominje Ahtum kao bugarski vojvoda nad tom pokrajinom. On je bio pravoslavne vere i održavao veze sa Vizantijom. To nije hteo trpeti ugarski kralj Stefan, te pošlje 1030. godine protiv njega vojsku, koja ga pobedi i pogubi, a njegovu zemlju zauzme i osnuje u njoj čanadsko vladičanstvo, koje je imalo da radi na širenju katoličanstva među mnogobošcima i među pravoslavnima. Po Švikerovim istraživanjima vrlo je verovatno, da je veliki deo Bugara od mađarskih osvajača proteran; najviše ako su, veli ovde — onde bile zaostale pojedine bugarske porodice, osobito u Kovinskoj (Kubin) županiji, gde su još dugo postojala bugarska naselja. Ali se s vremenom i njima izgubio trag.

Kao dalji podaci o Slovenima u negdašnjoj južnoj Ugarskoj smatraju se spomeni mađarskih izvora o njihovu mnogobrojnom i hrabrom učešću u bitkama i u ratovima ugarskih Kraljeva 1044, 1052, 1242 i 1260 godine.

Među palatinima ugarskim 11. i 12. veka, za koje se misli da su bili slovenskog, odnosno srpskog, porekla, s najviše se verovatnosti može smatrati za Slovenina jedan s imenom Rado (1056—1059 god.), u toliko pre, što je on, kao što i Piko naglašava, podigao pravoslavni manastir Sv. Dimitrija na Savi.

Jedno mesto iz kanona ugarskog crkvenog sinoda godine 1112, kojim se reguliše odnos ženjenih vladika prema njihovim ženama (njihove žene ne smeju stanovati na vladičanskim dobrima), može se po mišljenju A. Hadžića i E. Piko--a jedino odnositi na slovenske vladike, jer samo oni mogahu biti oženjeni.

Slovenska sela u Bačkoj behu 1198 godine otkazala plaćanje desetka katoličkom vladici. Ta su sela bez sumnje bila pravoslavne vere. Kao što razni pisci tvrde, u Ugarskoj je zadugo (upravo sve do Ludviga ili Lajoša I, 1340—1382 god.) bilo mnogo verske snošljivosti i pravoslavna se vera ne samo trpela, nego se bila i znatno raširila. Po Švikeru ti su pravoslavni dobivali sveštenike iz susednih zemalja, koje nisu pripadale katoličkoj crkvi, i on misli, da pravoslavni nisu imali nigde episkopa, nego da su se katolički episkopi starali, da pastvi pravoslavne crkve ispravni sveštenici te crkve vrše obrede na njihovu jeziku i po njihovim običajima.

U jednoj knjižici, koja je štampana u Budimu 1798. godine, saopštava se predanje banatskih Srba i bratije manastira Mesića (kod Vršca), da je taj manastir osnovao oko 1225 godine kaluđer Arsenije Bogdanović (postrižnik manastira Hilandara), kojeg je bio tamo poslao Sv. Sava. — Zeremski smatra, da je verovatnije drugo predanje, po kojem je manastir Mesić podigao srpski despot Jovan u 15. veku, a kao dokaze navodi: prvo, što je manastir posvećen Sv. Jovanu po imenu despota Jovana, i drugo, što je sazidan u obliku krsta, te po tome spada u najstarije srpske građevine te vrste u Ugarskoj. Nalazimo, da ti razlozi nisu dovoljno jaki, da obore navedeno starije predanje, šta više drugi razlog više govori u prilog onom prvom predanju nego ovom drugom.

I manastir Zlaticu (na jugo—istoku od Bele Crkve) je po predanju manastirske bratije i naroda podigao 1225. godine Sv. Sava, dao mu potrebna dobra i postavio za starešinu jeromonaha Joanikija.

U dvema predstavkama budimskog srpskog tanača iz 1775 godine kaže se, da je srpski manastir Kovin u peštanskoj varmeđi sazidan 1289 godine i da ga »Stefanъ serbskіi kralъ« »obogati, i obnovi i monahi postavi« i da je »lѣtu ešte 1320 pervi kratъ izobraženіemъ ukraщenъ« — Prema opisima toga negdašnjeg manastira Kovina, sada srpske crkve u Kovinu i na Čepelskom Ostrvu, Piko misli, da i sam način, kako je ta crkva (manastir) sazidana, kazuje, da će ona pre biti iz 14. veka nego iz 15.

U jednoj se knjižici iz 1801 godine saopštava predanje, da je manastir Vojlovicu (kod Pančeva) sazidao 1383 godine Stevan Lazarević, pozniji despot srpski. — I ovome predanju neki osporavaju vrednost i smatraju za verovatnije, da su manastir Vojlovicu podigli srpski kaluđeri u 16 veku, koji su prešli tamo s narodom iz Srbije i iz Bosne.

Da su se pristalice pravoslavne, kao i drugih vera bile u Ugarskoj jako namnožile i da su se te vere šta više širile i na štetu katoličanstva, dokazuju nam sredstva, koja protiv njih preduzima katoličko sveštenstvo, pa zatim i sami ugarski kraljevi. Tako je sinod u Požunu izdao 1309 godine naredbu, kojom se zabranjuje katolicima, da se žene od »heretico Patareno, Gazano, Scismatico vel alteri fidei contrario, maxime Ruthenis, Bulgaris, Rasciis, Lithuanis, in errore manentibus...«.

A kralj Ludvig (Lajoš) I otpočinje pravo gonjenje pravoslavnih Slovena u svojoj državi. Najpre je početkom 1366 godine mnogobrojne opštine lipovskog okruga (u severoistočnom Banatu) primorao, da svoje »šizmatičke popove« napuste i da prime »grčko-unijatske sveštenike«. Zatim je, iste godine, naredio, da se svi pravoslavni sveštenici u krašovskoj i u kovinskoj županiji zatvore i koji od njih propovedaju učenje protivno katoličkoj crkvi da se iz države proteraju. Na njihovo je mesto doveo iz Dalmacije katoličke sveštenike glagoljaše, koji znaju narodni jezik i vrše bogosluženje na slovenskom jeziku ali po katoličkom obredu, te da narod obrate u katoličanstvo. Ali su, veli Šviker, docnije mnogi posednici u Banatu prešli u pravoslavnu (neunijatsku) veru i pod kraljevm Žigmundom su imali u Lipi i u Temišvaru svoje crkve.

Prvi je istoriski tačno utvrđen podatak o doseljavanju Srba sa Balkanskog Poluostrva u negdašnju južnu Ugarsku iz godine 1404. Posle toga vremena nastaje sve mnogobrojnije pridolaženje Srba i spreko Save i Dunava po svima krajevima tadašnje južne Ugarske i Hrvatske.

Prema tome se kao staro slovensko stanovništvo u Banatu i u susednim predelima ima smatrati ono, koje je sedelo tu do početka 15. veka i samo se istoriski podaci do toga vremena odnose na te Slovene.

Kao što se iz napred navedenog vidi, srazmerno je mali broj manje ili više pouzdanih podataka, koje nam daju istoriski izvori o tim Slovenima u negdašnjoj južnoj Ugarskoj. Koliko nam je do sad poznato, ni u jednom se od tih izvora ne kazuje ništa određeno o narodnosti, odnosno o narodnom imenu, onih Slovena, koji su sedeli u Banatu i u susednim podunavskim predelima. Na osnovi podataka, koje nam ti izvori daju, može se samo kao pouzdano smatrati, da je u tim predelima bilo Slovena, koji su se vrlo žilavo držali svoje pravoslavne vere i naravno morali imati i svoje crkvene starešine, pa verovatno ponegde i svoje crkve i manastire.

Do sad su iskazana vrlo različna mišljenja o narodnosti tih Slovena. Radi primera ćemo navesti ovo nekoliko glavnijih predstavnika. Mišljenje Kopitarovo i Miklošićevo, da su najpre u celom pojasu od Dravinih izvora pa do Pruta sedeli Slovenci, pa da su zatim Srbi i Hrvati svojim dolaskom taj pojas raskinuli, već se odavno pokazalo kao netačno. I razni su drugi pisci bili primili i ponavljali to njihovo mišljenje. Tako npr. pod uticajem toga njihova mnjenja i Šviker tvrdi, da su Mađari zatekli u Ugarskoj Slovence i pretopili ih u sebe, ali slažući se sa Kalajem smatra kao pouzdano, da je u Ugarskoj, osobito u njenim južnijim krajevima, bilo i Srba i navodi neke od napred pomenutih podataka o učešću Srba u mađarskim ratovima i o Srbima kao ugarskim palatinima.

Mileker nije u ovom pogledu dosledan: najpre je iskazao mišljenje, da su Mađari zatekli u Podunavlju »takvo slovensko pleme koje je bilo u dodiru i u jezičnom srodstvu sa današnjim gornjemađarskim Slovacima« i da su one od tih Slovaka, koji su bili u planinama, pretopili u sebe Rumuni, a one koji su bili u ravnici da su asimilovali Srbi, koji su nadirali sa jugozapada. — A u jednoj svojoj novijoj knjizi Mileker kaže: »oko ovog vremena (t. j. oko 1200. godine) bilo je stanovništvo Banata većinom slovensko (bugarsko), kao što to pokazuju mesna imena, koja anonimni notar Belin (oko 1200) nabraja (Orsova, Kenes, Horom, Beg)«. Ipak u celoj toj svojoj knjizi Mileker govori samo o Srbima kao o jedinim Slovenima u Banatu, a Bugare više nigde ne pominje.

Kao što smo napred pokazali, L. Niderle takođe misli, da su se po odlasku Srba na Balkansko Poluostrvo bili po Banatu nastanili Sloveni, srodni s poznijim Bugarima.

Vrlo je veliki broj pisaca i naučnika, koji misle, da su Sloveni, koji su se do početka 15. veka pominju u negdašnjoj južnoj Ugarskoj, bili Srbi. Tako misle npr. Čaplović, Baranj, Cernig, L. Böhm, L. Szalay, Piko—Pavlović, M. Pesty, G. Vitković, I. Zeremski, A. Ivić, St. Stanojević, J. Radonjić i mn. drugi. — Svi oni smatraju Srbe u predelima negdašnje južne Ugarske do početka 15. veka za preostatak od Srba, koji su otišli na Balkansko Poluostrvo, i većina od njih misli, da je broj tih Srba bio srazmerno mali a da ih je uopšte najviše bilo u južnim krajevima današnjeg Banata i Bačke i osobito mnogo u Sremu.

Dakle se na osnovi neposrednih istoriskih podataka nije moglo doći do saglasnosti u pogledu na etničku boju tih Slovena, što se pominju u negdašnjoj južnoj Ugarskoj do početka 15. veka. Zato nam za rešenje toga pitanja valja potražiti pomoć i u raznim drugim uspomenama i tragovima, koje su oni za sobom ostavili.

NAJSTARIJA TOPOGRAFSKA IMENA U BANATU.

1.

U svome delu »Délmagyarország középkori földrajza« (Temesvár, 1915) Mileker je prikupio vrlo velik broj (na blizu 2000) topografskih imena iz Banata, koja se pominju u mađarskim izvorima ranijih vekova.

Kod svakog je topografskog imena, koje očevidno nije mađarskog porekla, Mileker dao i objašnjenje o njegovu poreklu. Neka su od tih objašnjenja pogrešna, ali su za veliku većinu tačna ili blizu istini. Kod priličnog broja takvih imena, kojima Mileker nije dao objašnjenje mogli smo jasno poznati slovensko poreklo u iskvarenom mađarskom obliku ili u prevodu na mađarski (koji je svakako bio samo zvanični prevod, ali se kod srpskog stanovništva, a negde kod rumunskog, očuvao i do danas u svome prvobitnom slovenskom obliku), te smo i takva topografska imena ubrojali u slovenska. Tako npr. Gatal 1323 god., posle: Gattaja, Gatalja (s. 87; nesumnjivo od gat, kao Prekaja, Krivaja i. t. d.); Mađ. Jenő mesto slovenskog Janova (95—98); Kakarécz je bez sumnje slovensko Kakarič ili sl. (97); Markteleke 1362 god., posle Márkovetz, i sad kod Srba i kod Rumuna Markovac (113); Miklósfalva 1389 god., a poznije, kao i sada, samo Nikolinci; Patak 1390 god. kao ime selu, a sad je na tom mestu zemljište Potok (223); itd.

Imena načinjena od Tot ili sastavljena sa njim ubrojili smo u slovenska, pošto su očevidno obeležavala slovenska naselja. A naziv Tót je kod Mađara srednjeg veka označavao Slovene uopšte. Na taj smo način našli, da od ukupnog broja topografskih imena, zabeleženih iz Banata do kraja prve decenije 15. veka — a njih je 676 — ima 356 takvih, za koja se pouzdano ili skoro pouzdano može reći, da su slovenskog porekla, a to će reći nešto više od polovine svega broja.

Valja pak napomenuti, da bi se broj slovenskih topografskih imena nesumnjivo mogao još povećati, da nisu mnoga od njih u izvorima tako zapisana, da im se pravi oblik uopšte ne može poznati.

Naravno da brojni odnos između topografskih imena slovenskog i neslovenskog porekla do početka 15. veka ne može da nam posluži kao sasvim pouzdano merilo za predstavu o srazmernom odnosu između broja slovenskih i neslovenskih naselja, odnosno slovenskog i neslovenskog stanovništva, u Banatu toga vremena. Izvan svake je sumnje, da vrlo mnogi i od slovenskih i od neslovenskih topografskih naziva, koji su u to vreme postojali, nisu u izvorima zabeleženi, a da za mnoge nisu očuvani izvori, u kojima su bili zabeleženi. Dakle navedeni brojni odnos između slovenskih i neslovenskih topografskih imena samo nam daje tek neku koliko toliko približnu predstavu o srazmernom brojnom odnosu Slovena prema Neslovenima u Banatu u vekovima, iz kojih imamo ta imena zapisana (u glavnom od početka 12. do početka 15. veka.).

Od onih 320 neslovenskih topografskih imena nesumnjivo je ogromna većina mađarskog porekla. Kad se ta imena razmotre po vekovima dolazi se do zaključka, sličnog onome koji je iskazao Mileker (i koji smo već napred naveli), naime: da je sudeći po topografskim imenima iz vremena oko 1200 godine i posle toga do u prvu polovinu 14 veka stanovništvo u Banatu bilo većinom slovensko. Što se više primičemo drugoj polovini 14. veka, sve se jasnije zapaža, kako se znatno množe spomeni mađarskih topografskih imena. A to nesumnjivo pokazuje, da se je u tome vremenu Banat sve više punio Mađarima, svakako doseljenicima iz drugih krajeva mađarske države, u kojima je sedela glavna masa mađarskog naroda.

2.

Kad se sa jezične strane ispitaju pomenutih 356 slovenskih topografskih imena Milekerove knjige, zapaža se, da sva imaju južnoslovenski karakter i da sva, osim nekoliko izuzetaka koje ćemo dalje navesti, odgovaraju osobinama srpskih dialekata, npr.: Löty iz 1333 god., u tadašnjoj kovinskoj županiji (od srpskog leća, kao što misli i Mileker, s. 30—31); Luka iz 1343 god., u tadašnjoj krašovskoj županiji (s. 111); Bélán iz 1266 god., u tadašnjoj kovinskoj županiji (od srpskog Bѣlan; s. 22); Belenyes iz 1368 god. (ovo i dalja imena su bila u tadašnjoj krašovskoj županiji ; s. 66); Nyeg ili Nyek (1343 god. Neuegteluk, 1370 Nyeg itd.; jamačno od slovenskog Nѣg-ovo ili sl.; 118); Breznicze 1390 god. (75); Déd i, Kis—Déd 1360 god. (79); Dubia 1378 god. (82); Harasztócz (očevidno Hrastovac) 1343 god. (92); Hum 1344 god. (92); Kuszics (Kuzik, Kusić) 1383 god. (109); Kunfalu (od kun-klen) 1386 god. (109); Recs (Rečina, Rečica) 1373 god. (126); Szerdahely (od Srѣd—) 1355 god. (130); Dubokapatak iz 1363—1378 god. (147); Belebur iz 1371-2 god. (ovo i dalja imena su bila u tadašnjoj tamiškoj županiji; s. 161); Belosfalva iz 1405 god. (161); Belos—Andrásfalva 1405 god. (161); Bél iz 1317 god. (164); Bél i Bélincz iz 1369 god. (164); Medves iz 1403 god. (208); Utvin iz 1238 god. (255); itd., itd.

Moglo bi se pomisliti, da su i nazivi Uj—Pecs za dva sela u tadašnjoj tamiškoj županiji (s. 152 i 164) slovenskog porekla, od srpskog Peć ili od slovenskog Peč. Ali iz podataka u Milekerovoj knjizi vidimo, da su oblici Uj—Pecs poznijega postanka, a da su se ranije ta mesta zvala Uj—Becs i Becs, i po Milekerovu objašnjenju becs je mađarska reč, koja je u mnogim mađarskim mestima naziv za podgrađa (164). Isti će slučaj biti i sa nazivom Pechkereky iz 1334 i 1335 godine u tadašnjoj tamiškoj županiji, koji sad glasi Kis—Becskerek (160).

Neki podaci iz banatske topografije onoga vremena kao da govore za to, da je među tadašnjim slovenskim stanovništvom u Banatu bilo ovde—onde i odlomaka od srpsko-hrvatskih ikavaca (primeri, koje ćemo dalje navesti, pripadaju po našem nahođenju ponajpre srpsko-hrvatskom jeziku). — Među nazivima, koje iznosi Mileker u napred pomenutoj knjizi »Délmagyarország...«, nalazimo npr. i ovakve oblike: Orisacz (Orišac), pašnjak u hataru Srp. Pardanja, za čije ime Mileker misli, da je uspomena na selo Urhida iz 1334—7 god. (42; ovo i dalja imena su u nekadašnjoj krašovskoj županiji); »Lizkouizy fluvius« 1367 godine, čije ime Mileker dovodi u vezu s imenom za selo Leskovicza (mađ. Neramogyoros), koje se pominje 1421, odnosno 1454, godine (110 i 147); u hataru sela Zagorije pominje se 1367 godine potok Liszkovizi, čije se ime po Milekerovu mišljenju javlja 1454 godine u obliku: Leskovaz kao naziv za pustaru (115); zapadno od Ferencfalve ima selo »beim Priszlop«, za čije ime Mileker misli, da je uspomena na selo Prezlop (po Milekeru treba čitati: Priszlop) iz 1443 godine (124); god. 1421 pominju se »Strezfalwa et Stryzfalwa« (dakle očevidno od Strѣzь) i kao verovatnu uspomenu na jedno od tih imena Mileker smatra naziv visa Cottu Sturzu na severoistoku od Bokšanbanje (133); zemljište Bila Zemlya u okolini današnjeg sela Billed-a nasledilo je po Milekerovu mišljenju svoje ime od negdašnje »terra vacum Peel« (čitaj: Bel) iz 1317 godine (164; ovo i dalja imena su u negdašnjoj tamiškoj županiji); današnje selo Billed se pominje još 1462 god. pod imenom Bylyed (165); odmah da dodam i ovo: ja sam zabeležio, da na istoku od sela Tomaševca ima prostrano zemljište Biljed; 1448 godine se pominje Prysowcz (Bristovac) a 1597 Briszt (ne izgleda nam pouzdano, da se na nj odnosi i ime Prusynfalva iz 1447 god., kao što misli Mileker) i uspomena je na nj po Milekeru ime Briszt, kojim narod naziva selo Liebling (170); Liszka iz 1371—72 god. (»Paulus de Lyzkou«), za koje ime Mileker misli, da se očuvalo u »dealu Loscova« na severozapadu od Temeš—Kiraljfalve (205); za selo Piski (Pysky) iz 1333—5 god. Mileker misli, da je bilo na mestu današnjeg Hidasliget-a (Bruckenau-a) (225); na severozapadnom kraju Rumunskog Bokšana, na levoj obali Brzave ima vodenica Prikaia, za čije ime Mileker misli, da je uspomena na ime sela Prekafalva iz 1389 god. (227); 1359 god. se pominje Rykas (Rikaš) za koji Mileker misli, da je isto mesto sa gradom, koji seod 1470 god. pominje pod imenom Rekas (Rekaš) (231).

U ovu grupu imena možda spada i Herczeg iz 1370 god. (u tamiškoj županiji). Mileker misli, da je uspomena na nj duž Herczegu u hataru Sebed-a (Sipet-a), a da mu je ime došlo od srpsko-hrvatske reči hrčak, hrček (za životinju), kojoj odgovara mađarsko höresög (takođe znači: hrčak; 192). Međutim se u Rječnik-u zagrebačke Akademije navodi oblik hrček samo kao ime za vrstu pečurke, te bi navedeni topografski naziv pre mogao postati od te reči. A moglo bi misliti i na slovačku reč hrček (takođe za životinju).

Izuzetne primere čine topografski nazivi bugarskog jezičnog karaktera. Tu ne ubrajamo oblike sa tragovima od nosnih samoglasnika, pošto su njih Mađari zadržali još iz onog vremena, kad su svi Južni Sloveni izgovarali te samoglasnike. Uostalom primera te vrste ima uopšte veoma malo. Ja sam zapazio kao pouzdane primere iz vremena do 15. veka jedino: Dombo 1323 god. u kovinskoj županiji (pozniji i sadašnji Dubovac; 18) i Galambocz 1318 god. u krašovskoj županiji (270); a iz prve polovine 15. veka Dombovicza u tamiškoj županiji (178). Možda u ovu grupu spada i Zombor iz 1333—5 god. (260).

Dakle kao topografske nazive bugarsko-slovenskog jezičnog karaktera smatramo ove. U tadašnjoj kovinskoj županiji je zabeležen 1400 godine Biallak (22; sad ima, veli Mileker, duž Bjalak u hataru sela Ivande); Oszjak (od Osѣkъ) iz 1323 god. u krašovskoj županiji (119) i u njegovu hataru Oszjakpataka (potok Osjak) iz 1428 godine (147); možda Csorna iz 1373 god. u tamiškoj županiji (174), sad Temes—Cserna, i druga Csorna iz 1402 god. (u istoj županiji), koja je bila u okolini Mehadije, a dobila je, veli Mileker, ime od potoka Černe (175); takođe u tadašnjoj tamiškoj županiji: 1410 god. Dránifalva (179; po Milekerovu objašnjenju uspomena bi na nj bila čuka Dreni na severu od Bokšanbanje), 1410 god. Oszjágfalva (220; od Osѣkъ) i 1412 god. Gyepü, koje je mađarski prevod slovenskog Preszaka, a ovaj se slovenski naziv za isto selo javlja u izvorima 1496 god. (»Gyepew al. nom. Preszaka«; 187; Mileker kaže, da se je to selo još u najskorijoj prošlosti pominjalo kao Priszaka u okrugu šebeškom, a da se danas zove Gyepesfalu, 187). — Nije pouzdano, da li u ovu grupu spada ime Peštery kod Karansebeša, za koje znamo sa druge strane, ali za koje nam nije poznato, iz kojeg je vremena. Ono se nesumnjivo ne pominje u starijim izvorima, kad ga nema u brižljivo sređenoj Milekerovoj zbirci ni u sličnome delu od Čanki-a.

Mnogi pisci u svojim delima tvrde, da se znatan broj Bugara iz Bugarske doselio u Banat 1366. i zatim 1391 (ili 1393.) godine, i kad bi to njihovo kazivanje bilo tačno, moglo bi se verovati, da je većina od navedenih topografskih imena ostala od tih bugarskih doseljenika. Ali je E. Fermendžin pouzdanim dokumentima utvrdio, da takvog naseljavanja u 14. veku nije bilo (on dopušta samo, da se je tada mogao neki sasvim mali broj — »paucissimi« — Bugara doseliti u Ugarsku, među njima i knez Fružin). — Prema tome se dakle navedena topografska imena imaju smatrati kao nesumnjivi ostaci od bugarskih Slovena, koji su se bili ovde—onde nastanili po krajevima između Dunava i južnih Karpata i u samim južnim Karpatima bilo u vreme bugarske vlade nad tim zemljama bilo još pre toga vremena.

Ljubomir Miletić, koji u svemu prima navedeno Fermendžijevo mišljenje, sasvim je dobro ukazao i na drugu jednu pogrešku, koja se uvukla u nauku kao posledica onog, ničim nedokazanog, tvrđenja, da se je veliki broj Bugara doselio u Banat i drugde po Ugarskoj u 14. veku. Ta je pogreška naime u verovanju, da su Krašovani, koji žive u gornjem slivu reke Karaša i o kojima ćemo dalje opširnije govoriti, poreklom od tih doseljenika iz Bugarske u 14. veku. To se pogrešno mnjenje, kako je Miletić utvrdio, raširilo iz jednog spisa, koji je postao posle austro-turskog rata 1716—1718 god., u dela mnogih znatnih naučnika: Miklošića, Dobrovskog, Czornig-a, Drinova, Jirečka i svih ostalih, koje smo malo čas pomenuli. Tek se u drugoj polovini 19. veka saznalo, da su Krašovani Srbi, i koliko mi je poznato, prvi je baš Fermendžin istakao, da oni govore srpsko-hrvatskim jezikom. Jedan dopis u »Pozorniku Vojvodine Srbije« iz 1849 god. u kome se o Krašovanima govori kao o Srbima, doseljenim iz Crne Gore, nije na žalost u nauci zapažen.

3.

Među topografskim imenima, koja se imaju smatrati kao uspomene na staro slovensko stanovništvo u Banatu, nalazimo neka, koja su osobito znatna zbog toga, što stoje u vezi sa prehrišćanskom verom slovenskom.

Jedno od njih ime današnjeg velikog banatskog sela Bavaništa. Ono se po Milekeru (20) javlja 1412 god. u obliku Balvanis i Balvanos (dakle: Balvaniš i Balvanjoš). A g. Živojin Janković iz Bavaništa (inače školski nadzornik u pensiji) saopštio mi je, da je on prepisao jednu mađarsku povelju, u kojoj se Bálványos javlja još 1397 god. kao naselje.

Drugo je ime naselja Bulvencz iz 1370 god., na koje je po Milekerovim ispitivanjima očuvana uspomena u imenu duži Bulvany u hataru sela Bazešta (na jugu od Fačeta u krašovsko-severinskoj županiji).

Treće je ime Balvasnicza ili Bolvasnicza (Balvašnica ili Bolvašnica), koje se javlja u oblicima: Baluastycza (1436 god.), Bolosnyza (1439 g.) i Boluasnycza.a (1480 g.), a danas je po Milekeru (167) uspomena na to selo dolina na severu od Mehadije s imenom Bolvašnica.

Četvrto je takođe Balvasnicza ili Bolvasnicza, koja se pominje 1447 god. kao Balwosnycha, 1495 god. u obliku Volvasnycza, 1515 god. kao Bolwasnicha, a sad je selo Bolvas (Bolvaš) na jugoistoku od Karansebeša (po Milekeru, 167)

Mislim, da su sva četiri ova naziva uspomena na idole — »balvane«, »bolvane«, »bovane« i sl. — mnogobožačkih Slovena i da prema tome imaju veliku starinu — da su ostala od Slovena, koje su Mađari tu zatekli i koji su posle i dalje na tim mestima ili u njihovoj blizini živeli.

4.

Prilikom svojih ispitivanja po Donjem Banatu pribirao sam i tonografsku građu i zabeležio oam iz pomenuta 32 naselja oko 1100 raznih topografskih naziva (računajući tu i imena današnjih i negdašnjih naselja). Među tim nazivima biće bez sumnje i takvih, kojn su poreklom nz velike starine, od davnašnjeg slovenskog i neslovsnskog stanovništva ovih krajeva. Svi ti nazivi bez razlike porekla imaju sa jezične (glasovne) strane čisto srpski karakter. Oni će biti objavljeni u našem delu o banatskim Srbima.

Mesta, iz kojih su ta topografska imena zabeležena, ili su još i danas naseljena oamo Srbima ili su do nedavnog vremena imala čisto srpsko stanovništvo. Uz to su ona velikom većinom veoma stara naselja, kojima se prvi tragovi gube u dalekoj prošlosti. Za neka od njih nema u dosadašnjoj literaturi podataka, koji bi svedočili o njihovoj velikoj starini, ali su naša ispitivanja pokazala, da na mestu ili u blizini (odnosno u hataru) svakoga od pomenutih naselja ima pouzdanih tragova od ranijeg ljudskog stanovanja (selišta, grobalja, crkvina i dr.), a za mnoga su od starih selišta u narodu očuvane pouzdane uspomene o njihovu negdašnjom stanovništvu i o njihovu imenu. Ovde—onde se čuje u narodu, da je neko selište ili groblje, crkvina i sl. ostalo »od Mađara«.

Na osnovi topografskih imena, koja smo zabeležili, ne bismo smeli ničega pouzdanog kazati o etničkom karakteru staroga slovenskog stanovništva ovih predela, da nije jedne grupe znakova, koji svedoče, da je ovuda moralo biti ostataka od tog najstarijeg slovenskog sloja, koji su se posle pomešali sa doseljenim Srbima i predali im svoju topografsku nomenklaturu. Tu grupu znakova čine: topografski termini, topograf ska imena i reči mađarskog porekla, koje su se do danas održala kod Srba u pomenuta 32 naselja. Te uspomene na Mađare smatramo kao dokaz, da je staro slovensko stanovnišgvo Donjeg Banata predalo i njih i zajedno sa njima i svoju slovensku topografsku nomenklaturu doseljenim Srbima, sa kojima se pomešalo.

A mislimo tako iz ovih razloga. Mesta, u kojima smo zabeležili te uspomene na Mađare, i danas su velikom većinom naseljena samim Mađarima, a u kojima od njih ima nešto Mađara, to su sasvim skorašnji doseljenici, koji nisu mogli uticati na unošenje pomenutih elemenata u naš narod. I u okolini ovih naših naselja nema mađarskog stanovništva ili ga ima sada (samo u tri—četiri slučaja) tek iz najnovijeg vremena. Uopšte se na osnovi svega što znamo može sasvim pouzdano tvrditi, da ti mađarski elementi nisu poreklom iz novijega vremena. Oni su dakle morali biti primljeni u neko starije vreme. Ali i doseljeni pretci sadašnjeg srpskog stanovništva nisu bili u prilici, da dolaze u tako tesan i dugotrajan dodir sa mađarskim stanovništvom, kakav je potreban za primanje takih elemenata, kao što su opšti topografski termini i topografska imena. Istorija nam pokazuje, da je usled mnogobrojnih turskih napada na predele negdašnje južne Ugarske u toku 15. veka i u početku 16. veka mađarsko stanovništvo delom propalo a delom se odselilo na sever, tako da je u tim predelima ostalo samo srpsko (a na istoku još i rumunsko) stanovništvo: prilikom državnog popisa iz god. 1715 i 1720 nije bilo u velikom delu Banata (osobito u celom Potisju) nijednog Mađara, i samo ih je nešto više imalo u Malom Zomboru na Morišu. — Dakle je pomenute elemente moglo primiti od Mađara samo starije slovensko stanovništvo, koje je nekoliko vekova živelo pored njih ili i zajedno sa njima, u istim selima, te u mnogome podleći i njihovu uticaju. A to slovensko stanovništvo, koje je u 15. veku znatno pojačano doseljenim Srbima, bez sumnje najvećim delom nije otišlo prilikom turskih navala zajedno s Mađarima na sever, nego je ostalo sa doseljenim Srbima u svojim sedištima i dočekalo i tursku vladu nad tim krajevima. Mađari i mađarska država zacelo nisu imali za te Slovene nimalo privlačnosti, jer su oni bili od njih gonjeni zbog svoje vere i živeli u veoma bednom položaju prezrenih jobađa na imanjima mađarskih velikaša.

Naposletku, valja još dodati, da je osobito mnogo vremena potrebno, da bi neki sasvim tuđi geografski termini postali opštom svojinom kod naroda cele jedne tako velike oblasti, kao što je Banat. Ti su mađarski termini naime po našem saznanju — opšti kod svih Srba u celom Banatu. I još treba osobito imati u vidu, da sadašnji stariji naraštaji srpskog stanovništva, koji nisu učili mađarske škole, uopšte i ne znaju, da su to mađarske reči, koje oni upotrebljavaju kao geografske termine.

Iz tih razloga dakle mislimo, da su po ovim srpskim mestima pomenute elemente iz mađarskog jezika jedino mogli predati srpskim doseljenicima stariji slovenski stanovnici, koji su po odlasku Mađara tu zaostali i pomešali se sa doseljenim Srbima. A prema tome smatramo kao nesumnjivo, da je i veliki (ako ne i najveći) broj slovenskih topografskih imenapo tim mestima takođe ostao od tih slovenskih starosedelaca.

Najčešći je mađarski termin i ujedno topografski naziv po ovim srpskim selima: Siget kao označenje za zemljište, koje je redovno ili privremeno (u vreme poplava) opkoljeno vodom, te ima dakle ostrvski položaj; dalje Át (od mađarskog hát) sa značenjem »greda«, »brežuljak«; Fok ili Vok (od mađ. fok) sa značenjem »jarak« ili »preliv« ; Bàjbok, reč koju nisam našao u mađarskim rečnicima, ali za koju su mi oni Banaćani, koji znaju mađarski narodni jezik, tvrdili, da je mađarska i da znači: »zapačeno mesto, rit, lokva«; i termin i naziv Begej (zasvedočen iz 1200 godine u obliku Beguey), kao opšte označenje za kanal, a prvobitno, kako se čini, za vodu, koja brzo otiče, možda je takođe primeljen od Mađara (mađ. Bega), i ako je svakako slovenskog porekla.

Od topografskih imena, koja smo zabeležili, smatramo, da su mađarskog porekla: Nádo ili Nadel (bara sa trskom kod Pančeva i Starčeva; od mađ. nad, trska), Seged (zemljište u Starčevu; mađ. szegett, optočen i sl.), Zeljdoš (zemljište u Crepaji; mađ. zöldes, zelenkast); Parkan (bara u Crepajskom Ritu, pored Dunava; mađ. párkány, ivica i sl.), Vizelj (u istom ritu »tekuća voda«; bez sumnje u vezi s mađ. vizel, mokriti); Đopica (negdašnja rečica, u Dubovcu; od gyopa, koje je opet iskvareno od mađ. gyepü, preseka. Tukoš (voda u Idvoru i u Sakulama; jamačno od neke mađ. reči s osnovom tük — ili — tök —); Fàrkaždin (ime selu, od mađ. Farkas-d sa slovenskim nastavkom —in); pominje se još 1363 god kao Farkasfalva; drugi Fàrkaždin je oranica u Vatinu; Čurug i Tancoš (oraće zemlje u Farkaždinu; mađ. czurog curiti, táncos igrač); Nikatelek i Onoš (oranice u Čenti; mađ. telek zemljište, ónos kalajisan, a znamo i za selo s imenom Ólnas 1347 god.); Alas (ledina u Čenti; mađ. halász , ribar); Šöljmoš (rečica u Čenti; mađ. sólymász, sokolar); Ficko (»preliv«, »jarak«, u Barandi; mađ. fickó, patoka); Jêr (dolina na starom selištu Sigetu kod Sakula; biće od mađ. ör, čuvar); Čoke (negdašnje seoce, sada deo Tomaševca; mađ. csóka, čavka); Ludoš (ime davnašnjeg mađarskog seoca na istoku od Tomaševaca, sad zemljište; mađ. ludas, s guskama); drugi Ludoš je zemljište u Malom Džamu; Čarda (salaš u Ferdinu; mađ. csarda, krčma); Bačulj (njive u Boki; svakako mađarska reč, možda od mađ. Bacs-hely, mesto bačiji; 1364 god. se pominje Bacsol); Đermoš (lokva i oranica u Boki; biće u vezi sa đeram ili možda od mađ. gyéren, na retko); Rakoš Belajev (oranica u Velikom Gaju; mađ. rakás, rpa); Balat, Veliki i Mali (ledina u Velikom Gaju; ako nije u mađarskim ustima iskvarena slovenska reč, možda je od mađ. bal hát, leva greda).

Već je dovoljno poznato, da ima priličan broj mađarskih reči, koje upotrebljavaju u svom govoru ne samo banatski Srbi, nego i ostali Vojvođani, pa su neke od njih primili i mnogi od Srba na Balkanskom Poluostrvu. I za te reči ili bar za većinu od njih mislimo, da su prešle u srpski jezik istim putem kao i navedeni mađarski topografski termini i nazivi, t. j. preko najstarijeg slovenskog stanovništva negdašnje južne Ugarske, koje ih je usled dugog i neposrednog dodira s Mađarima prvo primilo, pa ih zatim predalo i srpskim doseljenicima s juga. Pored opšte poznatih reči te vrste (soba, hatar, birov, iroš, alas, »astal« itd.), u Banatu se npr. svud upotrebljavaju i reči evedra (ograda i naslon za ovce; mađ. heveder), salaš, čikoš, olaj (ulje), lokot, doroc i dr.

5.

Srbi u Banatu imaju svoju narodnu, a inače čisto prirodnu, podelu Banata na Gornji i Donji Banat ili na Gornjane i Donjane i osim toga opšte označenje za nisku ravnicu banatsku, Poljadija, i naziv Klisura za planinski klisurasti predeo na Dunavu, jugoistočno od Bele Crkve. Vrlo je verovatno, da su ta podela i nazivi ostali od staroga slovenskog stanovništva u Banatu, koje je u toku mnogih vekova svoga življenja u njemu bilo u stanju zapaziti opšte prirodne osobine i razlike svoje postojbine.

O DOSELjAVANjU SRBA U BANAT.

1.

Prvi je istoriski podatak o doseljavanju Srba u Banat uopšte u negdašnju južnu Ugarsku povelja kralja Žigmunda od 1404 god., kojom daje neke povlastice Srbima doseljenicima u Kovinu na Dunavu (prema Smederevu). Posle toga prve vesti o doseljavanju Srba u Banat imamo iz vremena po padu Smedereva i srpske despotovine pod Turke (1459 god.). Tada su se, veli se, mnoge srpske porodice iz despotovine naselile po Banatu, Pomorišju, Sremu i Bačkoj. To je doseljavanje bilo olakšano time, što su Ugri držali Beograd i Mačvu. Zatim su 1464 god. braća Jakšići, koji su živeli u Jagodini, preveli na 1200 srpskih ratnika i njihovih porodica i naselili ih na svoja dobra u temišvarskoj županiji. Posle 1465 godine doselio se opet poveći broj Srba u južnu Ugarsku, jamačno u Banat. Godine 1481. je knez Pavle preveo iz okoline Kruševca oko 50.000 Srba i nastanio ih u temišvarskoj grofovini. Ali je tada i uskoro zatim pridošlo još mnoštvo drugih srpskih doseljenika, tako da kralj Matija u jednom pismu 1483 god. kaže, da se je za četiri poslednje godine doselilo oko 200.000 srpskih duša. Ti su Srbi bez sumnje naseljeni svi u Banat, jer je Banat u to vreme bio dobio osobiti strategiski značaj, te je kralj Matija doseljene Srbe poglavito nameštao po njemu. Tim je doseljavanjem svakako bilo zahvaćeno i Braničevo i donje Pomoravlje: zna se npr., da su se 1481 god. u Vršcu nastanili doseljenici iz Požarevca, po kojima se i sad tamo zove Požarevačka Mahala.

Uopšte je Banat imao krajem 15. veka vrlo mnogobrojno srpsko stanovništvo. Topografska nomenklatura je bila skoro sva srpska, i o mnogobrojnosti i o značaju tamošnjeg srpskog življa može se suditi i po tome, što su Srbi u to vreme imali na zemljištu Banata četiri vladike i 11 manastira. Srpsko plemstvo, koje se tamo bilo doselilo, bilo je zadobilo ogromna dobra i podiglo skoro sve srpske manastire, koji tamo postoje. Nije dakle čudo, što strani, a naročito mađarski pisci onoga vremena nazivaju banat imenom: Srbija (Rascia).

I u toku 16. veka bilo je znatnog srpskog doseljavanja u Banat. Godine 1502. Ugri su preveli veliki broj Srba iz okoline Hrama, Kladova i Vidina i naselili ih od Beograda do Temišvara. Zatim je 1503 god. iz predela današnje Severne Srbije prešlo više hiljada srpskih porodica u Banat, a sa njima, i docnije, i mnogi srpski velikaši. Znamo dalje, da je preseljenje znamenitog srpskog velikaša Pavla Bakića sa braćom (1525 god.) bilo povod prelasku mnogobrojnih Srba u tadašnju južnu Ugarsku. Bakići su nesumnjivo bili iz Šumadije, jer imena Venčac i Jasenica, koja se pominju u vezi sa njihovim sedištem, jasno ukazuju na srce današnje Šumadije: na predele oko planine Venčaca. I srpski preseljenici, koji su za njima otišli, svakako su bili većinom iz Šumadije, a oni su se jamačno posle ugarskog poraza na Mohaču (1526 g.) najradije naseljavali po Banatu i dalje na severu od njega. I god. 1537, a osobito posle 1541 (po padu Budima) bilo je vrlo mnogobrojnog srpskog doseljavanja iz predela Severne Srbije u Banat, koji je tada pripadao Zapoljinoj državi, te je bio privlačan za Srbe, koji su bili pod Turskom.

I za vreme turske vlade nad Banatom (1552—1716) Srbi su se u velikom broju naseljavali po Banatu, kao i po susednim oblastima, i toliko se u njima namnožili, da su strani pisci za celo to vreme označavali zapadni Banat i Bačku imenom Srbija (Rascia). Koliko je u to vreme srpski živalj u Banatu bio jak i mnogobrojan, svedoči pored ostalog i snažni ustanak, koji su banatski Srbi 1594 god. bili podigli radi oslobođenja od Turaka i koji je u početku imao znatnih uspeha, ali je posle usled prevarenih nada u pomoć sa strane morao propasti.

Pošto je Banat i posle austro-turskih ratova 1688—1690 god. bio ostao pod Turcima, nisu se mogli tada po njemu naseljavati Srbi, koji su bili prešli u Ugarsku sa patrijarhom Čarnojevićem. Samo su se neki od njih, koji nisu bili zadovoljni austriskom upravom, možda još tada preselili u Banat, a mnogo više njih bez sumnje posle oslobođenja Banata od Turaka (1718) i docnije, kad je zavedena Vojna Granica. Drukčije se ne bi moglo objasniti, otkuda to, da u Banatu ima priličan broj rodova, koji imaju pouzdana predanja, da su se doselili sa Čarnojevićem (ne uzimamo u obzir kazivanja, koja su očevidno postala pod uticajem škole i lektire). Mileker npr. saopštava, da su doseljenici sa Čarnojevićem, koji su bili iz Peći i iz Dečana, osnovali u Vršcu mahale tih imena, a ja sam u mnogim naseljima Donjeg Banata nalazio rodove, koji znaju pouzdano, da su im pretci došli sa Čarnojevićem. Vredno je pažnje, da gotovo svi ti rodovi znaju, da su im stari došli iz ovog ili onog mesta Severne Srbije, a retko koji da vodi poreklo iz krajeva današnje Južne Srbije, i to opet poglavito iz onih u kosovsko-metohijskoj oblasti i oko nje. Time se potvrđuje mišljenje, koje je na osnovi jakih razloga izneo J. Tomić, naime: da je sa zemljišta današnje Južne Srbije sa patrijarhom Čarnojevićem otišao samo srazmerno mali broj srpskih porodica, a da je mnogo veći broj iseljenika, koji su prešli sa njim Savu i Dunav, bio iz predela današnje Severne Srbije. I podaci, koje je ispisao Vitković iz budimskih i peštanskih arhiva, sasvim jasno govore u prilog ovome mišljenju. Radi primera ćemo ovde navesti najglavniju grupu od tih podataka. Vitković je izneo jedan protokol iz 1720 god., u kome je zabeleženo poreklo za 175 tadašnjih srpskih porodica u Budimu: 92 od tih porodica su bile iz današnje Severne Srbije (gotovo iz sviju njenih krajeva) a samo 41 iz Južne Srbije, najviše iz Peći (a biće i iz njene okoline: svaki je označen samo kao »Pećanac«) a zatim sa Kosova; ostale su iz Zete i iz drugih zapadnih krajeva srpskih.

U 18. veku se nešto više Srba preselilo preko Save i Dunava samo posle ratova austro-turskih 1737—1739 god. i 1788—1791 god. Jamačno je većina od njih bila takođe iz Severne Srbije i neki se deo od njih svakako nastanio i po Banatu.

2.

Naša su ispitivanja u pomenuta 3 naselja Donjeg Banata pokazala, da tamošnji Srbi samo u retkim, izuzetnim, primerima pamte poreklo pojedinih rodova do u doba seobe pod Čarnojevićem (1690 god.), a da inače poglavito znaju nešto pouzdanije o doseljavanjima i o događajima tek iz vremena oko sredine i iz druge polovine 18. veka. Gotovo svi rodovi, koji se pre toga vremena zatekli ili nastanili u pojedinim naseljima, obično ne znaju ništa o svojoj prošlosti i smatraju se za stare ili starinačke.

Prema takom narodnom znanju i shvatanju u svakome od proučena 32 naselja ogromnu većinu stanovništva čine »stari« rodovi ili takvi doseljenici, koji su takođe poreklom od »starih« banatskih rodova. A od rodova, koji znaju, odakle su se doselili, ogromna je većina iz današnje Severne Srbije: u zapadnijim mestima Donjeg Banata većinom iz Šumadije i iz donjeg Pomoravlja, u južnijim iz Braničeva i iz Pomoravlja uopšte, a u selima šire okoline Vršca iz okoline Smedereva; retki su rodovi, koji kazuju, da su iz »Stare Srbije«.

3.

Prema navedenim podacima i prema samom geografskom položaju Banata očevidno je, da je glavna masa srpskih iseljenika iz negdašnje despotovine — a to je u glavnom današnja Severna Srbija — osobito iz njenog Podunavlja sa Krajinom, iz Pomoravlja i iz velikog dela Šumadije bili upućena na Banat kao na najbližu oblast tadašnje ugarske države.

Naravno, da je to doseljavanje imalo za posledicu i donošenje etničkih osobina, koje su bile karakteristične za pomenute krajeve Severne Srbije u vremenu od 14. do u 18. vek. Ali je znatno, da poređenjem jezičnih i ostalih etničkih osobina kod Srba Donjeg Banata sa takvim istim osobinama kod Srba Severne Srbije zapažamo kod Srba Donjeg Banata mnoge posebne pojave i odlike, koje se, koliko nam je do sad poznato, nigde ne nalaze kod Srba u Severnoj Srbiji i koje se šta više ne mogu uopšte smatrati ni za osobine njenog starijeg stanovništva. One će dakle biti bar najvećim delom biti nasleđene od najstarijeg slovenskog stanovništva u Banatu. Vreme od početka 15. veka pa sve do kraja 18. veka bilo je doba neprekidnih poremećaja i mešavine kod našeg naroda u Banatu, tako da su se za to vreme teško mogle razvijati takve etničke osobine, koje bi bile opšte za sve Srbe Donjeg ili i celog Banata, odnosno pojedinih njihovih velikih predela. Zato mislimo, da su ili sve ili velika većina od tih posebnih osobina ostale još od najstarijeg slovenskog stanovništva, koje je tu živelo pre doseljavanja Srba ispreko Save i Dunava.

Ovde ćemo izneti takve posebne odlike u pogledu na jezik. Ograničeni prostor i vreme ne dopuštaju nam na žalost, da iznesemo i veliki broj drugih takih podataka, koji se odnose na narodno prezivanje, na običaje, verovanja i zabave, na razne znake iz oblasti materijalne kulture i na telesne osobine narodne.

PODACI IZ NARODNOG GOVORA.

1.

Po našim ispitivanjima u Donjem su Banatu zastupljena tri srpska dialekatska tipa. U srazmerno uzanom podunavskom pojasu, koji počinje na zapadu sa velikim selom Bavaništem a obuhvata sela oko Kovina i Bele Crkve i u predeli Klisura (na Dunavu) narodni govor ima u glavnom osobine kosovsko-moravskog srpskog dialekta. Njega ćemo zvati kovinsko-klisurskim govorom. U selima šire okoline Vršca vrlo se često čuju, osobito kod starijih ljudi, mnoge karakteristične osobine t. zv. kanovačkog govora iz centralnog dela Šumadije, ali — što je znatno — poglavito sa kosovsko-resavskim naglaskom i gotovo sa svima osnovnim osobinama kosovsko-resavskog dialekta. Njega ćemo zvati vršačkim ili starošumadiskim govorom (pošto mislimo, da je takav bio stari šumadiski govor pre nego što su Šumadiju poplavili jekavski doseljenici). U ostalom delu Donjeg Banata, dakle u selima oko Pančeva i Alibunara i dalje na severu do linije Veliki Bečkerek — Modoš narodni govor ima svud jednake glavne osobine, i njega ćemo obeležiti imenom srednjebanatski govor. On je po mnogim svojim najglavnijim osobinama vrlo blizak književnom tipu šumadisko-sremskog dialekta.

U Donjem su Banatu dakle zastupljena ista tri dialekatska tipa, koja nalazimo i u susednim krajevima Severne Srbije. Ali je od osobitom značaja, što kod Srba u celom Donjem Banatu, i ako pripadaju ovim trima jasno ograničenim dialekatskim grupama, nalazimo priličan broj takih jezičnih osobina, kakve nisu poznate ni u jednom dialektu Severne Srbije. Jedne su od tih jezičnih osobina zajedničke svima Donjim Banaćanima, a druge su od njih ograničene na pojedine manje ili veće oblasti.

2.

Kao takve opšte jezične osobine kod svih Donjih Banaćana zapazio sam npr. ovake slučajeve: bičom, Lazarova; devojki, u Ameriki; i ji (= ih); »od o-tog«, »s o-tim«, »za o-tom« i sl.; razgovarau, čuvau, svou i sl., »s lonci«, »s koli«; materu; decama; Acc. mesto Locat. s predlogom (»u Izbište ima i sad« itd.); vrlo često, premda ne uvek dosledno, završetak — du u 3. l. množ. sadašnjeg vremena (idedu, vididu, pevadu itd.; isti se glagol od istog lica čuje i sa — du i bez — du); seču i sl.; »ne možem«; »ne du« (= ne dadu); volem, voleš, vole, itd., izgorem, — eš, — e itd.; gledim, — iš, itd., a 3. l. množ. gledu, tako i »vidu se«, »nosu«, »pratu se«, »upržu«, itd.; »namenjivam«, »pritiskivam«, i sl.

Priličan je i broj posebnih reči, koje su opšte ili skoro opšte za sve Donje Banaćane a nema ih u Severnoj Srbiji. Najviše je takih reči kao termina u narodnim običajnma i za predmete materijalne kulture. Ali bi nas njihovo istraživanje i nabrajanje i suviše daleko odvelo. Ovde ćemo pomenuti samo nekoliko najobičnijih rečn: leto ili ljeto (= godina), «klin» (u ženskom odelu); «prost» = glup; manuti (= ostaviti, pustiti); oma = odmah; nuz = uz; jerbo — jer; čerez = zbog; izraz «sa šnjim».

Od akcenatskih osobina, koje su opšte za sve Donje Banaćane zabeležio sam samo ove primere: «na prsten», «kod kola», «na Grobište» i sl.; «omlađina» ili «omladina».

Opšte su za Donje Banaćane ikavski oblici: di (= gdѣ) i nisam, nisi itd.

A u oblasti celog srednjebanatskog govora se čuju još neki ikavski oblici, od kojih sam zabeležio: «prid veče», grijota, sikira, vidio, sedio, grmilo. U severnijim pak selima toga govora još sam čuo ove primere niki (= neki), pripali se (= prepali se), privario, sijao, prida (= preda). U istim selima se opet kaže i: prevati (= prihvati), prepoveda i sl.

Ovi su ikavizmi u masi tamošnjeg ekavskog življa srpskog od osobitog značaja. Na kakav uticaj ikavaca u novije vreme ne može se misliti, jer nema nikakih podataka o kakvim ikavcima, koji bi živeli za vreme poslednjih nekoliko vekova među banatskim Srbima. Ostaje kao najverovatnija mogućnost, da su ti ikavizmi uspomena na neku vrlo davnašnju primesu ikavskog življa srpsko-hrvatskog, koji se tu bio nastanio u ranijim vekovima, svakako još u vremenima pre 15. veka.

Još zaslužuje osobitu pažnju pojav, da se u nekim, osobito zapadnijim mestima Donjeg Banata čuju dvoglasnici: oa i ea: moakar, šteata. A zapazio sam ponegde i izgovor kao ao i za nj sam zabeležio primer daoleko. I u oblasti kosovsko-resavskog govora čuo sam ponegde oa i ea, a u selu Dubovcu sam ga pouzdano i zabeležio. — Prema tome se dobija utisak, da je nekad po celom Donjem Banatu bila rasprostrta upotreba tih dvoglasnika, pa da je docnije usled jakog uticaja mnogobrojnih doseljenika iz Severne Srbije u mnogim mestima sasvim istisnuta.

Akcentuacija kod donjebanatskih govora pokazuje naročiti razvitak ili osobite kombinacije, koje će tek stručnjaci imati bliže da odrede. Po našim ispitivanjima je nesumnjivo toliko, da je u oblasti kosovsko-resavskog dialekta akcenat u glavnom isti kao kod predstavnika toga dialekta u Severnoj Srbiji; da se u većini sela sa vršačkim ili starošumadiskim govorom zapaža poglavito kosovsko-resavsko naglašavanje, samo sa nekim posebnim osobinama kanovačkog govora (poglavito naglašavanje kao: ótac, kólac, žéna), a u nekima je od tih sela i jaka primesa srednjebanatske akcentuacije; najzad, da srednjebanatski govor ima svoju osobitu akcentuaciju, koja nesumnjivo predstavlja dalji ravvitak prema kosovsko-resavskoj (primeri: Bàjina Bara, Taràjići, Milutinov, Savić, Milaškov, Miloševi, razor, mandra, velika, Đešini, Korba — prezime).

3.

Osobito mesto među Srbima Donjeg Banata imaju i po jeziku i po nekim drugim osobinama t. zv. Krašovani. Oni stanuju u 7 sela u gornjem slivu reke Karaša, na istoku od Vršca (Krašovo, Jabalča, Ravnik, Vodnik, Klokotić, Nermić i Lupak), a ima ih u manjem broju i po još nekim mestima u Banatu. Računa se, da ih ima ukupno na 10.000 duša.

Po stručnjačkim ispitivanjima Lj. Miletića i J. Živojnovića Krašovani govore poglavito kosovsko-resavskim dialektom srpskim, a J. Živojnović je još pokazao na povelikom broju primera, da u njihovom govoru ima i dosta znatna primesa jednoga od jugoistočnih srpskih dialekata, naime timočkošopskoga. Osim toga se iz građe, koji obojica saopštavaju, vidi, da u krašovanskom govoru ima i po koja bugarska osobina (ili najpribližnija bugarskim), kao što su npr.: u Klokotiću ponegde ъ mesto a (sъd, kotъl); redukovanje, premda nedosledno, glasa o u u (kolač i kulač, čak i kačač; mlogu i mlugu); upotreba rečce če u smislu da; možda i upotreba predloga sa Nom. mesto kog drugog padeža, zamena Gen. part. s Acc. (odn. Nom), i još koja gramatička i sintatička osobina, koja je srodna ili istovetna sa takvim osobinama u pomenutom timočko-šopskom dialektu, te joj se ne može pouzdano odrediti poreklo.

Još se krašovanski govor odlikuje i priličnim brojem ikavizama u pojedinim rečima i oblicima. J. Živojnović misli, da su ti ikavizmi dospeli u narodni govor krašovanski uticajem škole i knjige, i zato ih u govoru inteligentnijih Krašovana ima mnogo više. Po saopštenju Lj. Miletića znamo, da se u krašovanskim školama od vajkada uči po »hrvatsko-ilirskim« knjigama, koje su većinom specijalna izdanja franciskanaca u Ugarskoj.

Ispitivanjima ova dva naučnika definitivno je utvrđeno, da su Krašovani srpskog porekla i da je ranije mišljenje, da su oni Bugari, bilo zasnovano na pogrešnim obaveštenjima.

Miletić smatra kao najverovatnije, da su se Krašovani doselili odnekud iz oblasti »t. zv. resavskog dialekta srpsko-hrvatskog« na jugu od Dunava, i to ponajpre iz onih predela Stare Srbije, koji su stojali pod verskom upravom katoličke episkopije u Prizrenu, odnosno u Novom Brdu. Kao dokaze za to svoje mišljenje Miletić navodi: na prvom mestu, što su Krašovani, i ako su katolici, još u 17. veku držali stari kalendar, a to je, veli, bio slučaj kod Srba u Staroj Srbiji, koje su franciskanci u 14—15. veku bili obratili u katoličanstvo (ne imenuje za to tvrđenje izvore); na drugom mestu, veli Miletić, i što su Krašovanima slati misionari od bosanske provincije, koji su se imali poglavito da staraju za katolike u Srbiji, ukazuje na to, da su ovi ranije pripadali episkopatu od Prizrena. Pošto su ti katolici oko sredine 15. veka vrlo mnogo stradali od Turaka, pa i od samog despota Brankovića, Miletić smatra kao vrlo verovatno, da je u drugoj polovini 15. veka, ako ne i ranije, jedan deo od njih pobegao na sever preko Dunava i naselio se u Krašovu i oko njega. Time on objašnjava i što Krašovani »ništa ne znaju o svom poreklu s juga i što nisu u nacionalnom pogledu ni sa jednom tradicijom spojeni sa Srbohrvatima«.

I J. Živojnović u glavnom prima Miletićevo mišljenje o poreklu Krašovana i na osnovi njihova jezika dodaje kao bližu odbredbu: »... izgleda da je mesto našim Krašovanima bilo između štokavsko — ekavskog opsega i južnoistočnih naših narečja« i da su prvobitno ogranak pravoslavnog dela Srpstva, o čemu osobito svedoči njihovo slavljenje krsnog imena i pravoslavnog Đurđev-dana.

U vezi sa rezultatima naših ispitivanja u Donjem Banatu, a na osnovi još nekih razloga, koje ćemo dalje navesti, naše je uverenje, da su Krašovani u osnovi poreklom od najstarijeg slovenskog sloja u slivu reke Karaša, pa da su se posle mešali sa raznim doseljenicima s juga: sa jednima, koji su govorili kosovsko-resavskim i timočko-šopskim dialektom srpskim i sa drugima, koji su govorili nekim bugarskim dialektom.

Ovo su razlozi, na osnovi kojih tako mislimo:

a

Ime reke Karaša je postalo od praslovenske reči karaš. Ta se reka pominje već 1285 god. Ime glavnog krašovanskog sela, »Krašova« (Karašovo, Karaš), koje je očevidno u vezi s imenom reke Karaša, postalo je isto onako kao imena: Kraševo (selo u Bosni) i Krašovac ili Kraševac (Krašovec, selo u Hrvatskoj). Prema podacima iz mađarskih izvora znamo, da je grad Krašova (»Krassóvár«) postojao još u doba ugarskog kralja Sv. Stevana, dakle na početku 11. veka. Od ostalih šest sela krašovanskih, koja sva imaju slovenska imena (odnosno slovenske oblike), pominje se jedno, Nermić, još 1474 godine: Nermigh. A mogućno je, da se i neka od drugih pominju sa izmenjenim ili iskvarenim oblikom svojih imena npr. na Vodnik se možda odnosi ime Wodad iz 1334 god. i Vodad iz 1370 god.; na Jabalču možda Jabolnok iz 1370 god.; na Lupak možda, kao što misli i Čanki, Lipko iz 15. veka (premda Mileker smatra, da je to Ljupkova); itd.

b

Za Krašovane se zna, da su od starine katolici, ali da su, kao što smo videli, još u 17. veku držali u svemu stari kalendar i da još i sad svetkuju pravoslavne praznike: Đurđev-dan, Paraskevu, Sv. Iliju i dr. To jasno svedoči, da su oni prešli iz pravoslavne vere u katoličku. Poznato je pak, da je staro pravoslavno slovensko stanovništvo krašovske županije, kao što smo napred pokazali, 1366 god. silom prevedeno u katoličanstvo i da su mu tada dovedeni glagoljaški sveštenici iz Dalmacije, koji su znali narodni jezik. Već bi se možda i time dalo objasniti, što su i posle Krašovani dobivali franciskanske sveštenike iz »bosanske provincije« (kako to kaže Miletić u napred označenom radu), a Fermendžiu navodi pouzdane dokumente, koji pokazuju, da su »fratres ex vicaria Bosnensi«, »franciscani Bosnenses«, bili dobili još u 14. veku katoličke manastire u severinskoj županiji, koje je tamo podigao kralj Ludvig I i da im je bilo povereno staranje oko širenja i održavanja katoličanstva u tim krajevima. I kao što su franjevci dopuštali drugim katolicima (u Srbiji i u Bugarskoj), da se drže pravoslavnog kalendara, tako su mogli dopustiti i Krašovanima u Banatu.

v

Prema ostalim govorima kosovsko-resavskog dialekta krašovanski govor pokazuje osobitu arhaičnost i neke sasvim zasebne osobine, kao što je naglasio i J. Živojnović. One se ne bi mogle lako objasniti, kad bi se pretpostavilo, da su Krašovani došli s juga, iz mase Srba sa drukčijim govorom, naročito kad se još ima u vidu, da su i u Banatu svud oko Krašovana sedeli Srbi, koji su bez sumnje govorili onim kosovsko-resavskim dialektom, koji se i sad čuje oko Bele Crkve i koji je, kao što smo kazali, i osnovom narodnog govora oko Vršca. U celom tom pojasu još i danas gotovo sva sela imaju slovenska, odnosno srpska, imena (i ako u velikoj većini od njih sad nemaju nijednog Srbina): Kutrica (pominje se prvi put 1358 god.), Markovac 1362 god, Mesić 1427, Jabuka 1370, Kuštilj, Vojvodinci 1447 god., Mirkovac 1467 god., Vranj 1428 god., Vranjuc, Mrčina 1370 god., Sočica, Varadija 1390 god., Greovac, Rakitova, Oravica, Čiklovo verovatno još 1366 god., Kakovo, Komorište, Krnjača, Surduk (slovenski oblik tuđe reči) 1326 god., Tikvanj 1342 god., Žitin 1421 god., Čudanovac 1535 god., Goruja 1437 god., Grlište 1535 god., Kalina 1376 god., pa zatim nastaju sedam krašovanskih sela i dalje na severu i na severoistoku od njih opet sela sa srpskim imenima: Gataja 1323 god., Prkosava 1358 god., Morava, Moravica, Vasziova, Ravna 1364 god, Barbosza, Rešica biće još 1373., Slatina 1363., i Grebenac 1341 god., i mnogobrojna druga, kojih sada nema a koja se pominju još u 13. i u 14. veku u tadašnjoj krašovskoj županiji.

Navedeni podaci pokazuju, da su vrlo mnoga od ovih sela nesumnjivo veoma stara. Očevidno je takođe, da njihova imena imaju srpski jezični karakter. Na osnovi toga i na osnovi napred iznetih razloga imao bi se etnički položaj Krašovana shvatiti ovako. Najstariji sloj slovenskog stanovništva u slivu reke Karaša i oko Vršca i Bele Crkve govorio je dialektom, koji je bio vrlo srodan sa srpskim kosovsko-resavskim dialektom. Sa doseljenjem mnogobrojnih Srba s juga taj je stariji dialekat na mnogo mesta sasvim ili gotovo sasvim iščezao, a na drugima je prertpeo znatne izmene. Najbolje se održao taj stari govor kod pojedinih grupa, koje su se usled katoličke vere malo mešale sa doseljenim pravoslavnim Srbima. Takvu su jednu grupu činili i Krašovani, a možda su takvim ostacima i neke druge grupe, koje se pominju pod imenom Krašovana, npr. u Otvašu i u Lipi kod Radne (aradski srez), možda i u Trgovu, Žuržovu i po drugim mestima istočnog Banata. Mogućno je, da i među Srbima banatske Crne Gore ima takvog veoma starog življa slovenskog. Takvih ostataka bilo bi verovatno još ponegde, da se nisu zajedno sa ostalim Srbima pretopili u Rumune. Tako je npr. nestankom srpskog stanovništva između Krašova i okoline Vršca i Bele Crkve sasvim prekinuta veza, koju su nekad Krašovani imali s ostalim Srbima kosovsko-resavskog dialekta.

Takve su prilike dakle mogle ponajpre učiniti, da se kod Krašovana (i kod ostalih odlomaka od tamošnjeg starijeg slovenskog stanovništva) održi arhaičnost njihova govora i da se razviju i neke sasvim zasebne odlike, koje su sasvim tuđe i kosovsko-resavskom dialektu i ostalim dialektima, čiji su elementi ušli u sastav sadašnjeg krašovanskog govora. Takve su osobine npr.: zamena e s a (avo, prija, dvijam); u Instrum. — am mesto — om i — em (stegam, kulačam, licam); Nom. pl.: Cigane, Lupačanje, rodove, gošće (= gosti) i sl.; Acc. mesto Gen. uz predlog od; »k snca (= suncu)«; Gen. poss. mesto adj. poss. (»dever devke«, »kod devke mame«); kompozicija »ditetu roditeljam« (= deteta roditeljima, t.j. momkovim roditeljima); oblici: cerveno, mertvi, najpervo; dobri (= dobro), brški (= brzo); osobiti glagol la (lam, laš itd. = ću, ćeš itd.); ćom (= ću); hoću (= hoće, 3. l. mn.); mnoge sasvim zasebne reči i termini; itd.

g

Nije bez značaja, što u krašovanskom govoru ima mnogobrojnih saglasnosti sa specifičnim ili uopšte karakterističnim srednjebanatskim (odnosno donjebanatskim, u koliko su zajedničke za ceo Donji Banat) jezičnim osobinama.

Takve su osobine (u koliko smo ih mogli zapaziti) npr.: mesto ju samo u (imau, razgovarau); du (= dadu) i ne du (= ne dadu); ošla; navedena osobina zamenjivanja e s a (avo mesto evo i sl.) vrlo je verovatno srodna sa donjebanatskim ea, jer se od takvog prvobitnog dvoglasnika ponajpre mogla razviti; s koje sam zabeležio na više mesta u Banatu, dolazi i kod Krašovana; »sas svirci«, »po novci«; često Acc. mesto Loc. predlozima u i na; mesto predloga k sa Dat. dolazi kod sa Gen. (»pođe kod kuma«); »noćom«; jim (= im); gledim, —iš, itd.; je, ize, ujem (= jede, izede, ujedem); možem; »sa šnjom«; s—otim; poređenja po akcentu dala bi bez sumnje takođe primere znatnijih slaganja, a mi smo uzgred zapazili: »na igru«, »na večer«, Strana, Luka i Zabel; izrazi: »i joj metne u pazuhu«; »se pogađau«; »se dele darove«, kakvi se čuju i po istočnijim selima Donjeg Banata (ako nisu možda postali uticajem rumunskog jezika); lagija (isto što banatska legija, kolač i čutura s rakijom); marva (= stoka); krpa (= mahrama povezača); klin (= pola u ženskom odelu); prost (= tup, glup); manuti se (= ostaviti se); jerbo.

d

Karakteristična je dalje gotovo potpuna istovetnost krašovanske nošnje sa banatskom nošnjom, od koje su se u narodu ovde — onde održali tragovi, ali koja se u celini uopšte izgubila. Od najvećeg je značaja, što Krašovanke i sad nose na glavi onaku istu nošnju, kakvu su današnje stare žene po srednjem Banatu zapamtile na svojim babama i prababama kao starinsku opštu žensku nošnju. To je t. zv. »konđa sa dva vrška« ili »sa dva roga«, koja dođe preko kose kao dvoroga kapa, a preko nje se prebaci »krpa« (tako je zovu i u Banatu), t. j. povezača, bela ili, u mlađih, šarena. Dalje se nošnja današnjih Krašovanki sasvim slaže sa negdašnjom ženskom nošnjom u Donjem Banatu u ovome: nose košulje sa širokim rukavima, za čiji se vez izrikom kaže, da se svojim obrascima razlikuje od veza kod okolnih Vlahinja (Rumunki), i prepasuju ih »kanicama«; mesto kecelje ili suknje omotavaju oko bedara, do kolena, komad mrke tkanine, koji vezuju oko tela prostom vrpcom; nose kožni grudnjak (»grudeš«) bez rukama. Uopšte svi ispitivači ističu, da je nošnja krašovanskog ženskinja sasvim originalna i karakteristična i da se jasno razlikuje od nošnje okolnih Rumunkinja.

Za mušku nošnju kod Krašovana mislio je Bem, da je približna rumunskoj, dok Cirbus smatra, da je slična nošnji kod Bugara u banatskim selima Vingi, Bešenovi i Kanaku. Živojnović opet tvrdi, da i muški nose karakterističnu nošnju krašovansku, »kojom se uz jezik i običaje ističu iz svoje rumunske okoline.«

Prema opisima te nošnje i prema slikama za nju, rekli bismo, da Živojnović ima u glavnom pravo i da sličnosti sa rumunskom nošnjom ima možda jedino u nekim delovima odela kod krašovanskih mladića. Inače kao pouzdane saglasnosti sa starijom muškom nošnjom u Donjem Banatu nalazimo (prema dosadašnjim podacima) ovo: na glavi se nosi kožna šubara i šešir; preko dugačke košulje, opasane uzanim vunenim pojasom (nikad kožnim kao kod Rumuna) obično se nosi kožuh ili (većinom kod mlađih i leti) kratak gunjac od belog ili od zagasitog sukn; uske čakšire od belog ili od zagasitog sukna; poznati »banaćanski« obojci, crveni i beli (po krašovanskom nazivu: »objala, srpska i bela«.

đ

I među do sad poznatim krašovanskim običajima vidimo priličan broj takih, koji su sasvim originalni, specijalno njihovi, što takođe ukazuje na vrlo davnašnji posebni razvitak. Da su ti običaji njihovi, domaći, svedoči čisto srpska terminologija, odnosno takva, u kojoj dolaze reči zajedničke s ostalim banatskim Srbima ili sa drugim Srbima uopšte. Radi primera navešćemo nekoliko takvih krašovanskih običaja, obvreda i termina.

Kao i ostali hrišćanski Srbi, slave i Krašovani krsno ime ili slavu. Oni zovu taj običaj slavenje ili slavanje ili praznik, a njegova četiri glavna obreda imaju specijalne krašovanske nazive: »nanavečer«, »naplani«, »večera«, »porosi ručak« (pojutarje). Običaji su o slavi kod Krašovana, kako tvrdi Cirbus, onakvi kao i kod ostalih banatskih Srba, ali iz njegova kratkog opisa vidimo, da se kod njih i o navečeri i o samom svecu vrše neki obredi, koji kod ostalih banatski Srba nisu poznati (posipanje žara žitom i prelivanje rakijom, žar se, jamačno u kadionici, ostavlja o svecu preko celog dana pod stolom).

Među ženidbenim običajima se osobito ističu: svekrvina poseta isprošenoj devojci; šivenje »stega« (svatovske zastave) i veselje uz to kod mladoženjine kuće; osobiti obredi kod mladine kuće s mladom i kod mladoženjine s mladoženjom pre venčanja, pred polazak na venčanje svatovi raskidaju naročiti kolač, »drzaricu«; nevesta odlazi sama od kuće na venčanje i nosi u nedrima »čokanak« zamedljane rakije; mlada posle venčanja pobegne od svatova svojoj kući; sasvim je osobit obred oproštaj i blagoslov mladencima, naročito onaj koji se vrši po starinskom načinu; posle veselja kod mladine kuće (po venčanju) svi svatovi idu na spaljivanje i na čast kući staroga svata; »drzari« (devojački roditelji, pohođani) dolaze već sutradan po venčanju mladoženjinoj kući; »proljivanje vode na brodu« na osobiti način, koje vrše mladenci i čauš; mladenci idu već prve nedelje po venčanju u »oprvančinje« (prvo gostovanje) mladinim roditeljima.

Dalje zaslužuju pažnju: osobiti obredi prilikom krašovanske stočarske svečanosti, koju drže o pravoslavnom Đurđevu-dne, a zovu je imenom odkukanje (odkunjanje); originalni običaj »komkanje« na prvi dan uskrsa sa naročito spravljenim kolačem, koji zovu »komkarica«; očevidno starinski način proslavljanja pravoslavnog Sv. Ilije na brdu Semeniku i uz to kupanje i bacanje novca u vodu.

Pored već pomenutih osobitih termina još valja istaći: naziv »spravda« za običaj, koji se drugde kod Srba zove »jabuka« (mladoženja predaje mladi jabuku i u njoj novce); »hukači« (svatovi, pustosvati); pomenuta »lagija«, isto što i donjebanatska »legija« (kolač i čutura s rakijom); karakteristični naziv »smerljanje« (»smeljanje«) za odmeraanje prvog zajednički pomuzenog mleka, koje vrše domaćini, što su se sa stadima udružili.

e

Od osobitog je značaja, što Krašovani, kao što tvrde svi ispitivači, nemaju nikakve nacionalne svesti (smatraju samo sebe, Krašovane, kao neku posebnu celinu), ne znaju ništa o svom poreklu i nemaju nikakih srpskih istoriskih tradicija, i ako su šta više bili ranije gotovo na svima stranama u neposrednom dodiru sa pravoslavnim Srbima, koji su oko njih imali svoja sela.

Takvi su pojavi redovno slučaj kod onih grupa ljudskih, koje čine osamljene ostatke od nekog vrlo starog stanovništva. I Krašovani su, kao što uvek u takim prilikama biva, zavučeni u sklonit, teško pristupačan, planinski kraj i već toliko vekova čine sasvim zasebnu grupu prema svekolikom okolnom stanovništvu. Njihovoj izolovanosti prema okolnim pravoslavnim Srbima i Rumunima veoma je pomagala katolička vera (a uz to naravno i uticaj katoličkog sveštenstva). A ta je razlika po veri osobito mnogo doprinosila, da su se Krašovani i zbog dialekatskih razlika i zbog nekih razlika u običajima osećali prema doseljenim Srbima kao neka zasebna narodna grupa i da se sa njima nisu mešali. Uz to je nesumnjivo, da se pravoslavni Srbi nisu bili po krašovskom kraju naselili u onako velikom broju, kao po drugim delovima Banata: inače ne bi mogla srpska sela u tom kraju biti za srazmerno kratko vreme porumunjena.

Tim bi se prilikama dakle moglo najbolje objasniti, zašto se i Krašovani nisu stopoli sa srpskim doseljenicima, kao što je to bio slučaj sa starim slovenskim stanovništvom po svima (ili gotovo svima?) drugim delovima Banata.

ž

Jezične osobine timočko-šopskog i bugarskog karaktera, koje su poznate u krašovanskom govoru, mogu se sasvim dobro objasniti mešanjem starih Krašovana sa doseljenicima, koji su doneli takve dialekatske osobine.

Kao što smo napred pokazali, na osnovi podataka koje su izneli Fermendžiu i Miletić nesumnjivo je, da bugarskog doseljavanja u Banat nije bilo pre 17. i 18. veka. A iz 18. veka imamo pouzdane pomene, da se jedan deo od »Bugara«, koji su se u prvoj polovini toga veka bili doselili u Banat, nastanio oko 1740. god. i po krašovanskim selima. Po mnogim gramatičkim osobinama krašovanskog govora, na koje je ukazao i J. Živojnović, nesumnjivo je, da poveći deo od tih t. zv. »Bugara« u stvari nisu bili Bugari, nego Srbi iz timočko-šopskih krajeva.

Prema sadašnjem našem znanju o krašovanskom govoru dobijamo utisak, da i pomenute bugarske jezične osobine krašovanskog govora (redukcija vokala o, upotreba rečce če i sl.) ne odgovaraju osobinama starog bugarskog jezika i da prema tome nisu ni mogle biti primljene iz njega, nego da su svakako donete Krašovanima sa novim bugarskim doseljenicima. Naravno da je prema tome, koliki se broj tih bugarskih naseljenika nastanio u pojedinim od krašovanskih sela, i njihov uticaj na domaći jezik bio veći ili manji. Osim toga, neka od navedenih osobina može i ne biti bugarskog porekla. Tako npr. Živojnović misli, da je rečca če i u krašovanskom govoru, kao i u novoslovenačkom i u bugarskom, jedan od slovenskih arhaizama.

z

Nekog uticaja na govor starih Krašovana mogli su imati i srpski doseljenici s juga, iz oblasti kosovsko-resavskog dialekta. Onaj široki pojas srpskog življa sa govornim osobinama kosovsko-resavskim, koji se prema našim ispitivanjima i prema podacima, koji su do sad poznati, protezao od okoline Bele Crkve i Vršca pa do iza Karaševa izvorišta i svakako i dalje na sever, tako da je obuhvatao i banatsku Crnu Goru^[6], jako upućuje na tu mogućnost. Krašovani su bili sa svih ili skoro sa svih strana opkoljeni selima tih Srba, koji su svakako govorili onakim kosovsko-resavskim govorima, kakvi se danas čuju oko Bele Crkve i oko Vršca, i na taj su način u stariji krašovski govor mogli biti uneti razni elementi, koji su ga leksički i gramatički još više približili kosovsko-resavskom govoru iz južnijih krajeva.

i

Da li su i u krašovanskom govoru neki od ikavizama onako starog porekla, kao što su u srednjebanatskom, to je, kako nam se čini, za sad nemogućno odlučiti. S jedne strane bi se moglo verovati, da su i među staro slovensko stanovništvo u slivu reke Karaša i oko njega mogli dospeti odlomci od srpsko-hrvatskog ikavskog življa. Za to bi govorili napred izneti podaci o velikoj starini slovenskih (i ikavskih) naselja u istočnom Banatu i o srodnosti Krašovana sa srednjim Banaćanima po govoru i po nošnji, koji svedoče o negdašnjoj tesnoj vezi i neposrednom dodiru jednih sa drugima. S druge strane opet, pošto ikavizama gotovo nikako nema u zoni kosovsko-resavskog i starošumadiskog govora u Donjem Banatu, moglo bi se misliti, da ih je u toliko manje moglo imati u krašovanskom govoru, koji je još dalje na istoku. Samo što ova druga pretpostavka gubi od verovatnosti usled toga, šta je nesumnjivo, da su i starošumadiski i kosovsko-resavski govor srbijanskog tipa doneti sa vrlo mnogobrojnim doseljenicima iz Severne Srbije i da se je u masi tih doseljenika staro stanovništvo tako izgubilo, da od njegova dialekta nisu ostali gotovo nikaki tragovi.

ZAVRŠNO RAZMATRANjE

Napred iznete podatke mogli bismo još dopuniti mnogobrojnim svojim promatranjima, koja se odnose na narodno prezivanje, na običaje i verovanja, na materijalnu kulturu i na telesne osobine kod banatskih Srba. Ali svaka grupa od tih pojava iziskuje naročitu studiju, a i zadatak ovoga članka uskraćuje nam opširnije razlaganje.

Inak je nesumnjivo, da se i na osnovi navedenih podataka može već doći do nekih, manje ili više pouzdanih, zaključaka.

Istoriski izvori i podaci iz topografske nomenklature jasno sedoče, da se je u Banatu, kao i u predelima oko njega i posle odlaska Južnih Slovena na Balkansko Poluostrvo bio zadržao priličan broj Slovena, koji su tu živeli i posle mađarskog osvojenja tih predela i pored Mađara.

Kakvog eu etničkog karaktera bili ti Sloveni, istoriski izvori ne mogu nam dati pouzdana odgovora. Ali zato u staroj topografskoj nomenklaturi Banata i u današnjem jeziku banatskih Srba nalazamo znatan broj podataka, na osnovi kojih se može dobiti dosta jasna predstava u tome pogledu.

Videli smo, da je više od polovine topografskih imena, koja se iz Banata pominju u mađarskim izvorima do početka 15. veka — dakle do vremena, kad su se počeli u Banat doseljavati Srbi sa Balkanskog Poluostrva — nesumnjivo slovenskog porekla i da je ogromna većina od njih srpskog jezičnog, i to ekavskog, karaktera. — Osim toga ima neki broj od tih topografskih naziva, koji sa jezične strane pripadaju srpsko-hrvatskom ikavskom dialektu i koji se ne mogu drukčije objasniti, nego da je u tim vremenima bilo u Banatu ovde—onde i odlomaka od srpsko-hrvatskih ikavaca. Najzad, nalazimo u tome vremenu i 7—8 topografskih imena, koja po svom jezičnom karakteru pripadaju bugarskim Slovenima, te su bez sumnje uspomena na te Slovene, koji su se svakako bili nastanili po Banatu u doba bugarske vladavine nad njim (796—895 god.), ako ne možda nekim delom i ranije.

Slovenska topografska imena nalazimo u označenom vremenu po svima delovima Banata, tako da bi se prema tome moglo reći, da je Slovena, odnosno Srba, bilo tada po celom Banatu. Prema rasporedu tih imena očevidno je, da ih je u nekom kraju bilo više (osobito mnogo u krašovskoj i u tamiškoj žunaniji) a u nekom manje.

Nekoliki slovenski topografski nazivi, koji su načinjeni od reči balvan i bolvan (idol), pouzdano svedoče o stanovanju Slovena u Banatu još u prehrišćansko vreme. Oni dopunjavaju dakle napred navedene istoriske podatke o tome.

I mnogobrojni topografski nazivi (oko 1100), koje smo mi zabeležili u 32 srpska naselja Donjeg Banata, imaju sa jezične strane čisto srpski karakter. Za neka od njih znamo pouzdano, da su još iz vremena pre 15. veka, ali smatramo, da je i znatan broj od ostalih topografskih imena u tim srpskim naseljima ostao još od starog srpskog stanovništva njihova iz vremena do početka 15. veka. Kao što smo pokazali, cela jedna grupa znakova, koju čine topografski termini, topografska imena i reči mađarskog porekla, koji su se i do danas održali kod Srba u tim naseljima, svedoči, da se je njihovo staro srpsko stanovništvo u dosta znatnom broju izmešalo sa srpskim doseljenicima, koji su došli ispreko Save i Dunava. Samo je to staro srpsko stanovništvo, koje je toliko vekova živelo pored Mađara i zajedno sa njima, u istim selima, moglo poprimati od njih tolike elemente iz njihove topografije i jezika. A razume se, da su pored elemenata, primljenih od Mađara, ti stari banatski Srbi predali u još mnogo većem broju srpskim doseljenicima i svoju staru srpsku topografsku nomenklaturu i svoje posebne dialekatske i mnoge druge etničke osobine.

Iz podataka o narodnom govoru banatskih Srba, koje smo napred izneli, izlazi kao vrlo verovatno, da su se u vremenu pre srpskog doseljavanja s juga u Donjem Banatu govorila dva srpska dialekatska tipa: u zapadnim njegovim delovima jedan, koji je bio srodan današnjem srednjebanatskom govoru, a u istočnom delu govor, koji je bio ogranak sadašnjeg kosovsko-resavskog srpskog dialekta. Kakvih je osobina bio taj stari srpski dialekat u istočnom Banatu, mislimo da se može u mnogome oceniti po govoru Srba Krašovana, za koje smo na osnovu mnogih napred iznetih dokaza iskazali uverenje, da će u svojoj osnovi biti poreklom od najstarijeg srpskog sloja u slivu reke Karaša. — Iz toga su vremena bez sumnje i pojedini ikavizmi, koji su se većinom održali u srednjebanatskom govoru, a kojima se inače ne zna poreklo. Oni nam dakle potvrđuju napred iskazano uverenje (izrečeno na osnovi topografske građe), da je u ranijim vekovima među banatskim Srbima bilo ponegde i odlomaka od srpsko-hrvatskih ikavaca.

Sa doseljavanjem Srba ispreko Save i Dunava unete su znatne izmene u oba starija srpska govora u Banatu, tako da su se i jedan i drugi znatno približili srbijanskim tipovima svojih dijalekata: srednjebanatski šumadiskom (odnosno šumadisko-sremskom) a istočni banatski kosovsko-resavskom. Osim toga je sa doseljenicima iz Severne Srbije donet u Donji Banat i jedan novi govor, šumadiskog t. zv. kanovačkog tipa, koji smo nazvali starošumadiskim ili vršačkim. Prema rasprostranjenju toga govora očevidno je, da se je neka velika grupa srpskog življa iz Šumadije bila nastanila u selima šire okoline Vršca. To je moralo biti vrlo davno, verovatno ubrzo po padu srpske despotovine (1459 g.). Začudo je, da nemamo nikakvih istoriskih podataka o toj velikoj seobi iz Šumadije. Ti su preseljenici održali i do danas mnoge osobine svoga starog šumadiskog govora. Zbog toga smo njihov govor i nazvali starošumadiskim.

Podaci, koje smo na osnovi istoriskih izvora i po našim ispitivanjima izneli u odeljku o doseljavanju Srba u Banat, daju nam dovoljno objašnjenje o današnjem rasporedu narodnih govora i o etničkim prilikama kod Srba u Banatu. Ti su nam podaci jasno pokazali, da je glavna masa srpskih doseljenika u Banat nesumnjivo poreklom iz današnje Severne Srbije, i to baš poglavito iz njenih ekavskih krajeva (iz Pomoravlja sa Šumadijom i sa Braničevom i iz Timočke Krajine), a da je samo srazmerno mali broj doseljenika došao u Banat iz Južne Srbije i iz drugih srpskih krajeva. Takav rezultat sasvim dobro odgovara i geografskom položaju Banata u odnosu prema Severnoj Srbiji.

Kraj svega nesumnjivo vrlo mnogobrojnog srpskog doseljavanja iz Severne Srbije i veoma jakog uticaja tih doseljenika na govor starih banatskih Srba, ipak je, kao što smo videli, u govoru donjebanatskih Srba održano i do danas vrlo mnogo takvih osobina, koje se moraju smatrati za ostatke iz starijih banatskih govora srpskih. A ovde možemo odmah naglasiti, da smo na osnovi svojih ispitivanja mogli pouzdano utvrditi, da takvih ostataka od etničkih osobina starijeg srpskog stanovništva u Donjem Banatu ima u znatnom broju i u svakom drugom pogledu, a osobito u običajima i verovanjima, u nošnji i u drugim stranama materijalne kulture. Tako znatni tragovi od toga starog srpskog stanovništva svedoče bez sumnje na prvom mestu, da je ono moralo biti i dosta mnogobrojno u odnosu prema doseljenicima. Naročito je taj odnos morao biti povoljan za banatske starince u prvim vremenima srpskog doseljavanja s juga — dakle poglavito do u drugu polovinu 15. veka, kad je to doseljavanje još bilo srazmerno mnogobrojno i većinom raspoređeno na ceo Banat, tako da je starije stanovništvo moglo zadugo biti u relativnoj nadmoćnosti prema doseljenicima, te se dosta brzo vršio poznati proces prilagođavanja doseljenika starincima. Usled toga su se sve ili gotovo sve osobine starog srpskog stanovništva u Banatu prenosilei na doseljenike, te su na taj način dobivale mnogo veći broj svojih predstavnika i mogle se posle u znatno većem broju prenositi i na poznije i mnogobrojnije doseljenike.

Istoriski podaci, koje smo izneli, pouzdano svedoče, da su stari Srbi u Banatu i oko njega bili najpre pravoslavne vere i da su imali i svoje sveštenike. A verovatno je, da su bar ponegde imali i svoje crkve, pa i manastire. Kako je srpska raška država često bila u dobrim odnosima s Ugarskom, vrlo je verovatno, da su ugarske vlade dopuštale, da se raški vladaoci i crkveni velikodostojnici staraju za verske potrebe svojih saplemenika u susednim krajevima Ugarske, u toliko pre, što su se ti saplemenici bez sumnje na njih radi toga i obraćali. Zato mislimo, da predanja o podizanju i obdarivanju nekih srpskih manastira na zemljištu negdašnje južne Ugarske još u vremenu pre druge polovine 15. veka, ne bi trebalo olako odbacivati, kao što se to do sad činilo.

Pravoslavni Srbi su se nesumnjivo bili dosta rano tako namnožili, da je već na početku 14. veka (1309 god.) katoličko sveštenstvo našlo za potrebno preduzimati sredstva protiv njihova širenja. A ugarski kralj Ludvig I naređuje 1366 god. nasilno prevođenje pravoslavnih Srba u Banatu u katoličanstvo. Ali se zna, da su se i posle mnogi od njih ponovo vratili u svoju staru veru. — Kao što smo napred razložili, vrlo je verovatno, da su Krašovani jednom i do danas održanom grupom od tada pokatoličenih Srba.

Da li su ti stari Srbi u Banatu i oko njega imali kakve jasne svesti o svojoj srpskoj narodnosti i da li su se zvali Srbima, o tome nema nikakvih pouzdanih podataka. U istoriskim izvorima onoga vremena oni se nigde ne pominju neposredno pod srpskim imenom. Očevidno je, da su Mađari i njih obuhvatili svojim opštim označenjem za Slovene: Tot. Dosta je pak verovatno, da su ti Srbi izgubivši plemensku organizaciju i plemenska imena stojali u nacionalnom pogledu od prilike onako isto kao današnji Krašovani: usled toga što nisu imali ni političkih veza ni tešnjeg dodira s ostalim Srbima, oni nisu mogli imati ni jasnog nacionalnog osećanja i narodnog imena ni srpskih istoriskih tradicija, nego su jedini oslonac i obeležje svojoj posebnoj narodnosti prema Mađarima, Nemcima i drugim susednim narodima nalazili u svojoj pravoslavnoj veri i slovenskoj crkvenoj službi. Zato su se očevidno vrlo žilavo držali te svoje vere i službe.

Rezultat naših istraživanja potvrđuje dakle Niderlovo mišljenje, da su najpre u predelima istočne Ugarske sedeli Srbi, odnosno Srbohrvati, samo ga još dopunjuje u toliko, što nam pokazuje, da ti Srbohrvati nisu svi prešli na Balkansko Poluostrvo, nego da su prilični ostaci od njih i dalje živeli u negdašnjoj južnoj Ugarskoj i da su se držali i šta više bez sumnje i znatno namnožili i posle doseljenja Mađara i u mađarskoj državi, pored Mađara. — U isto se vreme iz napred iznetih podataka vidi, da su se među Srbohrvatima bili ovde — onde nastanili i bugarski Sloveni i da su uspomene na njih bile održane još i u 14. i u 15. veku u imenima nekoliko tada pomenutih naselja u Banatu.

NAPOMENE

1. Dr. Lubor Niederle: Slovanské starožitnosti. Dilu II, svazek 1. (v Praze, 1906), Str. 102—173.
2. U istom delu, s. 179—186.
3. u istom delu, s. 244—280.
4. ,, ,, ,, s. 360—365 i 446—457
5. ,, ,, ,, s. 359 i 451.
6. Letop. 243, s. 77.