Samolični episkopov sud nad sveštenicima (E. N. Milaš)

Samolični episkopov sud nad sveštenicima Pisac: Episkop Nikodim Milaš

»Samolični episkopov sud nad sveštenicima« episkopa Nikodima Milaša je kratka studija objavljena u Beogradu 1913. godine.

Ja sam bio zapitan: može li episkop samolično i bez formalnog crkvenog suda kazniti jednog područnog mu sveštenika zabranom bogosluženja? Ovo mi je pitanje stavljeno bilo pozivom na današnju praksu u ruskoj crkvi, po kojoj je praksi to dopušteno nadležnom episkopu u nekim određenim slučajevima.

Da je dotični, koji me o tome zapitao, pročitao §. 20. mojeg »Crkvenog kaznenog prava«, ili moja tumačenja 5. kanona I vaseljenskog sabora, 4. kanona VII vaselj. sabora i 132. i 133. kanona kartagenskog sabora, ne bi se bez sumnje trudio, da mi stavlja ono pitanje, jer bi iz toga doznao, da li može episkop sam i bez eparhijskog suda naložiti jednom svešteniku zabranu bogosluženja. Ali zar mnogi između Srba imaju ili i znaju za moje knjige, ili ako ih neki slučajno imaju, zar da se oni muče prelistavati te debele knjige? Kako bilo već, i pošto se dotični pozvao na praksu u ovome pitanju ruske crkve, na koju se praksu ja nijesam dovoljno obazreo u mojim knjigama, to ću ovim putem da odgovorim na ono pitanje.

Šta je i kako je o ovome danas u ruskoj crkvi, to kazuje 155. članak ustava ruskih konsistorija 1883. godine. Taj je članak odštampan u §. 145. mojeg »Crkvenog prava«, i ko ima tu knjigu, može ga pročitati. U stvari je to, da po tome članku svaki ruski eparhijski episkop ima pravo da sam, po svojoj ličnoj vlasti i bez konsistorije, suspenduje za dvije sedmice od bogosluženja svakog područnog mu sveštenika, koji je uz to dužan podvrgnuti se za to vrijeme odnosnoj epitimiji u mjestu, gdje episkop odredi.

Odredba ovog članka ruskog konsistorijskog ustava, uzeta za sebe, može izgledati, da nije u skladu sa drugim odnosnim kanonskim propisima, jer, kao što sam ja na drugome mjestu kazao, bez formalnog crkvenog suda, ne može nikome nikakva crkvena kazna biti naložena za neku krivicu. U kanonima se osuđuje, kad neko bez formalnoga crkvenoga suda bude podvrgnut nekoj crkvenoj kazni, i spominju se izrično episkopi, koji samolično, i obišavši propisani kazneni sudski postupak, nalože kakvu kaznu, bilo to sveštenicima ili svjetovnjacima. Stari crkveni Ustav IV vijeka u svojem 32. kanonu kaže: »Episkop neka ne isljeđuje nikakvu tužbu bez prisustva svojih klirika, jer će drukčije biti bez snage svaka presuda episkopova, ako ona nije potvrđena prisustvom klirika.« Apostolske Ustanove, zakonski zbornik istoga vijeka, u 47. glavi II knjige kaže to isto, i određuje, kako mora biti sastavljen sudski senat i kakav mora biti sami postupak pri suđenju. Ovo što kažu ti crkveno-pravni spomenici prvih hrišćanskih vijekova, to je isto bilo kroz sve vijekove crkve, da sve sudske poslove sveštenstva raspravljaju i riješavaju duhovni sudovi, koji su uz dotičnog eparhijskog episkopa, i koji mu pomažu u vršenju njegovoga prava suđenja i eventualnog nalaganja crkvenih kazni. Serdički 14. kanon osvrće se na to, kad bi jedan episkop u gnjevu i razdražen podvrgao kazni nekog prezvitera ili djakona, i naređuje da takav postupak episkopov ne treba odobriti, nego treba da sabor episkopa ispita odnosnu krivicu i da ustanovi, da li je dotični zaslužan kazne. Sedmi vaseljenski sabor svojim 4. kanonom osuđuje episkopa, koji sam odluči kakvog svog klirika za to, što je taj klirik učinio nešto, što je protivu zakona. Kartagenski sabor svojim 133. kanonom osuđuje episkopa, koji nesmotreno odluči nekoga od crkvene zajednice, a 132. kanonom, kad odluči od crkvene zajednice nekoga, koji mu je nasamo ispovjedio neki svoj prijestup. Svi ovi i slični im po sadržaju kanoni imaju u vidu s jedne strane, da se uzdrži osnovno pravilo svakog uređenog društva, da se samo poslije pravilnog i svestranog isljeđenja neke krivice, može izreći dotična presuda, te pri potrebi pravično naložiti krivcu odnosna kazna, a s druge strane imaju u vidu ljudsku nemoć, od koje kao ljudi, mogu ne biti slobodni i episkopi, i da radi te nemoći ne bi postradala pravica i podlegao kazni niko, koji možda u samoj stvari ne zaslužuje kaznu.

Osvrćući se na pomenuti članak ruskog konsistorijskog ustava, jedan ruski profesor crkvenoga prava (pok. N. Suvorov) kazao je, da je ta naredba unesena u ustav iz rimokatoličkog crkvenog prava, u kojem se priznaje zakonitom svaka osuda, koju jedan episkop radi ma koje krivice izreče protivu područnog mu kakvog sveštenika eh informata conscientia, tj. po svojem ličnom uvjerenju, bez formalnog crkvenog suda. Da ima neke bar spoljašne sličnosti između one odredbe ruskog konsistorijskog ustava i ovoga što propisuje rimokatoličko crkveno pravo, istina je.

Do tridentskoga sabora (1545-63.) važilo je i u rimokatoličkoj crkvi pravilo, da nikakav episkop bez formalnog suda ne smije osuditi jednog sveštenika; gotovo jednako kao u pravoslavnoj crkvi. Između mnogobrojnih reforama, osobito u oblasti crkvene discipline, sabor je ovaj, u interesu, kao što kaže Hinschius, lakšeg uzdržavanja potčinjenosti sveštenstva, osobito obzirom na okolnost, što episkopi do toga vremena nijesu imali vlast, radi raznih prijestupa klirika, koji su prijestupi ostajali zatajani, zabranjivati takvim kliricima, da stupaju na više stepene, ili ih suspendovati od bogosluženja, sabor je zakonom ustanovio, da episkopi ne budu uvijek vezani formaliim sudskim postupkom u pogledu krivica područnog im sveštenstva, nego da mogu po svojoj savjesti (ех informata conscientia), bez sudskog postupka (extrajudicialiter) i radi ma kakvog bilo uzroka (ех quacunque causa) suspendovati od prava bogosluženja svakog svog klirika. Osudu taku svoju episkop će saopštiti krivcu bez potrebe da mu je obrazloži i da mu kazuje, za kakvu ga krivicu suspenduje. Vrijeme trajanja takve suspensije sabor nije odredio, tako da je ona mogla biti trajna, i tek poslije je objavljeno bilo, da ta suspensija ima biti samo za neko određeno vrijeme, dakle privremena. Protivu ovakve osude nije dozvoljena apelacija ni na kakvu višu redovnu sudsku instanciju; jedino papi mogao se osuđeni požaliti, i u takvom samo slučaju episkop je dužan da obrazloži svoju osudu, ali ovo ipak ne obustavlja osudu sve do papinoga riješenja. Ovoj odredbi tridentskoga sabora pokazala se u rimokatoličkoj crkvi kod mnogih velika protivnost, koja je trajala više od dva vijeka. Na jednome velikom crkvenom saboru u Pistoji krajem XVIII vijeka otvoreno se ustalo protivu iste naredbe; dok papa Pije VI nije svečanom bulom (1794.) objavio pod prijetnjom anateme, da se svak mora pokoravati odluci tridentskoga sabora. Ista odluka na snazi je danas u svoj rimokatoličkoj crkvi.

Rekosmo, da ima neke sličnosti među ovom odredbom tridentskoga sabora i onim člankom ruskog konsistorijskog ustava; ali da je izvor tome članku ona tridentska odredba, kao što je kazao onaj ruski profesor (poznat inače po svojem naginjanju k zapadnjaštvu), mi ne bi smjeli da ustvrdimo, u koliko je nama poznata istorija ruskog crkvenog zakonodavstva. Pri tome, sama ona sličnost vrlo je relativna, i moglo bi se o njoj govoriti samo sa izvanjske strane one odredbe, ali ne i sa unutrašnje strane, sa strane suštine njene. Tridentski sabor daje eparhijskom episkopu neograničenu vlast, da može po svojoj ličnoj uviđavnosti suspendovati jednog sveštenika od prava da vrši bogosluženje radi svake bez razlike krivice i radi ma kakvog bilo uzroka (ех quacunque causa); a ruski konsistorijski ustav spominje taksativno, kada i zbog kakvih izrično krivica može to da učini episkop. Dotični članak tog ustava kaže: «Neposredno sudu arhijerejskom podleže: 1). krivice (prostupki), koje bivaju po neznanju ili nesmotrenosti, a koje, da se izglade i da se očisti savjest sveštenikova, potrebuju jerarhijsko djelovanje arhijereja, i nijesu za javnost, niti je cjelishodno, da se podvrgavaju formama običnoga suda; 2) uopšte krivice protivu vršenja dužnosti i protivu dobroga vladanja, koje nijesu skopčane sa javnom štetom i sablazni, a koje se opaze kod sveštenika, čije je pređašnje vladanje bilo neprjekorno; 3) tužbe, koje se podnose izrično pod uslovom, da bi sveštenik, koji je u nečemu nepravilno postupio, bio popravljen arhipastirskim sudom i savjetom, bez formalnog sudskog postupka.« Dodaje odredba istog članka, da ako episkop, pozvavši k sebi krivca, nađe da kod njega postoji jedna od pomenutih krivica, u takvom slučaju podvrgava ga gorerečenoj kazni, protivu koje on se ne smije žaliti višoj crkvenoj vlasti, ali koja kazna ne bileži se u općem spisku o vladanju toga sveštenika. Kao što se vidi, velika je tu razlika između ovoga što propisuje ruski konsistorijski ustav i onoga, što propisuje tridentski sabor. Svrha je odredbe ovoga sabora, da se čim više koncentriše vlast u rukama episkopa, koji imaju da rade u interesu centralne crkvene vlasti i da se uzdrži bezuslovna kanonska poslušnost višoj jerarhiji od strane sveštenstva; a svrha odredbe ruskog konsistorijskog ustava sastoji se u tome, da se otkloni svaka javna sablazan, da se sačuva opšti sveštenički ugled i da se sveštenik, koji je po neznanju ili nesmotrenosti učinio kakvu krivicu, ispravi bez javnosti arhipastirskim savjetom i otačaskom opomenom. Po prvoj odredbi slučajna samovolja i strastvenost nekog episkopa nije ničim ograničena, niti je episkop dužan da kaže krivcu, zašto ga osuđuje, dok međutijem po ruskoj odredbi »episkop priziva k sebi lično okrivljenog, ispituje njegovu savjest, predočuje mu krivicu, i tek tada izdaje svoju odluku o tome, da li da se podvrgne kazni okrivljeni, ili da se otpusti bez kazne.« I ovo što sada rekosmo, nezavisno od svega drugoga, pokazuje jasno, koliko je azardovana tvrdnja onog ruskog profesora, da za pomenuti članak konsistorijskog ustava »русская церковь сдѣлала заимствовані изъе католическаго церковнаго права.«

Po našem razumjevanju pomenuta odredba ruskog konsistorijskog ustava potekla je iz opštega pojma o arhipastirskoj vlasti episkopa u svojoj eparhiji, sa kojom vlašću skopčana mu je dužnost, između drugoga, da se stara, da ne bude sablazni u crkvi i da bude očuvan ugled sveštenika, kao duhovnih pastira naroda; a potekla je ona iz opštega pravila, da bez episkopa ne može crkveni sud nikakvu kaznu nikome naložiti, i da episkop ima pravo da svakome krivcu ublaži kaznu. A mogla je ista naredba poteći i iz bukvalnih riječi odnosnih kanona na prim. 32. apostolskog kanona, koji kaže: »Ako je jedan prezviter ili djakon odlučen od svoga episkopa, takvoga prezvitera ili djakona ne smije primiti drugi episkop«, ili 4. kanona antiohijskog sabora, koji kaže: »Ako je koji prezviter ili djakon svrgnut od svog episkopa, pa se usudi obaviti kakvu sveštenu službu«, itd. ili 6. kanona istoga sabora, koji propisuje: »Ko je od svoga episkopa odlučen bio, ne može biti primljen od drugih episkopa«, itd. Komentator Zonara u tumačenju 4. kanona antiohijskog sabora ovako se o ličnom sudu episkopa nad sveštenstvom izražava: »Radi suda nad episkopima, koji su optuženi za prijestupe, potrebit je sabor, koji će suditi i odlučiti; a prezvitere i djakone i ostale klirike sudi nadležni episkop, i njemu je dana vlast da izreče presudu.« Ovi i slični drugi primjeri ne isključuju formalni sudski postupak pri suđenju svešteničkih krivica, ali ne isključuju ni to, da može jedan episkop, kad su posrijedi gorepomenuti obziri, samolično i bez formalnog sudskog postupka, suditi sveštenicima u onim granicama i na način, kako to propisuje današnji ruski konsistorijski ustav.

Uzimajući pak pitanje ovo sa gledišta oportuniteta, i videći koliko je danas oslabila sveštenička disciplina, osobito u nekim pomjesnim crkvama, i kakva je samovolja zavladala među sveštenicima, mi ne samo što ne bi mogli osuditi pomenutu odredbu ruskog konsistorijskog ustava, nego smatramo, da bi istu odredbu morale usvojiti i sve druge oblasne crkve, naravno uz obvezu dotičnog episkopa, da je svagda gotov u slučaju priziva obrazložiti pred nadležnim sinodom, radi čega je on suspendovao jednog sveštenika, obišavši redovni crkveni sud i bez pravilnog sudskog postupka.