Politička prošlost Hrvata 31
| ←< 30. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
32. glava >→ |
Razvoj političkih prilika na Slovenskom Jugu posle 1903 najveći je utisak ostavio na predratnu jugoslovensku omladinu. Onaj veliki polet koji je obuhvatio tih godina sve južnoslovenske zemlje, došao je posebice do izraza kod najmlađeg naraštaja. Taj naraštaj poprimio je načela i ideje svojih starijih, samo se sa manje predrasuda, a sa više idealizma i požrtvovnosti unosio u borbu. Za njega ne postoji kompromis, jer ne veruje da se može nešto ozbiljnije postići s natezanjima oko pogodbi ili upotrebom starih, već toliko puta upotrebljenih metoda, moljenja i izjava lojalnosti dinastiji. Najmlađa generacija veruje samo u direktnu akciju, ona raste pod uticajem novih socijalno-političkih pokreta u Evropi zato i ima više vere u akciju masa kao činioca u političkoj borbi, nego njeni očevi. I po programu najmlađi su radikalniji od starijih. Bez obzira na svoje političko uverenje oni unose više strasti i više udarne snage u svoju političku borbu. Na ove mlade imaju veliki uticaj Frano Supilo, Tresić Pavičić, Milan Marjanović, Vladimir Čerina, kod Hrvata, Petar Kočić, Jovan Skerlić kod Srba, dakle ljudi više ideolozi i nacionalni borci, nego praktični političari. Od stranih uticaja najjači je ruski u svima svojim nijansama i češki profesora Tome Masarika.
Mladi revolucionarni pokret na Slovenskom Jugu neposredno pred svetski rat došao je upravo u vreme kad se srpsko-hrvatska koalicija počela trošiti u svojoj kompromisnoj borbi sa Peštom i Bečom. On je dao onu dotle neviđenu udarnu snagu hrvatskom otporu kad Beč i Pešta posle dovođenja na vlast bana Cuvaja počinju sa režimom progona i komesarijata u Hrvatskoj i Slavoniji. Ako je kod starijih srpsko-hrvatskih naraštaja bilo još rezerve u međusobnim odnosima, najmlađi ih potpuno odbacuju i propovedaju borbu svima sredstvima protiv bečke i peštanske politike. Ideološki i kod najmlađih postoje dve struje: jedna široka jugoslovenska; ona je propovedala rat do istrage Monarhiji i borbu za stvaranje velike jugoslovenske države; druga nacionalno-hrvatska koja je bila protiv režima komesarijata, odnarođivanja, privrednog iskorišćivanja i zavađanja što ga u to vreme sprovodiše Pešta i Beč u hrvatskim zemljama. Jedan deo ove omladine, iako čisto hrvatski opredeljene, nije bio u načelu protiv saradnje sa Srbima, pa u krajnjoj liniji ni protiv stvaranja srpsko-hrvatske državne zajednice, ako bi u njoj bio očuvan hrvatski nacionalni i politički individualitet. Oni su bili spremni da prave kompromis i sa Austrijom, ako bi dala trijalizam. Ova omladina poticala je iz starih pravaških redova, odgajana u čistim idejama Ante Starčevića i skupljala se oko pokreta Mlada Hrvatska. Drugi deo nacionalne hrvatske omladine bio je frankovački i klerikalan, antisrpski, antijugoslovenski, dinastičan i lojalan.
Omladina u Dalmaciji, Istri i Hrvatskom Primorju prednjačila je svojim jugoslovenskim borbenim nacionalizmom. U Hrvatskoj bila je podeljena, ali ipak prevagu su imali jugoslovenski i mlado-hrvatski orijentisavi omladinci. U Bosni i Hercegovini veliki je uticaj klerikalaca, Mladohrvati pred svetski rat su sticali pristalice, a jugoslovenska nacionalna ideja tek je bila počela da prodire u redove hrvatske omladine.
Veliki značaj i za Hrvate imala je potpuna politička preorijentacija srpske školovane omladine u ovo doba. Ako je kod Hrvata i bilo još moćnih uticaja prošlosti pa ponegde i premoćnih starih shvatanja, kod srpske omladine ovih godina vrši se prava idejna revolucija. Ovaj veliki nacionalno-revolucionarni zamah, koji je srpski narod počeo dobijati od dolaska Kralja Petra na presto 1903, došao je kod mladog naraštaja do izraza u njegovom potpunom jugoslovenskom nacionalnom opredeljivanju. Već smo spomenuli da je jugoslovenska ideja nikla i razvila se meću Hrvatima. Istakli smo da od nacionalnog preporoda na ovamo sva velika duhovna i politička strujanja, svi veliki ljudi i politički događaji kod Hrvata manje više vezani su za ovu ideju. Kod Srba ona se u početku javlja kao praktično-politička potreba pri izvođenju nacionalnog programa. Tako je jugoslovensku ideju shvatio i u svojim načertanijama obradio Ilija Garašanin, tako se prema njoj odnosili knez Mihailo, Svetozar Miletić, Jovan Ristić i svi drugi politički ljudi kod Srba iz starijih naraštaja. Tek mlađe generacije od devedesetih godina prošloga veka na ovamo vide u jugoslovenskoj nacionalnoj državnoj ideji jedino moguće rešenje srpskog pitanja. One to primaju bez rezerve i kad se pojavljuju u javnom životu ne počinju borbu s Austrijom na svom, srpskom pitanju, nego na čisto hrvatskom protiv nasilja i nezakonitosti Cuvajevih u Hrvatskoj i Slavoniji. Ova spremnost i rešenost srpske predratne omladine da se beskompromisno založi za jugoslovensku nacionalnu i kulturnu zajednicu i da svugde i na svakom mestu propoveda načelo jugoslovenske solidarnosti, omogućila je naprednoj hrvatskoj omladini da pred rat 1914 dade svome pokretu protiv Pešte i Beča onaj jugoslovenski nacionalno-revolucionarni karakter, kakav on inače teško da bi imao.
Od 1911 nadalje niču po svima jugoslovenskim zemljama pod Austrijom mnogobrojne omladinske tajne organizacije. Univerziteti u Zagrebu, Beču i Pragu središta su svih tih omladinskih pokreta, na sve strane javljaju se časopisi, povremene publikacije, almanasi, održavaju sastanci, drže predavanja i vrši javna i tajna agitacija. Cuvajev nasilnički režim u Hrvatskoj izaziva početkom 1912 niz nereda i demonstracija u Hrvatskoj, Slavoniji, Bosni i Dalmaciji. Velike demonstracije u Sarajevu u februaru 1912 protiv Cuvajevog režima dovele su do vrvi i pucanja u masu. To izaziva još veće ogorčenje kod omladine. U Zagrebu se ponavljaju nemiri na Univerzitetu, u borbu ulazi i srednjoškolska omladina, štrajkujući i demonstrirajući po ulicama. Vlade u Pešti i Beču našle su se u čudu. Talas revolucionarnog raspoloženja sve više je zapljuskivao njihove jugoslovenske pokrajine. Da bi se zadržao taj val, Franjo Josif pribegava još jačim nasiljima: studenti se zatvaraju, srednjoškolci isteruju iz škola, a demonstracije razgone oružanom silom. Ban Cuvaj postavljen je 31 marta za komesara, a 4 aprila 1912 ukinut je ustav u Hrvatskoj. Na policiska nasilja i progone jugoslovenska nacionalno-revolucionarna omladina odgovara još žešćim otporom. 8 juna 1912 student Luka Jukić puca na komesara Cuvaja, ubija banskog savetnika Hervojića i jednog stražara.
Jukićev atentat bio je prekretnica u istoriji hrvatske borbe protiv Austro-Ugarske. Još od starih vremena Hrvati su stalno podvlačili dinastiji da neće da se služe revolucionarnim metodima u borbi za rešavanje svoga pitanja. Istina, oni su 1848 vodili rat sa Mađarima, ali isto toliko da odbrane celokupnost Monarhije, koliko da u okviru te Monarhije izvojuju sebi samostalnost u odnosu prema Ugarskoj. Bahov režim i nagodba 1868 poljuljali su dobru veru Hrvata u dinastiju, ali Kvaternikova buna 1871 ipak je bila delo pojedinca, s kojim se neznatan deo Hrvata mogao složiti. Kuenov režim još više je ubio veru kod hrvatske inteligencije da će Hrvatima biti moguće da osiguraju svoj nacionalno-politički individualitet u okviru Austrije. Najmlađi naraštaj, koji je prigrlio jugoslovensku nacionalnu i državnu ideju, poprimio je i nove metode u borbi. Mesto uvijanja i moljenja preko deputacija, rekriminacija i beskonačnih, ali u osnovi malo korisnih državnopravnih raspravljanja i pozivanja na hrvatsko istorisko pravo, on pribegava mnogo savremenijem načinu borbe, na silu odgovara silom. Jukićev atentat, kao prvi slučaj te nove metode borbe protiv Monarhije došao je ne kao akt pojedinca, nego izraz celokupnog raspoloženja nacionalne revolucionarno raspoložene hrvatske omladine.
U ovaj huk političke borbe u hrvatskim zemljama 1912 g. dolaze balkanski ratovi. Pobednički pohod balkanskih naroda protiv Turske u jesen 1912 izazvao je buru oduševljenja u jugoslovenskim pokrajinama Austro-Ugarske Monarhije. Već onda stvaraju se tamo dva neprijateljska tabora, jasno ocrtana i podvojena. Na jednoj strani nalaze se Srbi i sva napredna hrvatska javnost. Oni sa ogromnim oduševljenjem prate i manifestacijama, dobrovoljcima i skupljanjem dobrovoljnih priloga izražavaju svoje oduševljenje zbog srpskih pobeda u dolinama Vardara. S druge strane, stoje frankovci, klerikalci i činovnički aparat. Oni prate ratne operacijo na Balkanu po bečkim novinama, sa najvećom zluradošću prepričavaju najmanji neuspeh balkanskih naroda, a sa pritajenim strahom i besom slušaju o njihovim pobedama. Već se osećalo u vazduhu da dan konačnog obračuna i sa Monarhijom nije daleko, pa se snage pribirale i protivnik i sa jedne i sa druge strane odmeravao.
Nenadani uspesi balkanskih naroda, a još više, odjek tih uspeha u hrvatskim zemljama zapanjuje državnike u Beču i Pešti. Već u jesen 1912 pomišlja se tamo da je jedini izlaz iz krize dole na jugu oružani obračun sa Srbijom. Vraćaju se natrag stari metodi razdvajanja Srba i Hrvata. U ovo doba okolina prestolonaslednika Franje Ferdinanda ubacuje među Hrvate uverenje da će prestolonaslednik, čim dođe na presto da preuredi Monarhiju na trijalističkoj osnovi. Ratna opasnost prisiljava Mađare da traže promenu kursa i u Hrvatskoj. Cuvaj se kao komesar postepeno povlači, a mesto njega dolazi u leto 1913 za komesara Škerlec. Na njega vrši atentat radnik Stepan Dojčić, došao upravo s tom namerom iz Amerike da ubije komesara Cuvaja.
Vanredno stanje vlada za vreme tih kriza u Bosni i Hercegovini. Pod uticajem novih pokreta sve više slabi uticaj Štadlera i njegove okoline, ali ipak većina hrvatskih zastupnika u Bosanskom saboru drži se uz vladu. Beč i Pešta gledaju po svaku cenu da razbiju jedinstvo nacionalnog pokreta na jugu. Već Kuen je počeo razgovore u jesen 1912 sa srpsko-hrvatskom koalicijom. U leto 1913 nastavio ih je grof Stevan Tisa, kao novi ugarski pretsednik vlade i dovršio krajem te godine. Srpsko-hrvatska koalicija došla je ponovo na vlast, ukinut je komesarijat i 1 decembra 1913 baron Ivan Škerlec, dotadanji komesar, imenovan je za bana. Po zahtevu koalicije ukinuta je železnička pragmatika i raspisani su izbori. Na tim izborima ona je dobila veliku većinu. Eto, na što je bio spao stogodišnji napor mađarskih državnika da uguše autonomiju u Hrvatskoj, da je pretvore u županije i mađariziraju kao i ostale svoje zemlje. Pred svetski rat grof Stevan Tisa nije mogao naći nijednog jačeg političkog čoveka, nijednu jaču političku stranku, vernu ideji ugarsko-hrvatske zajednice, a da bi bila u stanju da primi na sebe teret sređivanja prilika u Hrvatskoj i Slavoniji. On se morao obratiti onom pokretu i onim ljudima meću Hrvatima, koji su počeli svoju političku karijeru na borbi protiv njega i čije je osnovno političko uverenje bilo isto toliko anti-ugarsko i antihabzburško, koliko i jugoslovensko.
Sigurno je grof Stevan Tisa toga bio svestan i znao na kakvu kartu igra ali mu je trebalo daha za veliki obračun. Ljudi iz srpsko-hrvatske koalicije ušli su u ovu pogodbu sa zadnjom mišlju, ne dozvoliti da u onim vremenima na čelu Hrvatske i Slavonije budu ljudi, koji će iskreno braniti Monarhiju i njene interese u hrvatskim zemljama.
Pokušaj Austro-Ugarske da putem kompromisa sa političkim grupama i strankama slomi oštricu nacionalno-revolucionarnom pokretu na jugu nije uspeo. Srpsko-hrvatska koalicija nije ni želela da vodi takvu politiku u Hrvatskoj i Slavoniji, a u Bosni pristupanje grupe Danila Dimovića kao pretstavnika bosansko-hercegovačkih Srba samo je još više ogorčilo revolucionarne krugove u Bosni i Hercegovini. Posebice omladina, pošla već putem direktne akcije, nije pokazivala mnogo volje da se smiruje. Mesto politike čekanja na bolje prilike i dok se Srbija ne oporavi od tek protekla dva rata, kako je preporučivano iz Beograda, i pogađanja sa Bečom i Peštom da bi se izbegao sukob pre vremena i onemogućio jači pritisak, kako je radila srpsko-hrvatska koalicija, omladina je smatrala da borbu ne treba prekidati, da treba iskoristiti raspoloženje narodnih masa i neposredno posle turskog obračuna preći i na obračun sa Austrijom. Ovu generaciju, već upućenu na nove metode ilegalne borbe, teško je bilo vratiti na stari put. Posledica njenog takvog raspoloženja bio je vidovdanski atentat 28 juna 1914.