Politička prošlost Hrvata 30
| ←< 29. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
31. glava >→ |
U dvadeseti vek ušla je Austrija rasklimana, sa istrošenim i zastarelim sistemom i ljudima. Nasilnička protivslovenska politika od 1868 sad je donosila Monarhiji svoje rđave plodove. Nezadovoljni narodi, svi osim Nemaca i Mađara, izgubili su bili veru u sposobnost i pravilno shvatanje interesa zajednice vodećih političara pa i same dinastije. Zato svaki narod vuče na svoju stranu i neki više, neki manje, traži ili otcepljenje ili gotovo potpunu samostalnost u okviru Monarhije.
Pored toga, Franjo Josif se u spoljašnjoj politici posle berlinskog kongresa vezao za Nemačko Carstvo. S tim je digao protiv sebe i svoje države sve one sile, koje su se u početku dvadesetog veka počele okupljati da spreče nemačku prevlast u Evropi. Austro-Ugarska kao pretstraža hrišćanstva prema muslimanskom istoku bila je jedna evropska potreba, ali Austro-Ugarska kao pretstraža germanske ekspanzije na istok, bila je jedna evropska opasnost. Zato njeno razbijanje postaje program svih, koji žele da spreče prodiranje Nemaca Prednjoj Aziji i Indiji. Jugoslovenske zemlje bile su austriska pretstraža prema Balkanu, hrvatski narod oduvek njegova krajina. Otuda onaj interes i šire evropske javnosti za Hrvate i njihove političke težnje u početku XX veka.
Videli smo da su novi hrvatsko-srpski naraštaji ušli u javni život sa načelima jugoslovenskog jedinstva. Do njih politiku kod Hrvata vode plemići, sveštenici, naučnici, privrednici i književnici. Oni prvi izbacuju iz svojih redova političare od zanata sa politikom kao jedinim zanimanjem. Zato ovaj naraštaj još u samom početku pokazuje svu onu gipkost i moć prilagođavanja stvarnim prilikama, karakterističnu za političare od rase.
Početak dvadesetog veka bio je u znaku pooštrene borbe Mađara za što veću nezavisnost prema Beču. Pod voćstvom Košutovog sina nezavisna mađarska stranka u Ugarskoj tražila je kidanje svih veza s Austrijom osim dinastičkih. Pritom, traži mađarska opozicija oslonac i kod Hrvata. Napredniji ljudi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji simpatisali su ovom pokretu u Ugarskoj zbog njegovog liberalnog, demokratskog programa. Od starih vlastodržaca u Pešti nije se moglo ništa očekivati. Vezati se sa naprednim krugovima iz Ugarske pa posle njihovog dolaska na vlast sjediniti Dalmaciju, Hrvatsku i Slavoniju i sprovesti demokratizaciju hrvatskih zemalja, bio je cilj sastanka hrvatskih političara na Reci 4 i 5 oktobra 1905 i njene rezolucije. Rezoluciju su potpisali svi viđeni politički ljudi Hrvatske, osim mađarona i frankovaca, sa Franjom Supilom, dr. Antom Trumbićem, Tresićem-Pavičićem i Jurjem Bjankinijem na čelu. Pretstavnici političkog života kod Hrvata načelno su se složili da Hrvatska i Ugarska treba zajedno da se bore „za ispunjenje svih državnih prava i sloboština“. Dalmacija se ima pripojiti Hrvatskoj, zavesti novi demokratski izborni red, dati sloboda štampe, zbora i dogovora, zajemčiti nezavisnost sudija, zaštita građana protiv upravne samovolje, tačno ispunjavanje ugarsko-hrvatske nagodbe i njena revizija u tom smislu, „da hrvatskom narodu bude obezbeđen samostalni politički, kulturni, finansiski i opće gospodarstveni opstanak i napredak“.
U rečkoj rezoluciji istaknuta su načela, za koja će se voditi borba u hrvatskim zemljama sve do svetskog rata. Kad su se dve nedelje docnije ovoj rezoluciji pridružili italijanski i srpski političari iz Dalmacije na svom sastanku u Zadru, ona postaje osnovica jedne nove praktične politike na Slovenskom Jugu. Zato će poslužiti kao sredstvo za sporazum sa Mađarima i kao osnovica za osnivanje srpsko-hrvatske koalicije.
U srpsko-hrvatsku koaliciju stupile su hrvatska pučka napredna stranka, hrvatska stranka prava, srpska samostalna stranka i neki istaknuti politički ljudi opozicionari kao Franjo Supilo, Miroslav grof Kulmer, ali stranački neopredeljeni. U svome proglasu na narod, 12 decembra 1905, koalicija je iznela svoj program, uglavnom zasnovan na načelima rečke rezolucije. U Ugarskoj kriza se pooštrava i u proleće 1906 na vladu dolazi opozicija, ali za pretsednika vlade postavljen je čovek od careva poverenja, Aleksandar Vekerle. U proleće te godine vrše se u Hrvatskoj izbori. Unionistička stranka je tučena a srpsko-hrvatska koalicija postaje najjača grupa u Saboru.
Još u samom početku praktičnog izvođenja sporazuma između Mađara i Hrvata na osnovu rečke rezolucije došlo je do razilaženja Zagreba i Pešte. Banom je ostao i dalje grof Teodor Pejačević, izvršene su neke reforme, ali sukob među Hrvatima i Mađarima ostaje i dalje. Mađari nisu odustajali od svojih centralističkih n mađarizatorskih planova, a srpsko-hrvatska koalicija uporno je branila proširivanje njihovog kulturnog i političkog uticaja u Hrvatskoj i Slavoniji. Na železničkoj pragmatici za Hrvatsku i Slavoniju došlo je do opstrukcije u peštanskom Parlamentu. Malo po malo i Košutov sin pošao je stazom svoga oca iz 1848.
Sukobi i trvenja srpsko-hrvatske koalicije i Mađara dobijaju tek svoju istorisku i svetsku pozadinu stvaranjem dvaju blokova u Evropi, trojnog saveza i trojnog sporazuma. Aktivna nacionalna politika Srbije posle 1903, borba za potpunu versku autonomiju pravoslavnih i muslimana u Bosni i Hercegovini, četnička akcija u Makedoniji, novi jugoslovenski nacionalni val u Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji posle rečke rezolucije i stvaranje srpsko-hrvatske koalicije, davali su na znanje caru i njegovim državnicima da se dole na Jugu postavlja jugoslovensko pitanje u svoj svojoj važnosti za Monarhiju. Da bi pokret slomio u začetku, a pored toga, iskoristio vojničku slabost Rusije posle njenog neuspelog rata sa Japanom 1904 i 1905 i posle revolucije 1905, Beč pod uticajem energičnog šefa generalštaba Konrada od Hecendorfa i okretnog ministra spoljašnjih poslova, grofa Erentala, pristupa aneksiji Bosne i Hercegovine. U isto vreme počinje sistematski rad na razbijanju tek stvorene srpsko-hrvatske saradnje. Dok se Hrvatima obećava ujedinjenje Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Bosne i Hercegovine kao treće države u okviru Austro-Ugarske Monarhije, dotle se na Srbe baca optužba da rade u dogovoru sa Srbima iz Srbije na razbijanju Monarhije.
Veleizdajnički proces u Zagrebu protiv 53 Srbina imao je da svrši dve stvari: da pruži Austro-Ugarskoj pred svetskim javnim mnenjem opravdanje za aneksiju Bosne i Hercegovine i da razbije srpsko-hrvatsku koaliciju. Nije se uspelo ni u jednom ni u drugom. Proces u Zagrebu izneo je svu onu nesavesnost i bezobzirnost, s kojom su se austriske vlasti služile u borbi protiv Srba. Fridjungov proces u Beču, gde su Franjo Supilo i prvi ljudi iz koalicije dokazali ovome profesoru istorije na bečkom Univerzitetu da se prilikom optuživanja njihovog zbog dosluha sa Srbijom služio falsifikovanim dokumentima, pokazao je celom svetu svu moralnu golotinju ljudi, koji su u to doba odlučivali sudbinom Habzburške Monarhije. Ni srpsko-hrvatsku koaliciju nije Beč mogao razbiti. Nasuprot, upravo od ovog vremena počinje kod srpsko-hrvatske omladine veliki nacionalistički jugoslovenski pokret. On će u godinama pred svetski rat igrati vrlo vidnu ulogu u političkom životu Južnih Slovena.
Veliki deo hrvatske javnosti aneksiju Bosne i Hercegovine primio je dobro. Zavođenjem parlamentarnog uređenja u tim pokrajinama i sazivanjem Sabora počinje i tu partisko-politički život. U početku kod Hrvata premoćan uticaj ima klerikalna stranka nadbiskupa Josipa Štadlera, iako već sad pod uticajem Hrvatske i Slavonije brzo jačaju i kod Hrvata u Bosni i Hercegovini politički pokreti sa liberalnim i čisto nacionalnim programom.
Aneksiona kriza 1908—1909 i veleizdajnički proces nisu mogli ostati bez posledica i na unutrašnju politiku Hrvatske. Posle razlaza koalicije i Mađara na pitanju železničke pragmatike, 8 januara 1908 došao je za bana baron Pavle Rauh, sin zloglasnog Levina Rauha iz 1868. Za njegove vlade bili su veleizdajnički procesi, ali i veliki nemiri koji će dovesti do jugoslovenskog revolucionarnog omladinskog pokreta u Hrvatskoj. Nemiri su počeli štrajkom i demonstracijama na Univerzitetu i odlaskom velikog broja studenata iz Zagreba u Beč i Prag. Posle Fridjungova procesa Rauh je otišao u februaru 1909 a hrvatskim banom postaje dr. Nikola Tomašić.
Kad su Srbija i velike sile priznale aneksiju Bosne i Hercegovine i prošla ratna opasnost, prestali su i politički progoni na Slovenskom Jugu. Srpsko-hrvatska koalicija, i pored toga što je bila najviše zakačena tim progonima, vratila se politici pogađanja sa Peštom. Ona sklapa sporazum sa Kuenom Hedervarijem i njegovim banom u Zagrebu, Tomašićem. S tim se nije složio dotadašnji vođ koalicije Frano Supilo, odrekao se mandata i poveo borbu protiv kompromisne politike svojih drugova iz srpsko-hrvatske koalicije.
Saradnja Tomašića i koalicije nije dugo trajala. Tomašić je dao novi, liberalniji izborni zakon, iako je ostao cenzus, uklonio neke Rauhove rđave uredbe, ali se s ljudima iz koalicije sve više razilazio. Koncem 1911 vrše se novi izbori, Tomašić je poražen na njima, daje ostavku, a za bana dolazi u januaru 1912 Slavko Cuvaj.