Politička prošlost Hrvata 2
| ←< 1. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
3. glava >→ |
Zemlje, u koje su se naselili Južni Sloveni, bile su sasvim drukčije od starog zavičaja. Mesto nekadanje beskrajne Sarmatske Nizije sa neograničenim vidicima i mogućnostima kretanja Južni Sloveni se naseljavaju na krševito Balkansko Poluostrvo i njemu susednu Panoniju. Koliko je u starom zavičaju bilo sve jednoliko, toliko je u novom sve neujednačeno, različito. Na severu, na prelazu iz Srednje Evrope na Balkan prostiru se barovite ravnice ispresecane tu i tamo planinskim vencima. Na Balkanu tek se ulazi u pravi splet planinskih lanaca, rečnih dolina, karsnih polja, barovitih i periodično plavljenih, zatvorenih kotlina, nepristupačnih visoravni i pitomih župa. Zemlja je na sve strane sveta otvorena, pristupačna često puta više spolja nego iznutra. Severne pokrajine nastavak su Srednje Evrope, ali Dunav, koji kupi njihove vode, nosi ih prema istoku. Lake veze preko egejskog ostrvlja, Bosfora i Dardanela spajaju Balkan s Azijom, a razgranata obala na Jadranu bila je veza s Italijom. I klima je nejednaka. Od oštre kontinentalne na severu ili alpiske u planinama, pa do blage mediteranske u primorju imamo je u svima nijansama. Po negde su klimatske razlike tako velike, da u avgustu mesecu možete jesti tek ubrane smokve rashlaćene na ledu istog dana snesenom sa planine.
Ova geografska sredina izvršila je moćan uticaj na svoje nove stanovnike. Morali su se priviknuti novom načinu života, seljaci, oni hvataju prvenstveno župna mesta među planinama, rečne doline i ravnice. Prodiranje iz dolina i ravnica u planine moralo je biti docnije, postepeno. U Primoru, od zemljoradnika stvara se moreplovac i ribar. Taj proces je bio još sporiji. I stočarenje u planini i ribarenje na moru uče doseljenici od starog stanovništva, koje su zatekli u svom novom zavičaju.
Ilirsko-romansko stanovništvo naših zemalja dobrim delom je izginulo, odvučeno u roblje ili izbeglo iz svoga zavičaja pred navalom varvara. Ipak, jedan deo se sačuvao i to većinom u nepristupačnim planinama i u primorju zahvaljujući istočno-rimskoj mornarici. Kad se pođe od Save i Dunava, gde ih je najmanje ostalo, prema Jadranskom i Egejskom Moru, sve se više nailazi na ostatke starog stanovništva. Planine Dinarskog Sistema sa svojim zatvorenim kotlinama, nepristupačnim planinskim visoravnima, posebice su krile u sebi mnogo starih ilirsko-romanskih stočara, srednjevekovnih Arbanasa i Moro-Vlaha. Ukrštanjem doseljenih Slovena i ovih planinaca stvoriće se dinarski tip jugoslovenskog čoveka.
Najviše latinsko ostaje dalmatinsko primorje. Kad je varvarska poplava uništila rimske gradove i sela u našim zemljama, nekoliko romanskih zbegova očuvalo se na obalama Jadrana ostajući kao male etničko-kulturne oaze rimskog sveta na jugoslovenskom Jadranu. Ove oaze Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik, Kotor i Bar igraće veliku kulturno-političku ulogu u istoriji Južnih Slovena, posebice Hrvata.
Pristupačnost naših zemalja omogućavala je moćne kulturno-političke uticaje sa strane. Njihov značaj kao raskrsnice mora i kontinenata imao je sudbonosan uticaj na istoriju naroda, koji se tu naselio. Na prelazu iz Evrope u Aziju, most između istoka i zapada, naše su zemlje još pre doseljenja Južnih Slovena bile prelazna oblast između grčkog i rimskog sveta, romanske i grčke kulture. Preko njih povukla se granica između Istočnog i Zapadnog Rimskog Carstva; tu će biti prelom između Carigrada i Rima, pravoslavlja i katoličanstva. Razni kulturni uticaji delovaće na formiranje Južnih Slovena neobično moćno i biti jedan od glavnih uzroka kulturne, pa i nacionalne, razlike među njima.
Pored starih uticaja delovaće u našim zemljama i eva nova kulturna stremljenja koja će se javiti u Evropi i Aziji posle našeg doseljenja. Nijedan verski pokret u Evropi i Prednjoj Aziji, nastao od početka hrišćanske ere na ovamo, nije ostao bez svojih pretstavnika u našim zemljama. Kod nas se smiruju poslednji talasi islama, što su dolazili sa istoka, i protestantizma koji silazi sa severa. Uz ove velike struje od opšteg značaja ima manjih, nacionalnih. Preko Jadranskog Primorja utiče Italija, niz Savu n Dravu pa i Dunav, Nemačka, uz Moravu i Vardar Grci. Svi se ti uticaji ukrštaju, sukobljavaju, potiru ili dopunjuju u našim zemljama, ostajući negde premoćni jedni negde drugi, a negde se neutrališu. Za nacionalno-kulturni život Hrvata oni će imati presudan značaj.
Pored razbijenosti reljefa ova povezanost naših zemalja za susedne države i narode bila je glavni uzrok zašto se teško stvarala na Balkanu velika jugoslovenska država. Raskrsnica svetskih osvajača, jugoslovenske zemlje od starine su bile izložene invazijama svih onih koji su iz Azije polazili da osvajaju Evropu ili obrnuto. Te velike države bilo u Srednjoj Evropi bilo u Prednjoj Aziji, od uvek su smatrale Balkan kao kapiju svetskog gospodstva, prodirale na njega, borile se na njemu, jedne padale druge se dizale, ali sve su se trudile da ometu stvaranje jedne tako jake države na Balkanu koja bi mogla biti prepreka njihovim osvajačkim planovima. Ova težnja velikih susednih naroda i država igraće veliku ulogu u političkom životu Južnih Slovena, pa i Hrvata.
Takva je dakle bila nova hrvatska otadžbina: šarolika, neujednačena izgledom i klimom, negde otvorena celom svetu, negde zatvorena kao u kutiji. Divlji krš zamenjuju iznenada bez prelaza pitomi pašnjaci i nepregledne šume, pored plodnih ravnica neprolazne močvare; jedva koji kilometar dalje strmi planinski obronci, a na njima sočni pašnjaci. More je plavo i vedro kao i nebo nad njim a obale izrubljene, iskidane, opasane nizom velikih i malih ostrva; i ovde su prelivi nežni ali nagli. Tu, izložen svim mogućim uticajima prirode i kultura, izgradiće se hrvatski čovek onakav, kakav se javlja u devetnaestom i dvadesetom veku. Živ, upečatljiv, duhovno neujednačen sa mnogobrojnim težnjama i nagonima često puta među sobom suprotnim, jer su i postali pod suprotnim uticajima. Ipak, od stvaranja prve oblasti pa do danas provlači se kao crvena nit kroz celu njegovu istoriju neukrotiva težnja da prokrči sebi put boljem, samostalnijem životu slobodnog naroda. Posao nimalo lak za jedan mali narod na onako teškom geografskom položaju.