Petar Veliki i Južni Sloveni

PETAR VELIKI I JUŽNI SLOVENI Pisac: Aleksej Jelačić

»Petar Veliki i Južni Sloveni« je kraći tekst koji je zajedno sa tekstom »Njegoš i Rusija« objavljen u jednom separatu.

Kulturnih, pa donekle i političkih, veza između Rusâ i Južnih Slovenâ postojalo je od prastarih vremena. Ovde ćemo se ukratko osvrnuti samo na nekoje od tih vezâ, i to na one za doba, toliko znamenito u ruskoj istoriji, cara Petra Velikog.

Poznato je, i pisano je dosta o tome, da u naprednom ideološkom pokretu u Rusiji druge polovine XVII veka, iz kojega se donekle i rodila čuvena Petrova »reforma«, počasno mesto pripada Hrvatu o. Jurju Križaniću, autoru »Razgovora o vladateljstvu«, čije su ideje kasnije delimično pretvorene u delo nastojanjem i radom Petra Velikog. Ali i osim Križanića, u nizu mnogobrojnih domaćih i stranih saradnika Petra Velikog, pomoćnika i učesnika u njegovim golemim pothvatima, u poslovima rata i mira, bilo je puno Južnih Slovena. Tako je među njima bio, naprimer, kao odličan Carev diplomatski saradnik, i neki Sava L. Vladislavić-Raguzinski, poreklom od ugledne bosanske porodice. Njegov otac, progonjen u zavičaju od Turaka, nastanio se bio u Dubrovniku, te je Sava kasnije postao i sam dubrovačkim »konte«. Sava je zarana počeo da se bavi trgovinom, pa došavši u Carigrad. uhvatio je onde veze sa ruskim diplomatama knezom Galjicinom i Ukrajincevim, pa je postao njihovim revnosnim tajnim agentom. Vršeći tako funkcije tajnog poverenika ruske diplomatije i ujedno trgovca, on je godine 1702 došao sa robom preko Crnog Mora i Azova u Moskvu, gde ga je sam Car lepo primio. Onda se opet, sa puno ruske robe, Sava (1705) vratio u Carigrad, i tu je aktivno sarađivao sa Petrovim ministrom Tolstojem, sve do godine 1708, kada ga opet vidimo k Moskvi, gde mu se daje pravo da trguje bez plaćanja carine, a pored toga dobija na dar i kuću. Godine 1710 on je već avanzovao za dvorskog savetnika Careva, i postao je ujedno spahijom na Ukrajini. U Carevu pohodu na Prut, koji je onako nesrećno svršio (1711), Sava je učestvovao očigledno kao politički savetnik za sva balkanska pitanja. Car nalaže zapovedniku svojih trupa da sporazumno sa Vladislavićem postupa u uređenju odnosa naspram hrišćana. Godine 1716, Sava ide u Italiju, i tu — pored nadzora nad ruskim državnim pitomcima — obavlja i mnoge važnije poslove, nastojeći poimence da zaključi konkordat sa papom Klimentom XI, i vodeći pregovore sa Mletačkom Republikom, koja je tada bila zagazila u rat sa Turskom; napokon, vodeći pregovore i sa Dubrovačkom Republikom. Pri ovim pregovorima, Vladislavić, koji je imao u Dubrovniku dosta prijatelja, te kome je (kao »plemenitom Iliru u Moskvi«) Dubrovački Senat pre više godina preporučivao neke svoje sugrađane upućene u Rusiju, nije uspeo da isposluje dozvolu Senata da se sagradi u Dubrovniku pravoslavna crkva, jer se Senat bojao da ne bi Dubrovnik preplavili pravoslavni Srbi otomanski podanici; a pored toga Senat nije bio baš zadahnut verskom tolerancijom. Ipak je Vladislavić poneo sa sobom veoma laskava pisma Dubrovačkog Senata adresovana Petru Velikom. Da spomenemo još i to, da je za carevanja naslednice i žene Petrove, Katarine I, Sava postigao svoj najveći diplomatski uspeh, kao izvanredni ruski izaslanik na egzotičnom i dalekom dvoru kineskog cara.

Drugi jedan Jugosloven, Bokelj (rođen 1680 u Perastu) Mata Zmajević, odličan pomorac, stupio je u službu Carevu, i u njoj se odlikovao, kao talentovan inžinjer i brodograditelj, i isto tako i kao zapovednik flote. Najveću slavu pobrao je Zmajević u odlučnoj pomorskoj bitci kod Ganguta, između Rusâ i Šveđanâ, kojom je prilikom svojom veštinom i hrabrošću spasao i flotu i samog Cara. Pri kraju svoje karijere došao je do časti i položaja velikog admirala; ali optužen radi pronevere državnog novca (što se često dešavalo u ondašnjoj Rusiji), pao je u nemilost, i umro je u Zadru gde je i sahranjen.

Pored Zmajevića, bili su tada u ruskoj službi još dva odlična primorca: dubrovčani Jeronim Natalić i Ivan Tudizić, i mnogo drugih njihovih užih zemljaka i sunarodnika. Kako se vidi iz veoma zanimljivih dokumenata Dubrovačkog Arhiva (objavljenih i odlično protumačenih od Dra. Bože Cvetkovića, u »Bulićevu Zborniku«), Dubrovnik se mnogo radovao odlasku i uspehu svojih sinova u Rusiji, pa je i u svojim listovima na Cara u više mahova davao izraza svoga poštovanja i ushićenja; ali, što je još mnogo zanimljivije, dubrovački senatori iskazivali su tim prilikama svoja osećanja sveslovenske solidarnosti, ističući više puta zajednicu krvi i jezika koja ih vezuje sa ruskim Carem i njegovim narodom, te smatrajući malu slovensku republiku Sv. Vlaha na Jadranu ogrankom ogromnog slovenskog stabla. I dubrovački pesnici, Kavanjin i Ignjat (Vatroslav) Gradić, pevali su u istome smislu.

Mnogo manje zadovoljstva pokazivala je Dubrovačka Vlada u pogledu aktivne politike koju je vodio ruski Car na Balkanu, poimence usled rovarenja njegovih agenata po Crnoj Gori, Boki, i Hercegovini, u blizini granica Republike, koja su je dovodila često u veliku nepriliku, naročito posle oružanog istupa vladike Danila i njegovih Crnogoraca protivu Turaka. Čim je, naime, car Petar počeo da se sprema na rat sa Turskom — u kojoj se, nakon Poltave, sakrio bio njegov ogorčeni neprijatelj kralj švedski, Karlo XII —, on je potražio veze sa balkanskim hrišćanima. Tu su u prvom redu dolazili u obzir Moldavska i Vlaška, i gospodar prve bio je posve spreman da stane na stranu Carevu; ali se u isti mah mislilo već i na Bugare i Srbe. Od strane Srbâ su dolazili emisari, i to i od ugarskih Srbâ i od Srbâ pod Turcima. Tako je, još u maju 1710, došao bio u Moskvu satnik Bogdan Popović, noseći uza se list od dva srpska pukovnika, Ivana Tekelije i jednog njegova druga iz Arada i Segedina: »O najblagočestiviji Caru, — prekrasno sjajuće sunce pravde!«, tako su pisali na svome kitnjastom slovenskom jeziku srpski pukovnici; »milostivim okom pogledaj na nas uboge i tvojim carskim mislima pomisli o našoj otečeskoj srpskoj zemlji, pre mnogih godina podjarmljenoj od nevernika, naročito onda kada će Gospod Bog podignuti tvoju krstašku desnicu naspram njih i nemoj da zaboraviš da i nas, najmanje, pozoveš i pomiluješ, neka se i mi potruđimo u službi za svoga pravoslavnoga Cara«.

Među srpskim pridošlicama sa Balkana naročito se istaknuo Hercegovac Mihajlo Miloradović, koji je sa svojom braćom, Gavrilom i Aleksandrom, stupio u carsku službu, Njega je Car, čim je buknuo rat sa Turskom, uputio kao svog glavnog agenta među Crnogorce. O tome veli »Letopis Crnogorski«: »Va lijeto 1711 dođe zgramatami ot Moskve ot Cara Petra Mihajlo Miloradojević (sic!) va Černuju Goru ka vladiki Danilu i Černogorcima za veliko zlo manastirsko i černogorsko koji počeše vojevati na Turske gradovte«. Milaradović je nosio uza se carsku povelju, u kojoj se pozivaju na krstaški rat protivu Turčina sve »blagorodne« (crnogorske) »osobe«, i uopšte »svi narodi koji obožavaju razapetog Hrista — Boga našega« ... U predugačkoj ovoj povelji, adresovanoj na pravoslavne hrišćane »grčke i rimske vere«, Car spominje velike zasluge Crnogoraca, i to čak od ratova Aleksandra Maćedonskog (neki tadašnji pisci držali su da su u vojsci Aleksandrovoj uzeli bili učešća i Iliri, t. j. Sloveni, a Petar to učešće ovde jednostavno pripisuje Crnogorcima, da bi ih što bolje zadobio i »osokolio«), i onda naročito i u ratovima Skenderbega. Crnogorci su samo čekali na ovaj mig Carev, te je misija Miloradovićeva uspela potpuno. Oktobra 1711, Car je dobio odgovor iz Crne Gore, od »vojvoda, kneževa, i ostalih živećih u predelima Zetskim i Crnogorskim«, kojim su mu Crnogorci javljali, da su sa radošću primili njegovu povelji, i da se rado odazivaju njegovu pozivu. I doista, već 15. juna iduće godine odigrala se kod Gacka prva bitka, a zatim je bilo okršaja i na drugim mestima. Ali je Crnogorcima bilo teško zbog nedostatka oružja; oni ga zatraže od Cara, a uostalom zamole ujedno da ih Car pristojno nagradi. Stvar se ubrzo okrene sasvim na zlo, kad Petar — nakon katastrofe na Prutu — pade u nepriliku te bi prinuđen da hitno zatraži mir od Sultana i da prestane sa ratovanjem uopšte. Tada Miloradović razdeli među Crnogorce poklonjene od Cara dukate, a sâm se vrati u Rusiju, gde je ostao kasnije sa službom na Ukrajini, u činu pukovnika, a na položaju vojnog i civilnog u isti mah okružnog zapovednika, u Gadjaču. Na ovoj dužnosti odlikovao se svirepošću, u čemu ga je još nadmašala njegova žena (rođena Butovićeva, poreklom od jedne od najznamenitijih plemićskih ukrajinskih porodica). Miloradovići su ušli u kolo najodličnijeg ruskog plemstva, dobili su velike posede poglavito po Ukrajini, a u kasnijim generacijama nosili su i grofovsku titulu.

Dok je tako Mihajlo Miloradović pravio »karijeru« u Rusiji, siroti Crnogorci imali su da ispaštaju svoje ratovanje i da teško trpe od turske navale. Turci pregaziše Crnu Goru i počiniše u njoj bezbrojne zulume. Vladika i mnogi drugi ugledni ljudi biše primorani da se sklone na mletačko zemljište. Ipak su i za sve to vreme ostali Crnogorci u vezi sa Carem, kod kojega se nalazio i izaslanik vladike Danila — arhiđakon Maksim. Godine 1715 pošao je u Rusiju i sam vladika, Ali je sve bilo uzalud. Veliko balkansko preduzeće Carevo bilo je propalo, i Vladika i Crnogorci imali su da se zadovolje, u ime otštete, poklonima u novcu, u crkvenom odelu, i posuđu, ikonama i knjigama. Cetinjskom Manastiru dozvoljeno je da šalje u Rusiju izvestan broj kaluđera i pripravnika, da prikupljaju milodare. Ali je Vladici kasnije (nakon završetka severnog rata) stavljena u izgled obilatija pomoć. U toj povelji istaknuto je da su Rusi i Crnogorci »jedne vere i jednog jezika«.

Napokon treba još spomenuti jednu, iako veoma malu, seobu Srba — ugarskih i otomanskih — u Rusiju, na čelu sa pukovnicima Kegićem i Tanskim, i sa dva kapetana, koji su primljeni u rusku službu pa su delimično smešteni u Azovskoj Guberniji na položaje slične onima što su ih imali graničari u Austriji, odnosno Kozaci u Rusiji.

Kao što se vidi već iz ovih kratkih zabeležaka i podataka, veze Petra Velikog sa Južnim Slovenima bile su dosta obilne i živahne. Kod kuće, među Jugoslovenima, za Petra i njegova dela mnogo su se zagrevali: njegov savremenik, hrvatski književnik i štampar, jedan od začetnika ilirskog pokreta Pavao Riter-Vitezović, i savremenik Katarine II slaveno-serbski spisatelj, poznati Zaharije Orfelin, koji je o caru Petru i njegovu geniju napisao i jednu veliku knjigu, za ono vreme dobru knjigu (vidi o tome više u monografiji Orfelina, pok. prof. Tih. Ostojića, koju je izdala Srpska Akademija Nauka u Beogradu).

Ovaj tekst je u javnom vlasništvu u Srbiji, Sjedinjenim državama i svim ostalim zemljama sa periodom zaštite autorskih prava od života autora plus 70 godina jer je njegov autor, Aleksej Jelačić, umro 1941, pre 83 godine.