Istorija srednjeg veka I 8
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Zapadni Sloveni. U sastav Zapadnih Slovena ulazile su tri glavne grupe plemena: poljska, češka i polapsko-pribaltička. Poslednja grupa sastojala se od niza plemena koja su živela oko reke Labe i grupisala se u sledeće saveze: lužičko-srpski, ljutićki i bodrički (vidi glavu VII); osim toga ona je obuhvatala i pribaltičke, ili pomeranske Slovene, koji su živeli u oblasti koja je docnije dobila kod Nemaca naziv Pomeranija. Češko-moravska plemena živela su u slivu reka gornje Labe, Vltave i Morave, a poljska plemena nastanjivala su bazen reka Visle i Varte.
Zapadni Sloveni živeli su prvobitno u rodovskom poretku, stanujući po selima i okružujući svoja utvrđena mesta — grode ili grade — zidovima. Privrednu jedinicu pretstavljala je velika porodica — opolje, obrazujući kućnu zajednicu, sa starešinom na čelu. Takve velike porodice udruživale su se u rodove, na čijem su čelu stajale rodovske starešine — poglavari, gospodari. Rodovi su se udruživali u plemenu, na čelu sa starešinama, ili županima, koji su rešavali plemenska pitanja u zajednici sa plemenskim većem. Među županima isticao se knez, vojni starešina plemena; oko kneza počela se sakupljati družina. Pri obrazovanju saveza plemena knez najjačeg plemena postajao je knezom čitavog saveza.
U vremenu od VII do IX veka kod Zapadnih Slovena vrši se proces raspadanja rodovskog poretka. Rodovska opština pretvara se u seosku opštinu, u kojoj se krvne veze zamenjuju teritorijalnim. U to vreme na bazi opšteg razvitka proizvodnih snaga, osobito u zemljoradnji, razvija se kod Zapadnih Slovena ropstvo i počinju da se formiraju klase. Znatan razvitak postiže trgovina, naročito spoljna; na to ukazuju velika skladišta novca, nađena prilikom arheoloških iskopavanja. Na Pribaltiku, na primer, otkrivena su bogata nalazišta arapskog novca VIII—IX veka, što ukazuje na trgovačke veze Pribaltika toga vremena sa Volgom i preko nje sa arapskim zemljama. Naziv novca kod Zapadnih Slovena — penjaz — ukazuje na to da je kod njih bio raširen nemački novac pfenig i da su oni, prema tome, vodili trgovinu i sa Nemačkom, kao i sa Danskom i Skandinavijom. Predmeti trgovine bili su krzna, med, vosak i, verovatno, robovi. Na to da je trgovina kožama dostigla kod Zapadnih Slovena veliki razvitak, ukazuje pored ostalog i to što je kod Zapadnih Slovena, kao i kod Istočnih, postojala novčana jedinica „grivna kuna” (kunino krzno).
Kao rezultat razvitka privatne svojine na zemlju počinju da se stvaraju krupnija gazdinstva pretstavnika rodovske aristokratije, koja upotrebljavaju rad robova, iako se naporedo sa njima seoska opština još dugo vremena održala (u Poljskoj i Češkoj sve do XIII veka). Krupni zemljoposednici počinju da postepeno pretvaraju slobodne članove seoske opštine u kmetove. Rodovske starešine, koje su prvobitno birane na većima, pretvaraju se postepeno u naslednu aristokratiju — župane ili panove, poglavare (vladike) i kneževe. U korak s porastom i jačanjem te plemenske aristokratije vrši se opadanje značaja starinskog narodnog veća. Vlast prelazi na savet sastavljen od pretstavnika aristokratije. Osobito veliki značaj stiče takva aristokratija u Pomeraniji. Na taj način, postepeno se formira država, koja brani interese vladajuće klase.
Samova Bohemska kneževina. Jaka kneževska vlast najranije se javlja kod Zapadnih Slovena koji su živeli u Bohemiji. Oni su ranije od ostalih Slovena morali da vode borbu sa Avarima. Avare su pozvali kao saveznike sa crnomorskih stepa Langobardi, koji su pre svog doseljenja u Italiju živeli u Panoniji. Avari, koji su verovatno pripadali Turancima, zauzeli su Dakiju, zemlju severno od donjeg Dunava, i preselili se u Panoniju posle odlaska Langobarda. Avari su potčinili svojoj vlasti susedne Slovene i rukovodili zajedničkim pohodima protiv Vizantije. U ruskim letopisima sačuvala su se predanja o tim Avarima (Obri, Obrini), koji su ugnjetavali, „mučili” Slovene. Sačuvano je predanje o tome kako je brzo nestala moć tih „Obara”. Letopisac veli: „pogiboša, aki obre” (propadoše kao Obri).
Sloveni su zbacili vlast Avara i obrazovali nezavisan savez, čiju su osnovu pretstavljala slovenska plemena iz Bohemije (VII vek). Franački anali kazuju kako je Slovenima, koji su se borili sa Avarima, došao neki franački trgovac po imenu Samo, zajedno sa drugim trgovcima, i pomogao Slovenima da odnesu pobedu nad Avarima (oko 623 g.). Posle toga Sloveni su Sama izabrali za svog kneza. Tako je stvoren prilično širok savez jugozapadnih plemena, sa Slovenima iz Bohemije na čelu; tom savezu pridružili su se i Karantanci, koji su živeli na gornjem toku reka Save i Drave, desnim pritokama Dunava.
Samo je vladao u Bohemiji čitavih 35 godina i za sve to vreme bohemski plemenski savez, na čijem je čelu on stajao, pretstavljao je veliku silu. Samo je čak vodio ratove sa Francima. On je potukao veliku franačku vojsku kralja Dagoberta, posle čega su tom savezu prišli i Srbi. Posle Samove smrti savez se raspao.
Velikomoravska kneževina. Sa raspadanjem bohemskog saveza kneza Sama, koji je zadržavao ofanzivu Franaka na istok, u Dunavski bazen, Franci počinju da osvajaju ove oblasti. 803 g. Karlo Veliki je potukao Avare, koji su bili potisnuti preko Dunava i Tise, i potčinio svojoj vlasti podunavska slovenska plemena, među kojima Čehe i Moravce, koji su sebe priznali za njegove vazale. Od toga vremena nemačko sveštenstvo počinje svoju misionarsku delatnost u Moravskoj, težeći da je hristijanizuje i ponemči.
Posle smrti Karla Velikog u Bohemiji je obrazovana jaka kneževina, koja je ujedinila u jedan savez čitav niz plemena i koja je poznata pod imenom Velikomoravske države. Među drugim moravskim plemenskim kneževima ističe se najjači — Mojmir, koji potčinjava svojoj vlasti zemlje drugih kneževa, delom pretvarajući ih u svoje vazale, delom proterujući ih, u slučaju da mu pruže otpor. Na taj je način nastala prostrana kneževina, koja je obuhvatala bazen reke Morave i dalje na istok, uključujući i današnju Slovačku, nalazila se u čisto nominalnoj zavisnosti od Nemačke. Jedan od proteranih kneževa, Pribina, pobegao je u Nemačku i tu zamolio za pomoć; on je dobio kao kneževski posed donju Panoniju.
Jaka Moravska kneževina pretstavljala je opasnost za nemačku kraljevinu. Nemački feudalci preduzimali su više pohoda protiv Moravske kneževine. Za vreme jednog od tih pohoda (846 g.) Mojmir je bio svrgnut i za kneza od strane Nemaca postavljen njegov sinovac Rastislav. Ali Rastislav nije opravdao nade nemačkih feudalaca; on je potražio savez sa Bugarima i Vizantijom protiv Nemačke, podigao na granici mnoštvo tvrđava i ujedinio pod svojom vlašću niz susednih slovenskih plemena — Čehe, Srbe i druge polapske Slovene. Posle neuspelog pohoda Ludviga Nemačkog protiv Rastislava Moravska kneževina stekla je punu nezavisnost.
Do tog vremena hrišćanstvo se među Zapadnim Slovenima širilo iz Nemačke. Nemačko sveštenstvo, koje je dolazilo sa Zapada, bilo je tesno povezano sa nemačkom katoličkom crkvom. Kod razmatranja raznih pitanja koja se tiču crkve konačna sankcija pripadala je najvišem nemačkom sveštenstvu. Crkvena zavisnost povlačila je za sobom i političku. Zato se Rastislav, da bi sačuvao političku nezavisnost Moravske, obratio vizantiskom caru Mihailu III s molbom da mu pošalje hrišćanske propovednike koji bi znali slovenski jezik. Prema tome, sukobila su se dva suparnička crkvena uticaja: nemački — sa Zapada i vizantiski — sa Istoka. Moravci su više voleli crkvene veze sa dalekom Vizantijom negoli veze sa bliskom Nemačkom, veze koje su već postajale čvršće i opasne u političkom pogledu.
Iz Vizantije su poslati u Moravsku kao misionari dva brata — Ćirilo i Metodije.
Kada su oni 863 g. stigli u Moravsku, morali su povesti upornu borbu sa nemačkim episkopima i putovati čak u Rim, boreći se za to da papa prizna zasebnu slovensku crkvu. Računajući da će povećati svoje prihode, papa je pružio podršku slovenskim propovednicima. U Moravskoj i Panoniji osnovane su dve nove episkopske stolice, gde je bogosluženje vršeno na slovenskom jeziku.
Ali se uskoro protiv Rastislava digao u Moravskoj njegov sinovac Svatopluk, koji je odneo prevagu. Iako je isprva uživao podršku nemačkog kralja, on je docnije počeo da izaziva podozrenje da i sam teži potpunoj nezavisnosti Moravske, pa je bio zarobljen, a uprava nad Moravskom predana je nemačkim grofovima. To je izazvalo ustanak moravskih Slovena. Vojska poslata protiv njih na čelu sa Svatoplukom, koji je bio oslobođen iz zarobljeništva, pretrpela je poraz, a sam Svatopluk prešao na stranu ustanika, tako da je uspostavljena nezavisnost Velikomoravske kneževine. Njoj su se pridružili Češka i Polapski Sloveni, tako da je nova zajednica obuhvatala gotovo sve Zapadne Slovene.
Ali radi daljeg jačanja svoje vlasti Svatopluk je morao da potraži podršku i savez nemačkog kralja, a u vezi s tim morao se pojačati i uticaj nemačkog sveštenstva. Zato je crkvena organizacija stvorena uz pomoć Vizantije oslabila i na kraju krajeva bila zamenjena nemačko-katoličkom crkvenom organizacijom.
Posle Svatopluka moravski plemenski savez se raspao. Savez je naročito nastradao od napada Mađara. 906 g. Mađari su zadali Moravskoj poraz i osvojili istočni deo zemlje.
Obrazovanje Češke države. Jedan drugi savez slovenskih plemena formira se krajem IX veka naporedo s moravskim savezom, ulazeći prvobitno u njegov sastav. To je češki vojni savez raznih plemena — Čeha, Duljeba, Hrvata i drugih plemena koja su živela oko reke Labe sa njenim pritokama.
Ta su plemena živela u rodovskom poretku; na njihovom čelu stajale su vojvode, koje su vodile poreklo od aristokratskih rodova, ili leha. Na čelu pojedinih rodovskih organizacija, kao i kod svih Zapadnih Slovena, stajali su glavari (vladike). Ono pleme koje je stajalo na čelu čitavog saveza imalo je kneza, koji je bio vojskovođa i glavni sudija u čitavom plemenskom savezu, kao i sudija u slučaju međusobnog sukoba pojedinih plemena.
Prvobitno (do X veka) su tu postojala dva takva saveza plemenâ, zavisna od Moravske kneževine: u severozapadnoj Bohemiji savez na čijem su čelu stajali Česi i u jugoistočnoj Bohemiji savez na čijem je čelu stajalo pleme Zličana. Posle smrti Svatopluka Moravskog (895 g.) kneževi oba saveza — Spitignjev Češki i Vitislav Zličanski — priznali su vlast nemačkog kralja Arnulfa i počeli plaćati Nemačkoj danak. Tako su Česi pod Vaclavom, sinom Spitignjeva, morali plaćati 500 grivni u novcu i 120 volova.
Docnije su se plemena ujedinila u jednu kneževinu; pritom je vođena neprekidna borba s vojvodama koje su stajale na čelu pojedinih plemena i sa starom rodovskom aristokratijom (lesima). Vojvode su dizale stalne ustanke protiv centralne vlasti, ponekad se udružujući s Nemcima protiv svojih saplemenika. Poznat je krupni ustanak takvih aristokratskih rodova — leha i vladika — oko sredine X veka pod Boleslavom I, koji je morao privremeno da pobegne u Nemačku. Dvaput je izbijao ustanak dok Boleslavu nije pošlo za rukom da konačno odnese prevagu, posle čega je samostalnost pojedinih aristokratskih rodova bila potkopana; jedan njihov deo bio je prognan, a drugi se stopio sa vojničkom aristokratijom, koja se formirala u to vreme i sastojala od članova kraljevskih družina. U isto vreme prestala je i podela Čeha na samostalna plemena sa pojedinim vojvodama; ostala je jedino podela na oblasti, ili krajine, sa kneževskim činovnicima na čelu. Na oblasnim većima i na opštem sejmu sve češke zemlje takođe počinje da dominira vojnička aristokratija. Na tu se aristokratiju i oslanjala centralna vlast, neprestano jačajući svoje pozicije. Najzad, knez Bžetislav II iz porodice Pšemislovića stekao je takvu moć da mu je car Henrih IV priznao kraljevsku titulu (1086 g.), a docnije se i sama Češka pretvorila u kraljevinu (1158 g.); još pre toga njoj je prisajedinjena Moravska (1028—1029 g.).
Materijalnu podlogu sve jače kneževske, a zatim i kraljevske vlasti pretstavljali su krupni zemljišni posedi koji su se malo pomalo stekli u rukama kneževa. Tu su spadale pre svega nasledne zemlje aristokratskog roda iz koga su proistekli češki kneževi. Te su zemlje proširivane konfiskacijama i zemljama preminulih vlasnika, kao i prisvajanjem raznovrsnih pustih i neobrađenih zemljišta, koja su postajala kneževom svojinom. Prostrani zemljišni fondovi koji su knezu stajali na raspoloženju pružali su mu mogućnost da izdržava veliku družinu i vojne sluge i da im poklanja neobrađena zemljišta. U to vreme zavodi se i razrezivanje poreza na potčinjeno stanovništvo. Kneževska blagajna popunjava se i na račun sudskih taksa i trgovinskih carina. Zavodi se monopol na kovanje novca i na rudarstvo.
Obrazovanje Poljske države. Poljski savez plemena u slivu reke Visle obrazuje se sredinom X veka. Iz tog bremena poznat nam je poljski knez koji je stajao na čelu tog plemenskog vojnog saveza, po imenu Mješko, koji je već primio hrišćanstvo. Taj savez obrazovao se na taj način što je centralno pleme Poljana pokorilo druga plemena — Seradžane, Lenčane, Kujavce, Mazure, Bele i Crne Hrvate. Tom prilikom kneževi tih plemena su uklanjani i tako je odjednom ponikla krupna zajednica plemena samo sa jednim centralnim knezom. Isprva je ta plemenska zajednica priznavala svoju zavisnost od nemačkih kraljeva.
Poljski letopisi saopštavaju da je knez Mješko imao veliku družinu — od tri hiljade vojnika, koje je izdržavao delom sam, a delom na račun stanovništva raznih delova zemlje. Njegov naslednik, Boleslav I Hrabri, koji je već stekao punu nezavisnost od Nemačke, imao je daleko brojniju družinu — od 20 hiljada vojnika. Tako se i u Poljskoj počinje formirati vojnički stalež. Tom savezu priključuju se aristokratski pretstavnici krupnih rodova, takozvana šljahta. Knežev dvor postaje centar uprave. U pojedinim oblastima, koje nose naziv poveta, sede kneževi namesnici, kaštelani. Na stanovništvo se počinje razrezivati porez u korist kneza.
Sa uzdizanjem kneževske vlasti narodno veće gubi svoj raniji značaj, i njegove funkcije prelaze na savet sastavljen od nastarijih članova družine i najviših dostojanstvenika; taj savet sastajao se kod kralja; posle primanja hrišćanstva u sastav tog saveta počinju ulaziti i pretstavnici višeg sveštenstva. Ponekad se sazivaju i šire skupštine, koje se sastoje od svih dostojanstvenika i na koje se pozivaju i članovi družina.
Poljska država stiče potpunu samostalnost za vlade Mješkovog sina Boleslava I Hrabrog (992—1025 g.). Za njegove vlade prisajedinjeni su poljskoj državi Pomeranija (Pomorje), Šleska, zakarpatski Slovaci, Lužičani, Češka i Moravska. Obrazovala se krupna srednjoslovenska država, koja je dostigla veliki uticaj u Evropi. Na kratko vreme pred smrt Boleslav Hrabri krunisao se za poljskog kralja.
Sve to pokazuje kakve je velike uspehe postigla u to vreme feudalizacija i pretvaranje seljačkih masa u kmetove. U odgovor na to dižu se ustanci narodnih masa protiv kneževskih „redara”, ili činovnika, protiv ritera i sveštenstva. Karakteristično je da u tim ustancima narodne mase spaljuju hrišćanske hramove i uspostavljaju paganstvo. Prema tome, i ovde, u Poljskoj; hrišćanstvo je pretstavljalo ideološki oslonac feudalnih elemenata — kneževa i gornjeg sloja poljskog društva.
Ustanke je ugušio kralj Kazimir, koji je uspostavio hrišćanstvo i dobio nadimak Obnovitelj.
Polapski i Pribaltički Sloveni od IX do XI veka. Krupne države feudalnog tipa najranije se počinju formirati kod Čeha i Poljaka. Kod drugih Zapadnih Slovena dugo vremena je trajala, sve do X veka, politička rascepkanost. To je nemačkim feudalcima omogućilo da potčine sebi niz podvojenih slovenskih plemena (vidi glavu VII).
Snažan politički razvitak i samostalnost postigli su Pomeranski Sloveni. Oni su morali da vode borbu sa pribaltičkim plemenima Danske i Skandinavije, koji su težili da osvoje obale Baltičkog Mora. U vezi sa tim kod njih se razvija pomorsko gusarstvo, ali u isto vreme i pomorske trgovačke veze s Dancima, Skandinavcima, s Rusijom i Nemačkom (preko Hamburga). Na baltičkom primorju niče u IX veku niz vojno-trgovačkih faktorija (Volin, Štetin, Rana, Gdansk i druge), u kojima su se prodavale sirovine u zamenu za oružje i razne metalne i druge zanatske izrađevine. Ubiranje trgovinskih carina (mita) pružalo je pomeranskim kneževima znatna materijalna sredstva, jačajući njihov politički značaj. U isto vreme kod Pomeranskih se Slovena, pored jake kneževske vlasti, formira i jaka domaća aristokratija; ona pri knezu obrazuje neku vrstu feudalne „kurije barona” i ponekad se bori s kneževskom vlašću za uticaj u zemlji.
Na podlozi opšteg poleta kod Pomeranskih Slovena nastaje krajem XI veka Vendska kraljevina, koja je — istina, za kratko vreme — okupila u jedan savez niz polapskih plemena, pod hegemonijom plemena Bodriča. Vendska državna zajednica dostigla je toliki značaj da se knez Bodriča Henrih počeo nazivati kraljem. Ali se početkom XII veka taj savez raspao.
Religija Pomeranskih Slovena, koja pretstavlja dalji razvitak verovanja i verskih kultova starih Slovena, poznata nam je na osnovu izvora bolje od religije ostalih plemena Zapadnih Slovena.
Pomeranski Sloveni već su podizali hramove. Prvobitno su to bile samo ograde, koje su imale za cilj da čuvaju sveto mesto. Zatim se već pojavljuju pravi hramovi, ili kapelice, koji u najprostijem svom obliku pretstavljaju krov na četiri stuba. Docnije se između tih stubova rastežu tkanine ili podižu zidovi. Za vršenje kulta počinju se upotrebljavati specijalni sveštenici. Kod pribaltičkih Slovena stvaraju se posebni centri verskih kultova. Na primer, na ostrvu Rigenu u Baltičkom Moru postojao je sveti grad Arkona; on je ležao na visokom rtu, koji je s kopna bio ograđen visokom ogradom. U tom svetom gradu obično niko nije živeo, već se ispunjavao brojnim bogomoljcima onda kada bi Sloveni završili poljske radove i sakupili letinu. Tada su se u sveti grad skupljale mase ljudi, sležući se oko hrama boga Svetovita. Hram je bio od drveta, okružen ogradom. U njemu se nalazio sveti deo — oltar sa idolom koji je imao četiri glave. U jednoj ruci držao je on rog pun meda ili vina. Tu se nalazila sveta zastava boga Svetovita, koja je, po verovanju, donosila Slovenima pobedu i koja je nošena ispred vojske za vreme pohoda. Za vreme verskih svečanosti vrhovni sveštenik je ulazio u sveti deo hrama, uzimao rog iz Svetovitovih ruku i gledao je li pun meda ili vina. Ako je rog pun, to je nagoveštavalo dobru letinu, ako nije pun — nerodicu. Zatim je sveštenik prinosio specijalno za to ispečen hleb, u visini čovečjeg rasta, stavljao ga preda se i pitao prisutne, vide li ga iza tog hleba. Ako se on ne bi video, to je označavalo obilje plodova u budućnosti. Tu se nalazio i beli konj posvećen bogu Svetovitu. On je upotrebljavan za gatanje pre polaska u rat. Tada su činjena specijalna vrata od kopalja, i konja su nagonili da prolazi kroz njih. Ako bi na vrata stupao desnom nogom, to se smatralo za povoljno znamenje, u protivnom slučaju odustajalo se od vojnog pohoda.
Isti karakter imali su i hramovi drugih bogova — Svarožića, Triglava, ili Jarovitog. Poslednji je imao sedam lica pod jednom lobanjom; u osam ruku držao je osam mačeva, koji su očevidno pretstavljali sunčeve zrake.
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I („Arhiv Marksa i Engelsa”, t. V, str. 41, 60—61, 63—65, 74—77). — Marks i Engels, Revolucionarna borba u Mađarskoj, Dela, t. VII.
II. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, t. I, 1897, str. 718—740, 750—768. — Ljubavski, Istorija Zapadnih Slovena, Moskva 1918. — Uspenski F., Prve slovenske monarhije na severozapadu, 1872. — Pervolf, Sloveni, njihovi uzajamni odnosi i veze, t. I, Varšava 1886. — Grot, Moravska i Mađari od polovine IX veka do početka X veka, Petrograd 1881. — „Pregled istorije Češke”, Petrograd 1915. — Tomek, Istorija Češke kraljevine, Petrograd 1868. — Bobržinski, Pregled istorije Poljske, t. I, Petrograd 1888. — Grabenjski, Istorija poljskog naroda, Petrograd 1910. — Marhljevski, Pregled istorije Poljske, Dela, t. VI, 1931. — Fortinski, Titmar Mersenburški i njegova hronika, Petrograd 1872. — Hilferding, Istorija Baltičkih Slovena, Dela, t. IV, Petrograd 1874. — Pavinski, Polapski Sloveni u borbi s Nemcima u razdoblju od VIII do XII veka, Petrograd 1871. — Čitanka za istoriju Srednjeg veka, u redakciji Vinogradova, t. II; § 25.