Istorija srednjeg veka I 4
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Stari Franci. Franci su se formirali po svoj prilici od ostataka starijih plemena — Batavaca, Hamava, Hata, Sigambra i drugih, čija je većina ulazila u sastav stare grupe Istevona. Još u III veku počinju njihovi napadi s one strane Rajne na Galiju. Možda su se već tada podelili na dve grane, na Saliske Franke, koji su živeli na donjoj Rajni, i na Ripuarske Franke, koji su živeli južno od prvih. U drugoj polovini IV veka prvi zauzimaju Toksandriju (današnji severni Brabant) i, potučeni od cara Julijana, ostaju tu na položaju federata Rimskog Carstva. Odatle se postepeno raseljavaju na jug i zapad, do Some, potiskujući odatle ranije stanovnike — Morine, Menapijce i Nervije, i obrazujući niz povezanih franačkih naselja. U isto vreme Ripuarski Franci nastanjuju se između Masa i Rajne. Franci daju Rimu pomoćne vojne odrede, pojedini njihovi pretstavnici dospevaju na prilično visoke administrativne položaje i čak se orođuju s carevima. 451 g. oni pružaju pomoć rimskom namesniku Aeciju i učestvuju u bitki na Katalaunskim poljima protiv Atilinih Huna.
Docnije je jedan od njihovih vođa, Hilderik, bio zavesnik rimskog namesnika Egidija. Hilderik, koji je vodio poreklo iz aristokratskog franačkog roba Merovinga, bio je »kralj« u Turneu.
Osvajanja Hlodoveha u Galiji i obrazovanje franačke države. Hilderikov sin Hlodoveh (Klodovik) (481—511 g.), u savezu s jednim drugim franačkim kraljem, Ragnaharom, sa sedištem u Kambreu, krenuo je 486 g. u dalje osvajanje rimske teritorije. Kod Soasona oni su odneli presudnu pobedu nad polunezavisnim rimskim upravljačem i krupnim magnatom Sijagrijem; pritom su pobednici zadobili ogroman ratni plen. Osvajanje je bilo olakšano prelaskom uticajnog galsko-rimskog sveštenstva na stranu Franaka. Hlodoveh je učvrstio svoju vlast brakom s nećakom burgundskog kralja, katolikinjom Hlotildom, što mu nije smetalo da docnije stupi u borbu s Burgundima.
496 g. on je zadao snažan poraz Alamanima; oni su bili delimično potisnuti iz Galije i stupili su pod zaštitu ostrogotskog kralja Teodoriha.
Iste godine Hlodoveh je primio hrišćanstvo, i to — za razliku od arijanstva Gota i Burgunda — u obliku katoličanstva. Svesna nemogućnosti pružanja otpora Francima u njihovom nadiranju, crkva je odavno već počela težiti za tim da sklopi savez s njihovim kraljevima, da bi time obezbedila zaštitu svojih bogatstava. Hlodoveh je još pre stupanja u hrišćanstvo pokazivao sklonost za takvo zbliženje, stupivši u veze sa episkopom Remigijem iz Remsa. Hlodovehovo krštenje bilo je politički akt, jedna forma učvršćivanja saveza između njega i galsko-rimskog sveštenstva. Zajedno s njim primilo je hrišćanstvo oko tri hiljade njegovih vojnika. Prisna Hlodovehova veza s katoličkom crkvom veoma mu je pomogla u njegovom docnijem ratu s Vizigotima (507—510 g.); za vreme tog rata akvitansko katoličko sveštenstvo bilo je na njegovoj strani; mnogi gradovi otvarali su mu svoje kapije. Na stranu Franaka stajali su i donji slojevi vizigotskog društva, dok je međutim galsko-romanska aristokratija pružala Francima ogorčen otpor. U presudnoj bitki kod Poatjea, po rečima Grgura iz Tura, palo je mnoštvo »najuglednijih senatora« naročito iz Overnja. Franačko osvajanje donosilo je seljaštvu južne Galije olakšanje njegovog položaja. Kako stoji u Prologu Saliskog zakona. Franci su »hrabar i jak narod koji je zbacio surovi jaram Rimljana«. Posle tih osvajanja međunarodni značaj Hlodovehove franačke države toliko je ojačao da mu je istočni rimski car Anastasije poslao diplomu za zvanje konzula i znake konzulskog dostojanstva. Ali je ipak južni deo Galije (Provansa, Septimanija) ostao u rukama Ostrogota i Vizigota.
Ove pobede, koje je Hlodoveh odneo uz vojnu pomoć drugih franačkih vođa — kambreziskog Ragnahara i njegove braće, kelnskog Sigiberta i drugih, — i ogroman ratni plen izdvojili su ga iz sredine ostalih kraljeva, a njegov prelaz u hrišćanstvo obezbedio mu je svestranu podršku crkve. Lukavstvom i prevarom odvojio se Hlodoveh od svojih bivših saveznika i okupio u svojim rukama vlast nad svima Francima. On je podmitio Ragnaharove ljude, i ovi su mu predali svoga kralja; on ga je sopstvenim rukama ubio. On je nagovorio sina kelnskog kralja Sigiberta da ubije svoga oca, posle čega je bio ubijen i sin. Pobijeni su i drugi franački kraljevi. Ali bez obzira na sve to crkva je blagosiljala Hlodoveha u svim njegovim poduhvatima, jer joj je on darežljivo poklanjao zemljišta, zidao hramove, pomagao širenje hrišćanstva, angažovao episkope za rešavanje državnih pitanja i savetovao se s njima. »Bog je bacio njegove neprijatelje ničice ispred njega — kaže episkop Grgur iz Tura, — jer je on išao pravedna srca pred gospodom i činio sve što je bilo prijatno u očima njegovim«.
Za vlade Hlodovehovih sinova osvojena je Burgundija (534 g.) i dobijena od Ostrogota Provansa (536 g.), kao nagrada za pomoć u borbi protiv Vizantije. 539 g. kralj Teodebert pojavio se čak u Italiji, napadajući i na Ostrogote i na vizantiske trupe i uzaludno pokušavajući da tu učvrsti vlast Franaka. U isto vreme završeno je pokoravanje Alamana i osvojena Tiringija; Bavarci su priznali vlast Franaka, zadržavši izvestan deo svoje samostalnosti i svojih plemenskih vojvoda; Saksi su se obavezali da će franačkim kraljevima plaćati godišnji danak u visini 500 krava.
Društveno uređenje Franaka u doba Saliskog zakona. Rodovski poredak. Franačko osvajanje unelo je znatne promene u društveno uređenje Galije. Slobodno franačko seljaštvo postalo je osnovica merovinškog društva, naročito na severu i istoku. Kako kaže Engels, »između rimskog kolona i novog kmeta sada stoji slobodni franački seljak«.
Društveno uređenje Franaka u prvo vreme posle osvajanja možemo proučavati na osnovu takozvanog Saliskog zakona, zakonodavnog spomenika Saliskih Franaka, sastavljenog na početku VI veka, još za Hlodovehovog života.
Tu zapažamo proces raspadanja rodovskih odnosa, koji ipak zadržavaju još priličan značaj. Srodnici i dalje igraju veliku ulogu u životu slobodnog Franka. U slučaju ubistva Franka polovinu vergelda (oštete za ubistvo) dobijaju sinovi ubijenoga, a drugu polovinu dele između sebe najbliži rođaci kako sa očeve tako i sa majčine strane (glava XII). Svi ovi rođaci do šestog kolena obrazuju prisan savez svoje vrste, čiji članovi izvesnim redom učestvuju u polaganju zakletve na sudu u korist srodnika, ili u dobijanju nasleđa posle smrti kakvog rođaka, ili u plaćanju ili dobijanju vergelda za ubistvo inorodca od strane rođaka i obratno, ili u dobijanju plate prilikom udaje udovice (reipus — plata ženika, achasius — plata same udovice). Pritom je karakteristično da je u slučaju nasleđivanja zemljišnog poseda žena isključivana iz nasleđa, ali je čitava zemlja (terra Salica) imala da pripadne »muškom polu, tj. Braći« (Saliski zakon, glava LIX).
Evo kako slikovito opisuje Saliski zakon učešće članova roda u plaćanju vergelda (glava LVIII, De chrenecruda — o šaci zemlje):
»Ako ko ubije čoveka, a ne bude u stanju da plati sve što zakon traži jer je otuđio svu imovinu, mora dati 12 svedoka koji će se zakleti da osim one koju je već otuđio nema druge imovine ni na zemlji ni pod zemljom.
Zatim on mora ući u svoju kuću, skupiti u šaku zemlje iz četiri ugla, stati na prag okrenut licem prema unutrašnjosti kuće i tu zemlju bacati levom rukom preko svojih ramena na onoga koga on smatra svojim najbližim srodnikom.
Ako su otac i braća već platili, mora on istu zemlju bacati na svoje, tj. na troje najbližih srodnika po majci i po ocu. Zatim on mora u košulji bez pojasa, neobuven i s obručom u ruci skakati preko plota«, a troje njegovih rođaka sa svake strane moraju dati po polovinu onog dela vergelda koji nedostaje. »Ako se pak pokaže da je kogod od njih odveć siromašan da bi mogao platiti dužan deo, mora sad on bacati šaku zemlje na ma koga od imućnijih, da ovaj plati taj deo po zakonu«. I najzad Saliski zakon propisuje, ako niko ne jamči za isplatu preostalog dela vergelda, onda krivac »mora vergeld platiti svojim životom«.
Mi tu dakle vidimo već izvesnu imovinsku diferencijaciju među članovima rodovske organizacije, postojanje siromašnih i imućnijih. Mi zapažamo i težnju da se iziđe iz tog saveza srodnika. Zasebna glava (LX) direktno govori »o onome ko želi da se odrekne srodstva«. »On mora doći na sudsko zasedanje pred tungina i tu slomiti iznad svoje glave tri pruta dužine lakta. Zatim ih mora na sudskom skupu razbacati na četiri strane i izjaviti da se odriče zakletog svedočenja, nasleđivanja i svake veze s njima. I ako posle toga ma ko od njegovih rođaka bude ubijen ili umre, on ne mora učestvovati ni u nasleđu, ni u vergeldu, a samo njegovo nasledstvo mora pripasti državnoj blagajni«.
Opština-marka. U doba Saliskog zakona bio je još živ i jedan drugi relikt pretklasnog društva — kolektivni zemljišni posed. Opština-marka osobito se jasno pojavljuje preda nama u XLV glavi (De migrantibus — o preseljenicma), koja je bila najrazličitije tumačena. U njoj mi čitamo: »Ako ko zaželi da se preseli u vilu drugome i ako jedan ili više stanovnika te vile zažele da ga prime, ali se nađe makar jedan koji se usprotivi preseljenju, on neće imati prava da se tamo preseli«. Dalje se ističe, ako se došljak, uprkos protesta jednog ili dva lica, ipak nastani u vili, povešće oni koji protestuju sudski proces protiv njega, i stvar će se završiti njegovim izgnanjem iz vile, ali se dodaje: »Ako pak došljaku u toku 12 meseci ne bude izjavljen nikakav protest, on treba da ostane (u vili) kao i drugi susedi (vicini)«. U isto vreme propisuje se: »Ako ko pozove koga drugog da se naseli u tuđu vilu pre no što se dobije odgovarajuća. saglasnost, osuđuje se da plati 45 solida«.
Pred nama je zemljišni kolektiv (marka), kome pripada vrhovno pravo raspolaganja zemljom u selu — vili. U vezi s tim interesantan je edikt kralja Hilperika (561—584 g.), koji utvrđuje način nasleđivanja zemlje u takvoj vili, posle smrti čoveka »koji ima susede« (vicinos habens), ali nije ostavio za sobom sinova. Menjajući odgovarajući član Saliskog zakona, edikt propisuje da zemlju nasleđuju kći ili brat i sestra pokojnika, »a ne susedi«; očevidno da je zemlja pre toga, ako nije bilo sinova, pripadala susedima koji žive u istom selu (villa). Prvobitno su kod svih germanskih plemena ti susedi bili u isto vreme i srodnici. Na takvo poklanjanje ukazuje Alamanski zakon, kad govori o nastajanju »spora između dva rodovska saveza (genealogiae) oko granice njihovih zemljišta«, spora koji, se rešava dvobojem (član 81).
O kolektivnoj zemljišnoj svojini govori i glava XXVII Saliskog zakona, u kojoj se pominje nesumnjivo kolektivna šuma, kojom se koriste svi članovi opštine-marke; svaki od njih stavlja beleg na drveće koje mu je potrebno; pritom se kaže: »Ako se ko usudi da uzme drvo obeleženo pre više od godinu dana, nema u tome nikakve krivice«. Dakle, šumom su se koristili svi zajedno, ali samo po propisima određenim od čitave seoske opštine.
U vezi s tim zaslužuje pažnju i to što Saliski zakon kazuje o krađi bika koji podmiruje stado krava triju susednih sela (glava III, § 5); to očevidno svedoči o zajedničkim ispašama za više susednih sela.
Pri kolektivnom zemljišnom posedu zemlja je obrađivana individualno; po svoj prilici kuća i okućnica izdvajane su u privatnu svojinu; ostala zemlja deljena je po broju kuća na parcele okružene ogradom, čije je oštećivanje kažnjavano. U takvoj individualnoj upotrebi nalazili su se njive, vinogradi, ponekad livade i šume. Pored zemljoradnje dostiglo je kod. Franaka veliki razvitak i stočarstvo, naročito svinjarstvo. Neki istraživači govore o pravoj »svinjarskoj terminologiji« u Saliskom zakonu, na takvo se obilje termina tu nailazi za raznu pasminu i starost svinja.
Pojava privatne svojine na zemlju i klasne diferencijacije. Dakle, zemlja se već izdvaja u individualno korišćenje, ali u Saliskom zakonu još nema tragova prodaje zemlje. O prodaji zemlje govori samo Ripuarski zakon, koji je postao docnije od Saliskog (krajem VI i početkom VII veka). Tek se dakle u to vreme i formira prava zemljišna privatna svojina, alod. Ali se ipak i u doba Saliskog zakona, kao što smo već videli, već zapaža imovinska diferencijacija među slobodnim Francima, već se pojavljuju siromašni i imućni.
Edikti franačkih kraljeva iz toga istog VI veka, koji dopunjuju Saliski zakon i obeležavaju dalji proces klasnog raslojavanja franačkog društva, govore već o Francima s malo zemlje (minoflidi), o krupnim zemljoposednicima, koji poseduju zemlju na više raznih mesta (meliores), i najzad o ekonomski sasvim propalim ljudima, koji više ne mogu da plaćaju kazne i koji lutaju po šumama; to su ljudi na koje lokalne vlasti gledaju rđavim očima. Uzroci koji su doveli do propadanja slobodnog seljaštva leže u teretu vojne službe, koja je ljude odvajala od privrede, u visokim porezima, koji su tokom VI veka prošireni n na slobodne Franke i koji su izazivali niz nemira i ustanaka, i najzad u preterano visokim kaznama za razne vrste prekršaja prava, za narušavanje starih društvenih odnosa (česta u to doba) i stvaranje novih.
Ropstvo. Sirotinja, zapavši u bedu, počinje da sebe prodaje u roblje, gubeći svoju slobodu za izvesnu sumu novca. Mogućnost da kakav krivac u slučaju platežne nesposobnosti postane rob nagonila je imućne ljude kojima je bila potrebna radna snaga, naročito crkvu, da se živo interesuju za zatvorenike u tamnicama; tamnice toga vremena pretstavljale su, prema tome, neku vrstu tržišta radne snage. Srednjevekovna žitija »svetih« često kazuju kako ovaj ili onaj popularni »svetac« posećuje tamnice i otkupljuje sužnje. Takvim »bogougodnim« putem sve veći crkveni zemljišni posed dobijao je radne ruke.
Drugi izvor ropstva bio je u ratnim zarobljenicima. Već je samo osvajanje Galije osiguralo Francima, osobito njihovim vođama, plen te vrste; docnije međusobne borbe i uzajamni napadi takođe su omogućavali obilan priliv robova. Već u samom Saliskom zakonu imamo mnogobrojne indicije za znatan razvitak robovskog poseda kod Franaka. Tako Saliski zakon zna za razne profesije robova: kućne sluge, kovače, zlatare, svinjare, vinogradare, konjušare. Ovo ukazuje na to da su kod Franaka u doba Saliskog zakona postojala krupna gazdinstva i krupni zemljoposedi. Interesi toga mladog krupnog gazdinstva, koje se u mnogome kosilo sa interesima staroga kolektivnog korišćenja zemlje i koje je izazivalo mnogobrojne sukobe, nesumnjivo su i doveli delom do stvaranja samog Saliskog zakona, koji je imao za zadatak da tu novu svojinu štiti od svih pokušaja da se u nju dirne.
Pored robova, Saliski zakon zna i za poluslobodne ljude — lite — i za prave oslobođenike po rimskom pravu (takozvane Romani tributarii), koji su krupnome zemljoposedniku plaćali danak u naturi.
Ministerijalna aristokratija. Krupne sopstvenike, koji su zemlju dobili uglavnom od kralja, činili su u prvom redu ljudi iz njegove okoline, članovi njegove družine — antrustioni, njegovi činovnici — grofovi, sacebaroni. Saliski zakon izdvaja ih iz ostale mase Franaka trostrukim vergeldom (u visini 600 solida), naročito čuvajući njihov život n stvarajući od njih privilegovan stalež ministerijalne aristokratije, koja je zauzela mesto starinske, izumrle franačke rodovske aristokratije. Za ubistvo običnog Franka plaćalo se 200 solida, za ubistvo lita — 100 solida, za ubistvo oslobođenika 83—100 solida. Isti vergeld plaćan je i za ubistvo slobodnog Rimljanina — zemljoposednika (Romanus possessor). Za ubistvo ili krađu tuđeg roba plaćala se kazna od 30—36 solida.
Posle osvajanja osobito krupne razmere dostigao je kraljevski zemljišni posed. U rukama kraljeva stekla se pre svega zemlja rimskog fiska; osim toga, uopšte sva neobrađena zemlja. Taj fond popunjavan je još konfiskovanim zemljištima »buntovnika« i zemljištima čiji su vlasnici izumrli. Iz tog su fonda kraljevi i delili lake ruke zemljišne darove raznim članovima svojoj okolini i crkvi, čija zemljišta počinju brzo da se povećavaju.
Slobodno seljaštvo. Pa ipak, i pored razvitka krupne zemljišne svojine, osnovnu masu franačkog društva i dalje su činili slobodni seljaci — vojnici, koji su živeli po zemljišnim opštinama — markama i koji su sačuvali mnoge relikte ranijeg rodovskog poretka. Čak i u čisto romanskim delovima franačke države, u kojima je krupni zemljišni posed dostizao krajem rimskog perioda znatne razmere, dovelo je osvajanje do sitnjenja zemljoposeda, do povećanja procenta slobodnog sitnog zemljoposeda, zahvaljujući tome što su se i tu naseljavali u pojedinim oazama slobodni Franci. Preostala galsko-rimska aristokratija počinje da se u tim oblastima stapa s mladom franačkom ministerijalnom aristokratijom, obrazujući privilegovanu grupu takozvanih kraljevih gostiju za stolom iz redova Rimljana (conviva regis).
Alod. Ali je obrazovanje privatne zemljišne svojine, takozvanog aloda, neizbežno moralo u budućnosti dovesti do širokog razvitka krupnog zemljišnog poseda.
»Sa alodom — kaže Engels — stvorena je ne samo mogućnost nego i potreba za pretvaranje prvobitne jednakosti zemljišnih poseda u njenu suprotnost... Od onog trenutka kako je nastao alod, tj. slobodno otuđiva zemljišna svojina, zemljišna svojina kao roba, postanak krupnog zemljišnog poseda postao je samo pitanje dana«[1].
Postanak krupne zemljišne svojine. Početak tog procesa može se zapaziti još u doba Saliskog zakona. Docnije, u VII i VIII veku, osobito u centru i na jugu države (Neustrija i Akvitanija), obrazovanje krupne zemljišne svojine — svetovne i crkvene — hvatalo je sve više maha. U to vreme osobito je široko bila rasprostranjena praksa takozvanih prekarija, ne samo u obliku davanja bezemljašu od strane krupnog zemljoposednika komada zemljišta na korišćenje, mahom doživotno (precaria data), nego i u obliku predaje krupnom privilegovanom zemljoposedniku, naročito crkvi, sopstvenog zemljišta od strane sitnih sopstvenika, s tim da je ovi dobiju natrag (precaria oblata) na doživotno korišćenje, ponekad i nasledno — u granicama jednog do dva pokolenja. Vrlo često je prekarist dobijao od manastira, pored svoje zemlje, u prekarij još i komad crkvene zemlje — to je takozvani »prekarij-uzdarje« (»precaria remuneratoria«). Ovakva mera morala je osobito privući sitne zemljoradnike da svoje parcele predaju crkvi. Ali dok su se krupniji prekaristi, koji su plaćali nevelik danak (cenz), nalazili još u relativno snošljivom položaju, dotle su sitni prekaristi, naročito oni iz redova bivših bezemljaša, dospevali u položaj pravih kolona, dužnih da plaćaju danak i kuluk. Pored prekarijâ, krupni zemljišni posed praktikovao je — premda zasad još u vrlo umerenim razmerama — i beneficij, tj. privilegovano držanje zemlje, uglavnom vojnog karaktera, koje je davano vojnim slugama kakvog magnata, članovima njegove privatne družine. — gazindima. Takvo držanje zemlje bilo je uslovljeno vojnom službom u korist zemljoposednika.
Porast privatne vlasti. Paralelno s porastom krupnog zemljišnog poseda vršio se i proces porasta privatne vlasti u rukama krupnih sopstvenika. Sitni i srednji sopstvenici i uopšte bezemljaši stupali su pod zaštitu (mundium) ekonomski jačih ljudi, svetovnih i duhovnih magnata, preporučivali im se, kako se u to vreme govorilo (sam akt nazivan je komendacijom): posle toga magnat je postajao senior takvog čoveka koji stoji pod njegovom zaštitom. Raspadanje starinskih rodovskih saveza, koji su dotle štitili svoje članove, i imovinska diferencijacija u okvirima same opštine-marke pojačali su taj proces razvitka privatne vlasti. Često je stupanje u zemljišnu i ličnu zavisnost spajano u praksi u jedan akt.
Imunitet. Država je sankcionisala postanak privatne vlasti krupnih magnata pomoću imuniteta. Suština te institucije sastojala se u tome što je kraljevim agentima, grofovima, satnicima i njihovim pomagačima zabranjivano da stupaju na teritoriju pojedinih lica, koja su od kralja dobila povelju o imunitetu, u cilju vršenja na toj teritoriji sudskih (po manje važnim predmetima), administrativnih, policiskih, fiskalnih ili bilo kakvih drugih funkcija; samim tim te su dužnosti prenošene u nadležnost lica koje je dobilo imunitet. Umesto državnih agenata (iudices publici), sve navedene funkcije vrše sada privatni agenti magnata koji je dobio imunitet (iudices privatii); time njegova privatna vlast prema stanovništvu koje živi na njegovoj zemlji i zavisi od njega — dobija u snagu.
Ali se davanje imuniteta obično nije ograničavalo samo na zabranu državnim agentima da stupaju na teritoriju imaoca imuniteta. Osobita kraljeva milost prema nosiocu imuniteta mogla se sastojati ne samo u prostoj posredničkoj funkciji između stanovništva i kralja nego i u tome što mu je davano pravo da u svoju korist ubira sve prihode sa teritorije zaštićene imunitetom, prihode koji su pre toga išli u korist kraljevske vlasti (porezi, sudske kazne i druge dažbine). Takav magnat — krupni zemljoposednik — bio je sada i pretstavnik sudske vlasti na svome zemljištu, pretsedavajući lično ili preko svojih agenata sudskim pretresima potčinjenom mu stanovništvu, i pretstavnik vojne vlasti, predvodeći vojsku sastavljenu od ljudi koji su od njega zavisili. Krupni zemljoposednik pretvarao se u vladara svoje vrste u odnosu na stanovništvo koje živi na njegovom zemljištu. Samo je razmatranje predmeta koji se tiču težih krivičnih prestupa i dalje ostalo u kompetenciji grofovskog suda.
Država i kraljevska vlast. Ali i sama franačka država u doba Merovinga nosi na sebi u velikoj meri pečat privatnopravnih odnosa.
Rodovski poredak, koji je vladao kod Franaka pre osvajanja Galije i koji se sada jako raspadao, nije mogao da posluži kao organizacija vlasti Franaka nad stanovništvom osvojene teritorije. Bilo je potrebno stvaranje državne vlasti. »Najbliži je, ipak, reprezentant osvajačkog naroda bio vojskovođa. Osiguranje osvojena područja prema unutra i prema vani zahtevalo je jačanje njegove moći. Bio je nastupio čas da se ustanova vojskovođe preobrazi u ustanovu kraljevstva; to se i izvršilo«.[2]
Kraljevski dvor. Centar državne uprave postao je kraljevski dvor (palatium). Odatle je kralj — najkrupniji sopstvenik u državi, koji stoji na čelu najbrojnije, njemu lično odane družine, — upravljao osvojenom teritorijom kao kakav privatan domaćin: poklanjao je svojoj okolini u privatan posed zemljišta iz bivšeg državnog fonda; pred smrt delio svoju državu, kao da je to njegov privatan posed, između svojih sinova; na državne dohotke, u vidu poreza ostalih još od rimskog doba, sudskih kazni idi trgovačkih carina, on je gledao kao na svoju privatnu imovinu i raspolagao njima takođe po svom nahođenju; na sve stanovništvo pokorene teritorije — svejedno jesu li to Franci, ili Galo-Rimljani, ili pripadnici kakvog drugog plemena — kralj je gledao kao na »ljude« (homines, leudes) koji su od njega lično zavisni, i dužni da mu polažu zakletvu. Čak je i samo pravo nosilo lični karakter: svakom čoveku suđeno je po njegovom plemenskom pravu, bez obzira na plemenski sastav stanovništva teritorije na kojoj je prestup učinjen. U skladu s tim, u franačkoj je državi bilo u upotrebi pravo raznih plemena, zapisano i kodifikovano u vidu takozvanih »varvarskih zakona«: Saliskog zakona, Ripuarskog, Alamanskog, Bavarskog i drugih zakona. Rimskom stanovništvu suđeno je po rimskom pravu.
Najbliže kraljeve agente, pomoćni personal njegovog dvora, činile su prvobitno njegove lične sluge (ministerijalci) iz redova njegovih robova ili oslobođenika, o čemu svedoče i sami njihovi nazivi. Tako se činovnik koji je prvobitno stajao na čelu dvorske uprave zvao senešal (senescalus — stariji rob) ili majordom (maior domus — upravnik imanja); jedan drugi kraljev činovnik, koji je prvobitno bio konjušar, zvao se maršal (mariscalus — rob koji se stara o konjima).
Postojali su i drugi dvorski činovnici istog prvobitnog porekla: blagajnik (thesaurarius, cubicularius), referendariji (činovnici kancerarije), palatinski grofovi (pfalcgrofovi), koji su vršili sudske funkcije pri dvorskom tribunalu.
»Martovska polja« i sabori velmoža. Starinskih narodnih skupština iz Tacitovog doba sada nestaje. Njih zamenjuju takozvana Martovska polja (campi Martii) — vojne smotre oružanog naroda, koje su se najduže održale u istočnom delu franačke države, u Austraziji. Takve smotre stajale su u vezi sa sistemom vojne obaveze — opštom mobilizacijom, koja je trajala još u doba Merovinga.
Istovremeno s vojnim smotrama održavani su i sabori magnata kraljevine; oni su izražavali interese mladog krupnog zemljoposeda, koji je sve više težio ka političkoj vlasti.
Mesna uprava. Mesna uprava u merovinškoj državi zasnivala se na podeli države na okruge (gau, pagus, civitas); ovi su se dalje delili na satnije (centena), kao što je to postojalo kod Franaka pre osvajanja Galije. Ali tek su sada ti delovi plemena izgubili svoj rodovski karakter i pretvorili se u čisto teritorijalne jedinice, s kraljevim agentima na čelu: upravu nad okruzima vršili su grofovi koje je postavljao kralj, a upravu nad satnijama — satnici ili tungini. Osim toga, kralj je slao u provinciju i pojedine privremene agente — sacebarone. Ranije samouprave gotovo je sasvim nestaloj; samo su se po satnijama još sačuvale narodne skupštine satnije (mallus); tu su pod pretsedništvom grofa ili tungina pretresana lokalna sudska pitanja. Uostalom i tu se već izdvaja grupa imućnijih i uticajnijih ljudi, takozvanih rahinburga (rachinburgii) ili dobrih ljudi (boni homines), koji su imali vodeću ulogu na tim skupštinama. Najniža upravna jedinica bila je i dalje seljačka opština-marka, koja je na svojim većima rešavala lokalna pitanja.
Neka plemena, na primer Bavarci, još su čuvali svoj poseban položaj i svoje posebne vojvode, koje su nad sobom priznavale vrhovnu vlast franačkih kraljeva.
Porezi. Čitav taj sistem mesne uprave imao je kao jedan od svojih osnovnih zadataka prikupljanje prihoda koji su priticali u kraljevu korist bilo u vidu poreza i sudskih kazni, bilo u vidu direktnih dažbina u plodovima s kraljevih sopstvenih poseda, razbacanih po čitavoj državi, i sa zemljišta ranijeg fiska. Pritom su državni agenti, grofovi i satnici gledali da se i lično obogate; ne zadovoljavajući se trećinom sudskih kazni koja im je pripadala i prihodima od beneficija, grofovi su svim sredstvima pojačavali poreski pritisak, često izazivajući time ustanke.
Ustanci narodnih masa. O takvim ustancima, izazvanim preteranim poreskim teretom, govore savremeni letopisi. Poznat nam je, na primer, ustanak iz 579 g. u Limožu, gde je gomila naroda digla bunu u odgovor na povišenje zemljišnog poreza od strane kralja Hilperika i spalila poreske knjige. Istim takvim ustancima bili su praćeni i pokušaji da se poreski sistem, sačuvan još od rimskog doba, proširi i na čisto franačko stanovništvo. Sve to pokazuje kakav je značaj za mladi krupni zemljišni posed imalo davanje prava imuniteta, kakav je značaj za »male ljude« imalo stupanje pod zaštitu kakvog jakog magnata, koji se sve više uzdizao i takmičio po svojoj snazi sa samim mesnim vlastima.
Naročito je rastao crkveni zemljišni posed, jer su crkveni magnati — episkopi i opati krupnih manastira — imali mogućnost da se u vlasti i moći takmiče sa svetovnim magnatima i kraljevim grofovima.
Cepanje države pod Hlodovehovim naslednicima. Posle smrti Hlodoveha (481—511 g.) franačka se država cepa na posede — najpre četvorice Hlodovehovih sinova, zatim njegovih unuka itd.; pritom je to cepanje bilo praćeno ogorčenom međusobnom borbom. Posle smrti Dagoberta (629—639 g.), koji je privremeno ponovo ujedinio franačku državu, dolazi period takozvanih »lenjih« kraljeva, pod kojima su stvarnu vlast u državi imali majordomi. Iz redova majordoma izdvaja se rod Karolinga, kojima je pošlo za rukom da osnuju novu kraljevsku dinastiju.
U toku tog vremena zapaža se formiranje triju glavnih delova franačke kraljevine: Neustrije (severozapadne Galije s Parizom), pretežno s galsko-rimskim stanovništvom, Austrazije (severoistočnog dela franačke države, nastanjenog istočnim Francima i od njih zavisnim germanskim plemenima) i Burgundije (bivše samostalne kraljevine). Docnije dobija samostalnost i Akvitanija.
Svaki od ova tri glavna dela franačke države obeležen je osobenostima svoga socijalnog uređenja. U Neustriji se rano formira krupna zemljišna svojina — svetovna i crkvena; pritom porast ove poslednje dobija zabrinjujuće razmere: pretpostavlja se da je crkva posedovala oko jedne trećine ukupne površine zemljišta. Oslanjajući se na svetovnu aristokratiju, koja je u pogledu zemljišnog bogaćenja pretstavljala konkurenta crkvi, neustriski kraljevi čine pokušaje sekularizacije crkvenih imanja. Još Hlotar I (511—561 g.) čini pokušaj da crkvi oduzme jednu trećinu zemljišta, ali je odustao od toga, zaplašen pretnjama episkopa. Njegov sin Hilperik takođe se žali na porast crkvenog zemljoposeda: »Naša blagajna je osiromašila — veli on, — a naša bogatstva pripala crkvi. Jedino episkopi kraljuju«. Hilperik prisvaja crkvena zemljišta, trguje episkopskim stolicama i čak propisuje katolicima novu dogmu, koja poriče trojstvo hrišćanskog boga. Crkveni pisci nazivaju ga Neronom ili Irodom svoga vremena. On uvodi četiri nova slova u latinsku azbuku i sam sastavlja latinske stihove. Težeći za tim da nakupi blaga, on povišava poreze i svirepo ugušuje ustanak u Limožu, koji je buknuo kao odgovor na te mere; on vodi ratove s braćom i sinovcima. Da bi uzdigao svoj prestiž, Hilperik po primeru svoga brata Sigiberta od Austrazije stupa u brak sa kćerkom vizigotskog kralja, Galesvintom, i dobija u miraz niz gradova; ali se uskoro rastavlja od Galesvinte, ubija je i ženi se služavkom Fredegundom. Sad počinje ogorčena borba između dveju kraljica, Fredegunde i Brunhilde od Austrazije, sestre ubijene Galesvinte, borba koja je bila čuvena u istoriji Merovinga i obeležena mnogobrojnim ubistvima i svirepostima s obeju strana.
Nasuprot Neustriji, Austrazija je dugo vremena čuvala svoje primitivnije društveno uređenje. Tu još nisu bili izgubili svoj značaj slobodni sitni i srednji zemljoposednici, koji su se i dalje skupljali na Martovska polja i pružali oružani oslonac kraljevskoj vlasti u njegovoj borbi sa sve silnijim magnatima — krupnim posednicima; crkveni zemljoposed nije u Austriziji još stekao onaj značaj koji u Neustriji. To je određivalo i socijalnu politiku austriziskih kraljeva; izraziti pretstavnik te politike bila je kraljica Brunhilda. U svojoj borbi sa austraziskom aristokratijom, koja je stupila u savez sa neustriskom aristokratijom i njenim vođom Hilperikom, ona se oslanjala na »prosti narod«, tj. na sitne zemljoposednike Austrazije i Burgundije.
Po svom socijalnom uređenju Burgundija je u mnogome potseća na Austriziju; tu se takođe dugo vremena sačuvao sitni i srednji zemljišni posed. Ali je tu crkveni zemljišni posed već dostigao znatan razvitak. Crkvu su štitili naročito kralj Guntramn, koga Engels naziva »favoritom i slugom popova«. U isto vreme Guntramn se uvek oštro pokazivao kao protivnih svetovnih magnata. Zato je on bio prirodni saveznik Brunhilde, koja je vladala u ime svoga maloletnog sina Hildeberta, Guntramnovog sinovca.
Andelotski ugovor. 587 g. austraziski magnati sklopili su zaveru i ustali protiv Brunhilde i Hildeberta. Onda je Hildebert zaključio sa Guntramnom Andelotski ugovor. Utvrđeno je večno prijateljstvo i uzajamno nasleđivanje u slučaju da koji od oba kralja ostane bez dece; obećana je uzajamna predaja neposlušnih članova družinâ (leudâ) i obaveza da nijedna strana neće primati tuđe leude. Potvrđeni su stari darovi oba kralja svojim pristalicama i crkvi, a vraćeni su oni nezakonito dobijeni; određene su granice obeju kraljevina. Zahvaljujući tom savezu Hildebert je odneo prevagu nad austraziskim magnatima, a posle smrti kralja Guntramna ujedinio u svojim rukama Austraziju i Burgundiju.
Za vlade Hildebertovih sinova i unuka faktički je vladala obema ujedinjenim kraljevinama Brunhilda. Ona je nastavila svoju borbu sa svetovnom aristokratijom, štitila crkvu, dopisivala se sa papom Grgurom Velikim, forsirala trgovinu i održavala stare rimske puteve. Ali je u svojoj upornoj borbi sa Neustrijom, na čijem su čelu stajali Fredegunda i njen sin Hlotar II, pretrpela poraz zbog izdaje burgundske aristokratije. Osamdesetogodišnja kraljica, optužena za ubistvo desetorice članova kraljevske kuće Merovinga, bila je uhvaćena, vezana konjima za repove i rastrgnuta na komade (613 g.). Tako se završila ta svirepa borba, koja se u buržoaskoj literaturi obično prikazuje kao »suparništvo između dveju kraljica«, ali koja je ustvari bila živi odraz borbe između raznih frakcija vladajuće klase u merovinškom društvu.
Hlotar II i pobeda krupne zemljoposedničke aristokratije. Pobeda neustriskog kralja Hlotara II, koji je posle Brunhildine pogibije postao kralj ujedinjene Franačke države (613—629 g.), pretstavljala je pobedu krupne zemljoposedničke aristokratije. 614 g., ispunjavajući zahteve svetovnih i duhovnih magnata, Hlotar je izdao edikt koji je predviđao ozbiljne ustupke u njihovu korist. Potvrđeni su im svi pokloni u zemljištima koje su im dali prethodni kraljevi. Kralj se obavezivao da će grofove postavljati samo iz redova mesnih zemljoposednika; na taj je način grofovska dužnost dospevala potpuno u ruke lokalnih magnata. Ukinuti su novouvedeni »nepravedni« porezi. Kralj se obavezivao da neće sebi prisvajati imovinu onih koji bi umrli bez zaveštanja; ta imovina imala je da pripadne pokojnikovim rođacima. Potvrđena je sloboda episkopskih izbora. Kralj je obećao da neće uzimati pod svoju zaštitu klerike bez prethodne dozvole episkopa i da neće povređivati sudska prava episkopa prema oslobođenicima koji se nalaze pod njihovim patronatom; on se takođe obavezivao da će poštovati zaveštanja privatnih lica u korist crkve, tj. da neće konfiskovati zemlju otuđenu na takav način. U drugom ediktu Hlotar se obavezuje da neće nikog kažnjavati bez prethodnog saslušanja optuženog, a da će same kazne određivati u skladu s karakterom krivice.
I pored toga što je Hlotar II ujedinio u svojim rukama čitavu Franačku kraljevinu, svaki od triju njegovih delova zadržao je samostalnost, sa posebnim majordomom na čelu. Austraziski magnati hteli su čak da imaju svog zasebnog kralja, u ličnosti kraljevog sina Dagoberta. u čije su ime upravljala u Austraziji dva lokalna magnata, majordom Pilin i Arnulf, episkop iz Meca. Sin ovog poslednjeg oženio se Pipinovom kćerkom, i od tog braka vodi poreklo porodica Pipina, ili Arnulfinga, osnivača karolinške dinastije.
Dagobert. Sin Hlotara II Dagobert (629—639 g.) prekršio je edikt iz 614 g.: za njegove vlade izvršen je popis zemljišta kraljevskog fiska koja su poklonjena crkvi i magnatima, i jedan deo tog zemljišta oduzet je n vraćen u fisk. Konfiskovana su i mnoga zemljišta privatnih lica, zaveštana crkvi. Ove Dagobertove korake podržavali su po svoj prilici svetovni magnati, jer je aktivna spoljna politika zahtevala da ojačaju kraljevi izvori sredstava. Dagobert se mešao u unutrašnje stvari Vizigota i Langobarda, zaključio »večni mir« s Vizantijom u cilju zajedničke borbe protiv podunavskih plemena i preduzeo jedan neuspeo pohod protiv saveza slovenskih plemena u Češkoj i Moravskoj, na čijem se čelu nalazio kralj Samo (vidi glavu VIII).
Majordomi. Posle smrti kralja Dagoberta njegovi sinovi vladaju pod tutorstvom majordoma; počinje period »lenjih« kraljeva. Evo kako taj period opisuje biograf i savremenik Karla Velikog, Ajnhard: »Rod Merovinga... odavno već nije imao nikakve snage niti se ma čim isticao sem praznom kraljevskom titulom. I blago i moć kraljevine nalazili su se u rukama starešinâ dvora koji su se zvali majordomi. Njima je pripadala vrhovna vlast; kralju je ostajalo jedino da se zadovolji kraljevskom titulom, da sa svojom dugom kosom i puštenom bradom sedi na prestolu i izigrava vladara, da saslušava poslanike sa svih strana i da im pri polasku, tobože u ime svoje vlasti, daje odgovore kojima su ga drugi naučili ili mu ih čak nametnuli. Sa izuzetkom jalovog kraljevskog imena i isprošene plate koju mu je majordom davao po svom nahođenju, nije kralj posedovao ničeg svoga, osim jedne vile i to s vrlo skromnim dohotkom. Tu je on živeo i imao mali broj slugu... Ako je trebalo da kuda putuje, on je odlazio u kolima u koja su, po seoskom običaju, bili upregnuti volovi koje je gonio govedar. Tako je on odlazio u dvor i na narodni sabor koji je održavan svake godine na korist kraljevine, tako se obično i vraćao kući. Čitavu upravu kraljevinom i sve spoljne i unutrašnje poslove obavljao je majordom«.
Obično je bilo tri majordoma, po jedan za svaku kraljevinu. Oni su bili priznate vođe magnata, branioci njihovih privilegija i predvodnici vojske. U isto vreme u njihovim rukama nalazilo se i ubiranje poreza. Oni su dovodili na presto kraljeve koji su im bili u volji. Sada prave međusobne ratove ne vode više kraljevi već majordomi.
Ujedinjenje države od strane majordomâ Austrazije. O razmerama moći majordoma svedoči činjenica da je jedan od njih, majordom Austrazije Grimoald, pokušao 656 g. Da proglasi za kralja svoga sopstvenog sina. Otprilike u isto vreme neustriski majordom Ebroin sjedinio je u svojim rukama funkcije majordomâ svih kraljevina Galije; pritom se on pokazao takvim neprijateljem aristokratije da je naišao na veoma jak otpor s njene strane. U Burgundiji je protiv njega dignut pravi ustanak, na čelu sa episkopom otenskim Leodegarijem. Ebroin je morao da beži. Izdat je edikt da niko ne sme, slično Ebroinu, da teži tiraniji; na majordomskom položaju imali su da se redom smenjuju svi magnati; kraljevski činovnici u svakoj kraljevini morali su se birati iz redova lokalnih žitelja, svaka kraljevina morala je čuvati svoje lokalne zakone i običaje. Ali se uskoro Ebroin ponovo vraća na vlast i razbija svoje neprijatelje. Posle njegove smrti Pipin Heristalski, majordom Austrazije, pobedio je u bitki kod Tertrija (687 g.) neustriskog majordoma Bertara i postao jedini majordom čitave kraljevine. On vodi uspešne ratove s Frizima, Alamanima i Bavarcima, potčinjavajući sebi njihove posede. Težeći da svoje vojne uspehe učvrsti hristijanizacijom Germana, Pipin štiti katoličke misionare i koristi crkvu kao oruđe za širenje svoje vlasti.
Zašto je baš majordomima Austrazije pošlo za rukom da ujedine vrhovnu vlast u franačkoj državi?
Majordomi Neustrije bili su samo vođe krupnih magnata one zemlje u kojoj je proces feudalizacije postigao već krupne uspehe; krupni magnati, kao što smo videli na primeru Leodegarijeve politike, težili su da ograniče centralnu vlast i uspešno su se borili sa njom. Majordomi pak Austrazije, gde se proces feudalizacije vršio sporije, iako su sami bili krupni magnati, ipak su mogli da se oslanjaju na sloj slobodnih i srednjih zemljoposednika, koji je u Austraziji bio još dobrim delom sačuvan i koji je bio zainteresovan za jaku centralnu vlast radi borbe s magnatima i radi ugušivanja otpora seljaštva koje je pretvarano u kmetove. Uz pomoć tih elemenata, koji su činili osnovno jezgro vojnih snaga, austraziski majordomi iz kuće Pipina ili Arnulfinga uspeli su da ujedine franačku državu i da na mesto dinastije Merovinga dovedu novu dinastiju.
I. Klasici marksizma. Engels, Poreklo porodice, privatnog vlasništva i države, Dela, t. XVI, deo I, gl. VII—IX (vidi hrvatski prevod). — Engels, Franački period, Dela, t. XVI, deo I. — Engels, Marka, Dela, t. XV.
II. Izvori. Hrestomatija za istoriju Srednjeg veka, u redakciji Gracijanskog i Skaskina, t. I, 1939, str. 56—85. — Socijalna istorija Srednjeg veka, u redakciji Kosminskog i Udaljcova, t. I, 1927, str. 103—207.
III. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, t. I, 1897, str. 122—170. — Petruševski, Studije iz istorije srednjovekovnog društva i države, razna izdanja. — Tijeri O., Povesti iz doba Meroviiga, Petrograd, 1892, ili »Izabrana dela«, Moskva 1937 (delimično). — Opšta istorija evropske kulture, t. VII (Francuska u ranom Srednjem veku, 1913: Baje, Hrišćanstvo u Galiji i učvršćivanje varvara; Pfister, Merovinški period). — Fistel de Kulanž, Istorija društvenog uređenja u staroj Francuskoj, t. III—V, Moskva 1907—1910. — Udaljcov, Slobodno selo u zapadnoj Neustriji u doba Merovingâ i Karolingâ, Petrograd 1912. — Lampreht, Istorija nemačkog naroda, t. I, Moskva 1894.