Istorija srednjeg veka I 27
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Karakterističnu osobenost istorije triju skandinavskih zemalja — Danske, Švedske n Norveške — pretstavlja pozni razvitak feudalizma u njima. Od IX do XI v., kada se u većini evropskih zemalja završava proces feudalizacije, u skandinavskim zemljama on tek počinje. U skandinavskim se zemljama mnogo duže sačuvalo slobodno seljaštvo, ono tu ima veći politički uticaj nego u drugim zemljama Evrope. Proces feudalizacije počeo je najranije i postigao najveće uspehe u Danskoj.
1. DANSKA
urediRazvitak feudalizma u Danskoj. Država Knuta Velikog (vidi gl. VI), koji je ujedinio pod svojom vlašću Dansku, Norvešku i Englesku, raspala se ubrzo posle njegove smrti (1035 g.). Posle sedam godina pripala je kraljevska vlast u Danskoj novoj dinastiji Estridsona, koja se na danskom prestolu održala više od 300 godina. U XI v. razvitak feudalizma znatno te koraknuo napred u Danskoj. To najbolje pokazuje što se u njoj učvrstilo hrišćanstvo. Danska je bila podeljena na nekoliko episkopija. Početkom XII v. bila je ustanovljena arhiepiskopija u Lundu. Kao i svugde u Evropi, crkva je u Danskoj bila krupni zemljoposednik, i svi su njeni interesi bili povezani sa interesima feudalne aristokratije koja se rađala. I aristokratija i kraljevi štitili su crkvu i izdašno joj darivali zemlju. Krajem XI v. kraljevi su uveli obavezni desetak u korist crkve. To je izazvalo veliki ustanak danskog seljaštva, i u vreme tog ustanka bio je ubijen kralj Knut (1086 g.), koji je od crkve proglašen za sveca. Početkom XII v. izbili su novi seljački nemiri isto tako zbog crkvenih nameta. Seljaštvo postepeno pada u zavisnost od krupnih crkvenih i svetovnih zemljoposednika. Razvitku krupnih zemljoposeda i obrazovanju klasa u Danskoj pomagalo je postojanje robova, od kojih je većina bila naseljena na zemlju. Robovima su postojali ratni zarobljenici i dužnici koji ne bi isplatili dug; ponekad su robovi i kupovani.
Postojanje velikih slobodnih teritorija usporavalo je feudalizaciju, jer je omogućavalo seljaštvu da odlazi na nezauzetu zemlju. Ali je kraljevska vlast objavila da su sve nezauzete zemlje kraljevska svojina, a seljaci koji se na njih nasele — kraljevski seljaci, koji moraju da ispunjavaju obaveze u korist kralja kao sopstvenika zemlje. I ostalim seljacima bile su nametnute dažbine i obaveze u korist kralja. Aristokratija i sveštenstvo bili su njih oslobođeni.
U XII i XIII v. kraljevi su počeli da dele zemlju na feude riterima. Služba u vojsci, koja se ranije zasnivala uglavnom na služenju slobodnog seljaštva, sve više se koncentriše u rukama riterske konjice. Seljacima su mesto vojne službe bile nametnute naturalne dažbine i obaveze.
Danska osvajanja u XII i XIII veku. Pomorska trgovina povezana s razbojništvom, karakteristična za epohu vikinga, nije prestala u skandinavskim zemljama ni u sledećim vekovima. Danska je delom trgovala sa svojim susedima — severonemačkim i slovenskim zemljama, a delom i pljačkala. XI i XII vek protekli su u ogorčenoj borbi između Danaca i Baltičkih Slovena. No u isto vreme uspostavljene su i trajne trgovačke veze sa obalama Severnog i Baltičkog Mora. Danska je snabdevala severnu Nemačku ribom i, jednim delom, poljoprivrednim proizvodima — mesom i žitom. Proizvodi izvoženi iz Danske počeli su da igraju vidnu ulogu u severnoj trgovini (vidi gl. XIV). Krajem XII v. u Danskoj su počeli da niču gradovi.
Trgovačko-razbojnički interesi danskih feudalaca potsticali su ih na osvajačku politiku, osobito u drugoj polovini XII v., kada je razvitak feudalizma znatno krenuo napred. Danci su počeli da se takmiče s Nemcima u osvajanju i pljačkanju Pribaltika. Osvajanja su počela za vlade Valdemara I (1157—1182 g.) i vođena su pod uobičajenom firmom »krstaških ratova« protiv pagana. 1166 g. Danci su zauzeli slovenski grad Arkonu na ostrvu Rujani (Rigenu), porušili i opljačkali hram Svetovida. Rujanski kneževi postali su danski vazali.
Naslednik Valdemara I Knut VI (1182—1202 g.) koristio se slabošću carstva u kome je tada vođena borba između dva cara (Filipa Švapskog i Otona IV), i zauzeo veći deo Primorja, Holštajn, Meklenburg, Libek i Hamburg. Knut VI uzeo je titulu »kralja Danaca i Slovena« (Rex Danorum et Slavorum).
Brat i naslednik Knuta Valdemar II (1202—1241 g.) proširio je danska osvajanja na Istok. Zauzeo je ostrvo Ezel. Na poziv episkopa Rige pripremio je »krstaški rat« protiv Estonaca, osvojio njihovu zemlju i osnovao grad Revel (Talin).
Širenje danske vlasti na Baltičkom Moru dovelo je Dansku u sukob s nemačkim feudalcima. Valdemar II bio je zarobljen i prinuđen da se odrekne svih danskih osvajanja na jugu Baltičkog Mora, sem Rujane, a isto tako i Estonije (on ju je, doduše, ubrzo uzeo natrag).
Feudalni sukobi. XIII vek u Danskoj karakteriše opadanje kraljevske vlasti, porast samostalnosti feudalaca i neprekidni feudalni meteži. Te su meteže podržavali Nemci, zainteresovani za opadanje političkog značaja Danske, osobito grofovi Holštajna i gradovi severne Nemačke, .u prvom redu Libek. Danski su kraljevi delili državu sinovima, od kojih je svaki docnije težio da od dobijenog dela načini nasledni posed. Karakter tih meteža postajao je krajnje ogorčen. Za jedan vek, od 1240 do 1341 g., mali je broj danskih kraljeva umro prirodnom smrću. U to je doba međunarodni značaj Danske jako opao. Tim su se koristili severonemački gradovi, koji su se u XIV v. ujedinili u Hanzu. Oni su učvrstili svoje trgovačke pozicije u Danskoj i dobili značajne povlastice; tu je glavna uloga pripadala Libeku. U većini danskih gradova Libek je imao svoje kontoare, ponegde su mu pripadali čitavi kvartovi. Zanatlije iz Libeka lovile su ribu u danskim vodama ne plaćajući nikakvu trošariiu. Te su privilegije bile posle proširene i na druge Hanzine gradove. Hanzini trgovci su se bogatili prodajući Dancima lošu robu, nesavesno ih varajući prilikom kupovanja robe u Danskoj i opijajući Dance alkoholnim pićem. Konkurencija Hanze zadržavala je razvitak zanata i trgovine danskih gradova.
Ograničavanje kraljevske vlasti. Danski su feudalci iskoristili slabost kraljevske vlasti da bi učvrstili svoje političko gospodstvo. Borbu s kraljevskom vlašću poveli su crkveni feudalci, koji su zavladali ogromnim zemljišnim posedima. Arhiepiskop Lunda Jakov Erlandson zatražio je potpunu samostalnost crkve u sudstvu. Borba se otegla više godina. Na kraju krajeva crkvi je pošlo za rukom da svi njeni zahtevi budu primljeni. Odmah za sveštenstvom istupili su i svetovni feudalci. 1282 g. pod pritiskom svetovnih i duhovnih feudalaca kralj Erik Hliping bio je primoran da u Niborgu izda povelju, po kojoj se kralj obavezuje da će svake godine sazivati narodnu skupštinu (parliamentum quod hoff dicitur; у XIV в. почела се називати Danehof). To je bila starinska narodna skupština na kojoj ne učestvuje samo aristokratija, već i pretstavnici građana i slobodnog seljaštva. Ali u to doba sva se njegova moć koncentrisala u rukama duhovnih i svetovnih magnata. Kralj se obavezao da nikoga neće zatvarati u tamnicu bez zakonske sudske odluke.
Pokušaji Erika da izbegne ispunjavanje tih obećanja doveli su do aristokratske zavere. Kralj je bio ubijen (1286 g.). Njegove ubice podržavalo je sveštenstvo koje je našlo zaštitnika u ličnosti pape Bonifacija VIII. Kada je biran kralj Kristof II (1320—1332 g.), uzeta je od njega pismena obaveza da će se pridržavati privilegija aristokratije i crkve: da duhovna lica neće pozivati pred kraljevski sud, da na crkvu neće udarati nikakve dažbine, da u svoje veće neće puštati strance, da im neće davati feude i da neće počinjati nikakav rat bez saglasnosti aristokratije. Plemstvo je pretvorilo svoja lena u potpunu naslednu svojinu, oslobođenu svih dažbina. Mnogi slobodni seljaci izgubili su u to vreme svoje zemlje i bili prinuđeni da traže »zaštitu« od krupnih zemljoposednika, koji su prelazili u položaj kmetova.
Posle smrti Kristofa II u toku osam godina kraljevski presto bio je upražnjen. U to doba gotovo celu Dansku bili su osvojili delom Šveđani, delom Hanza, delom vojvode Šlezviga a delom grofovi Holštajna.
Valdemar IV Aterdag. Posle međuvlašća na presto je bio doveden sin Kristofa II Valdemar IV Aterdag (1340—1375 g.). On je u početku vladao samo severnim Jitlandom. Ali, njemu je pošlo za rukom da postepeno okupi u svojim rukama sve danske oblasti i da je ponovo učini velikom silom na Baltičkom Moru. U svojoj politici on je imao mogućnost da se oslanja na ritere i na slobodno seljaštvo, koje je, iako oslabljeno, još uvek bilo uticajno (početkom XV v. slobodnom je seljaštvu pripadalo do 15% čitave zemljišne svojine). Uvlačene sve više u tržišne odnose, te su grupe sve više stradale od feudalnog rasula, od nasilja feudalaca, od monopolističkog položaja Hanze i videle u jakoj kraljevskoj vlasti svoj oslonac. Uz njihovu pomoć Valdemar IV je zavladao ranijim danskim zemljama. Doduše, 1346 g. on je prodao udaljenu Estoniju Tevtonskom redu za 19 hiljada srebrnih maraka, ali je za taj novac kupio znatan deo založenih i prodatih kraljevskih domena. Dažbine seljaka koji su živeli na tim domenima postale su jedan od važnih izvora kraljevskih prihoda. Već 1349 g. on je vladao gotovo celom Danskom zapadno od Zunda, 1357 g. naneo je poraz grofovima Holštajna, 1366 g. povratio je danske posede na jugo-zapadu Skandinavskog Poluostrva, koje su bili zauzeli Šveđani. To mu je donelo Zund s njegovim čuvenim lovištima haringa. Po rečima savremenika, tamo se u septembru i oktobru svake godine sakupljalo 40 hiljada brodova sa 300.000 ribara. Carine na ta lovišta ribe pretstavljale su najvažniji izvor kraljevskih prihoda.
Valdemar IV je reorganizovao vojsku. Sem feudalne vojske on je tražio da mu gradovi stave na raspoloženje ljude i brodove, a kupio je pešadiju — strelce — među seljaštvom. Gradio je zamkove, koristeći se prinudnim radom seljaka, i davao ih sa okolinom u leno svojim pristalicama. Ustanci feudalaca, nezadovoljnih jačanjem kraljevske vlasti, dali su mu povod za konfiskacije, kojima je povećavao kraljevski domen. U ruke mu j pao i niz feuda koji su ostali bez sopstvenika u doba »crne smrti«, koja je pustošila Dansku od 1349 do 1350 g.
Ojačavši na taj način kraljevsku vlast i njene izvore sredstava, Valdemar IV je odlučio da zada udarac severonemačkoj Hanzi, od koje je u to vreme obrazovan moćan savez. 1361 g. zauzeo je Vizbi na Gotlandu, važan centar Hanzine trgovine u Skandinaviji, i tamo došao do ogromnog plena. On je uspeo da razbije Hanzinu flotu. Ali je to izazvalo ujedinjenje 60 Hanzinih gradova, Švedske, Meklenburga i Holštajna s ciljem da se uništi Danska. Podržavala ih je i danska aristokratija, digavši ustanak protiv Valdemara na Jitlandu. Hanza i njeni saveznici naneli su Valdemaru potpun poraz. 1370 g. Danska je bila primorana da zaključi u Štralzundu mir pod krajnje nepovoljnim uslovima: Hanzi je priznala sve privilegije, ustupila joj je nekoliko utvrđenih mesta i dala joj pravo da se meša u izbor danskog kralja (vidi gl. XXIV).
Margarita Danska i Kalmarska unija. Politiku Valdemara IV nastavila je njegova kći Margarita, žena norveškog kralja Hakona VI. Posle Valdemarove smrti ona je postigla da na danski presto bude izabran njen maloletni sin Olaf, koji je 1380 g. nasledio i norveški presto. Margarita je kao regentkinja vladala obema državama. Olaf je umro 1387 g. i Margarita je postala kraljica. Koristeći se unutrašnjom borbom u Švedskoj, ona je dobila i švedsku krunu (1389 g.). Ona je sada stajala na čelu vrlo velike evropske države. Margarita je težila da učvrsti ujedinjenje tri severne kraljevine, da ih obezbedi svojoj dinastiji i da u isto vreme stvori političku prevlast Danske u toj zajednici. Ona je postigla da njen bratanac iz trećeg kolena, Erik Pomeranski, bude izabran najpre za kralja Norveške, a onda Danske i Švedske. 1397 g. u Kalmaru, na skupu duhovne i svetovne aristokratije sve tri kraljevine, Erik je bio svečano krunisan za kralja Danske, Švedske i Norveške. Uslovi pod kojima su se sve tri zemlje ujedinile nisu bili formalno utvrđeni, ali je Kalmarska unija u celini donosila sve koristi samo Danskoj.
Margarita je i dalje vladala zemljama Kalmarske unije sve do svoje smrti (1412 g.). »Čitavu dansku aristokratiju obuzeo je strah od mudrosti i moći te žene« — kaže savremena hronika. Margarita je vodila samovlasnu politiku u težnji da sebi potčini feudalce na svim njihovim posedima. Svojim najbližim ljudima ona je obilno delila feude i episkopska mesta kako u Danskoj, tako i u Švedskoj i Norveškoj.
Raspad Kalmarske unije. Politika danskih kraljeva izazivala je duboko nezadovoljstvo u Švedskoj. 1434 g. tamo je počeo ustanak protiv danske vlasti. 1435 g. objavljeno je na skupštini staleža u Švedskoj da je Erik zbačen. Uskoro posle toga danska je aristokratija postigla da se on protera iz Danske. Bez obzira na nekoliko pokušaja da se obnovi Kalmarska unija, ona je faktički prestala da postoji (do njenog formalnog ukidanja došlo je tek 1523 g.). Švedskom su upravljali njeni »regenti« ili, tačnije, njena aristokratija. Ali je Norveška i dalje ostala pod vlašću danskih kraljeva. Unija s Norveškom trajala je sve do 1814 g.
1459 g., koristeći se slabljenjem Nemačke (vidi gl. XXIV), danski su kraljevi priključili svojim posedima Šlezvig i Holštajn. Danski kraljevi su pritom potvrdili privilegije domaćoj aristokratiji. No oni nisu uspeli da potčine seljake, koji su živeli u zapadnom Holštajnu (Ditmaršenu) i uporno branili svoju slobodu od napada holštajnskih grofova. Kada su danski i nemački riteri učinili pokušaj da ih pokore, seljačka vojska Ditmaršena nanela im je poraz kod Hemingštata (1500 g,).
Položaj seljaka u Danskoj u XV v. Međutim, u samoj Danskoj položaj seljaka postajao je sve teži. U XV v. Danska je postala glavni snabdevač Nemačke stokom (osobito konjima i volovima), a isto tako i žitom, uljem, mašću i sirovim kožama. I plemstvo i gornji sloj slobodnog seljaštva počeli su da vode privredu, sračunatu na izvoz. Ponekad su sami plemići opremali trgovačke brodove. Dansko plemstvo dobilo je pravo da bez carine uvozi žito u gradove i da bez carine otuda izvozi svu robu. Na bazi prelaza na trgovačku poljoprivredu zemljoposednici su težili da prošire površine obdelane zemlje, zauzimajući zemlje slobodnih seljaka i smanjujući deonice kmetova. U XV i XVI v. u Danskoj se u velikom obimu vrši prelaz od sistema dažbina na sistem kuluka i pretvaranje slobodnog seljačkog sloja u kmetove. Seljaštvo je na to odgovorilo nizom ustanaka, koje su aristokratija i kraljevska vlast surovo ugušivali.
Porast trgovine poljoprivrednim proizvodima ojačao je donekle i danske gradove, koji su u toj trgovini bili posrednici. Slabljenje Hanze, koje je počelo krajem XV v., stvorilo je povoljne uslove za razvitak trgovine primorskih gradova Danske, među kojima na prvo mesto izbija Kopenhagen. Za vreme kralja Hansa (1481—1513 g.) počela je uspešna borba s Hanzom koju je Danska nastojala da liši privilegija. Hans je izgradio ratnu flotu za borbu protiv Hanze, povećao je trgovačke carine, koje su naplaćivane u Zundu. Ali je ipak od razvitka danskog eksporta u prvom redu vukao korist krupni feudalni zemljoposed, kome je tokom XV v. dospela u ruke sva politička vlast.
Politička vlast krupnih feudalaca. Krajem XIV v. prestao je da se saziva takozvani Danehof — pretstavništvo staleža, u koje su ulazili i građani i slobodni seljaci. Vlast se sve više koncentrisala u rukama stalnog upravnog organa — državnog saveta (Rigsraad), sastavljenog od aristokratije. U njemu su zasedala sva sedmorica danskih episkopa s lundskim arhiepiskopom na čelu i oko dvadesetak svetovnih velmoža. Taj je savet potpuno potčinio sebi kraljevsku vlast. »Kapitulacije«, koje su izdavali kraljevi stupajući na presto, sve su više proširivale privilegije i kompetenciju državnog saveta. »Kapitulacija« kralja Kristiana I (sredinom XV v.) konačno je potčinila kraljevsku vlast državnom savetu. Proglašena je izborna monarhija«, i kralj bez saglasnosti saveta ne samo da nije mogao deliti lena, ubirati poreze i objavljivati rat, već ni upravljati svojim domenima.. »Kapitulacija« Hansa pretila je sramnim izgnanstvom iz državnog saveta svakom njegovom članu koji bi išao protiv svojih drugova i počeo da traži kraljevu naklonost. »Kapitulacija« njegovog naslednika Kristijana II unela je obavezu da se najbolja lena u zemlji dele samo članovima državnog saveta. Aristokratiji su predata u ruke prava jurisdikcije, uključivši i smrtnu kaznu. U njenu korist bila su doneta ograničenja naslednih prava slobodnog seljaštva. Danska ulazi u XVI vek kao feudalno-kmetska država, kojom upravlja oligarhija duhovnih i svetovnih magnata.
2. ŠVEDSKA
urediSpori tempo feudalizacije. U Švedskoj je proces feudalizacije tekao još sporije nego u Danskoj. Tu su se uporno održavali starinski rodovski odnosi. Relativno retka naseljenost zemlje, velika slabo naseljena brdska i šumska prostranstva, kuda se seljaštvo moglo povlačiti, slaba veza s feudalnom Evropom, stvarali su ovde naročito povoljno tle za održanje slobodnog seljaštva. Ipak se kod Šveđana relativno rano javlja krupni zemljoposed, vezan delom s patrijarhalnim ropstvom. Feudalizacija je tekla nešto bržim tempom na jugu, koji je bio naseljeniji i tešnje povezan s Danskom i Nemačkom.
Pošto je proces feudalizacije tekao lagano, usporenim se tempom širilo u Švedskoj i hrišćanstvo, koje je nailazilo na uporan otpor rodovskog uređenja s njegovom starom religijom. Olaf je bio prvi kralj koji je primio hrišćanstvo (oko 1000 g.), ali je ono tek u XIII v. konačno pobedilo u Švedskoj. Pokušaji kraljeva da nasilno uvedu hrišćanstvo, u kome su oni videli vrlo važan oslonac svoje vlasti, izazivali su odlučan otpor u narodu. Dolazilo je do pravih ratova između kraljeva i naroda; narod se dizao za povratak stare paganske vere, koja je za njega bila simbol stare slobode.
Osvajanje Finske. U ime hrišćanstva kraljevi su vodili ne samo politiku potčinjavanja švedskog seljaštva, već i politiku spoljnih osvajanja. Od sredine XII v. Šveđani učestvuju u osvajanju istočnih obala Baltičkog Mora, takmičeći se s Nemcima. Udarci Šveđana bili su upereni prema severu — na Finsku i na Nevu, težeći da osvoje njeno ušće, kako bi zavladali baltičkom trgovinom s Rusijom. Od sredine XII v. počinju »krstaški ratovi« švedskih kraljeva protiv Finske. Finska su plemena bila pobeđena i prinuđena da se pokrste. Od XII v. počeli su pohodi na Nevu. Ali, osvajačke težnje Šveđana naišle su na odlučan otpor od strane Karelaca i Rusa. 1240 g. Šveđane je na Nevi potpuno razbio novgorodski knez Aleksandar, koji je za to dobio nadimak Nevski. U toj bitki Aleksandar je ranio u lice vođu Šveđana jarla Birgera iz porodice Folkunga, koji je, uz svog šuraka slabog kralja Erika, faktički upravljao Švedskom. Posle Erikove smrti za kralja je bio izabran Birgerov sin Valdemar, ali je vlast faktički i dalje ostala u rukama Birgera. U vreme njegove vlade Švedska je stupila u tešnje veze s Danskom i Nemačkom. Nemački doseljenici su pripomogli da se u Švedskoj razvije rudarstvo (tamo je odavno kopan bakar i gvožđe). Birger je zaključio trgovački ugovor s Libekom.
Učvršćivanje feudalnih odnosa. Za vreme dinastije Birgerovih potomaka — Folkunga (1250—1384 g.) — feudalni odnosi učinili su veliki korak napred. Znatan deo seljaštva lišen je zemljišne svojine i pao u zavisnost krupnih zemljoposednika, i duhovnih i svetovnih. Ta je zavisnost pojačavana zbog toga što su kraljevi obilato delili imunitetna prava. Vojna služba je sve više poveravana riterima; seljaštvo je već moralo da daje kralju niz naturalnih dažbina i obaveza. Prodiranje feudalnih odnosa i ustanova u Švedsku bilo je delom u vezi s nemačkim uticajem, koji je naročito pojačan za vreme kralja Magnusa Ladulosa (1275—1290 g.), koji se orodio s holštajnskom kućom. 1280 g. Magnus je izdao uredbu da se svi koji služe vojsku u konjici oslobađaju poreza na ličnost i zemlju; poreza je bila oslobođena i crkva, tako da su se oni svom svojom težinom svalili na seljaštvo.
Od XIII v. počeli su u Švedskoj da niču gradovi. Trgovina počinje da igra sve veću ulogu u životu zemlje. Ali se trgovina, uglavnom, nalazila u rukama Nemaca i Danaca, od kojih se sastojao i veći deo gornjeg sloja gradskog stanovništva. Švedska je bila čisto agrarna zemlja, i gradovi u njoj nisu igrali krupnu ulogu.
Kao i u Danskoj, u Švedskoj u XIV i XV v. jača feudalna aristokratija, koja faktički i upravlja zemljom, potiskujući kraljevsku vlast. Kraljevska vlast je nastojala da se osloni na niže plemstvo, na građane n na slobodne seljake,
Te se politike držao kralj Magnus Erikson (1319—1363 g.), ali bez uspeha. Uticaj feudalne aristokratije i dalje je rastao. Vlast je sve više prelazila na državni savet, koji su činili pretstavnici više aristokratije.
Magnusova spoljna politika, usmerena protiv Novgoroda, bila je neuspešna i nije mu donela ništa drugo sem dugova. On je uzimao zajmove i od papa, i pošto ih nije vratio, bio je isključen iz crkve. Aristokratija, nezadovoljna njime, više puta je dizala ustanke protiv njega i, najzad, ga je zbacila 1363 g. Na presto je bio izabran Albreht, sin meklenburškog vojvode. Aristokratija se koristila njegovim izborom da bi«došla do novih privilegija. Za njegove vlade državni je savet prisvojio niz širokih političkih prava: popunjavanje saveta novim članovima bilo je ostavljeno samom savetu; savet je imao isključivo pravo da deli zemljišne poklone. Ovo pravo članovi saveta su, kao i u Danskoj, široko koristili da se lično obogate. Švedski feudalci i Nemci koji su došli sa Albrehtom žestoko su ugnjetavali švedsko seljaštvo, Nemci su preplavili švedske gradove i uzeli u njima svu vlast u svoje ruke. Feudalci su nekažnjeno po čitavoj zemlji vršili pljačke i ubistva.
Švedska za vreme Kalmarske unije. Najzad se protiv Albrehta ujedinilo i niže plemstvo, i građani-Šveđani pa i deo krupnih feudalaca, nezadovoljan nemačkim nasiljem. Oni su se obratili za pomoć Margariti Danskoj. Udruženim snagama Danaca, Norvežana i Šveđana pošlo je za rukom da potuku nemačku Albrehtovu vojsku (1389 g.). Jedino je Štokholm još osam godina ostao u vlasti nemačkih najamnika, koji su pljačkali po Baltičkom Moru.
Švedska aristokratija bila je primorana da stupi u uniju s Danskom, ali se danska politika kosila sa interesima švedskih feudalaca. Ograničavanje prava aristokratije, oduzimanje kraljevskih zemalja koje je ona prisvojila, deljenje feuda u Švedskoj Dancima, rušenje feudalnih zamkova — sve je to izazivalo duboko nezadovoljstvo među švedskom aristokratijom. I spoljna politika Danske, koja je bila usmerena protiv Hanze i Holštajna, gazila je interese Švedske, koja je želela da s Nemačkom uspostavi neposrednu trgovačku vezu. Krajnje su bili nezadovoljni sopstvenici rudnika, tesno povezani s Hanzom, kojoj su prodavali gvožđe i bakar. Dansko činovništvo dozvoljavalo je sebi sva moguća ugnjetavanja i iznuđivanja. Dansku je vlast pratilo jačanje feudalnog ugnjetavanja. Danski feudalci, koji su dobili zemljoposede u Švedskoj, pretvarali su seljake u kmetove i ugnjetavali ih.
Ustanak Engelbrekta. 1434 g. izbio je u Dalekarliji ustanak pod voćstvom sitnog plemića Engelbrekta Engelbrektsona. On je brzo zahvatio čitavu zemlju. Seljačka vojska koju je organizovao Engelbrekt uspešno je operisala protiv Danaca. Ustanku su prišli svi koji su bili nezadovoljni danskom vlašću, i Švedska je za nepuna četiri meseca bila oslobođena Danaca (sem nekoliko utvrđenih mesta). 1435 g. Engelbrekt je sazvao stalešku skupštinu — riksdag — na koju su na ravnoj nozi sa aristokratijom i sveštenstvom bili pozvani i pretstavnici gradova i slobodnog seljaštva. Ta je skupština objavila zbacivanje Erika Pomeranskog i izabrala za regenta kraljevine Engelbrekta. Ali seljaci nisu težili samo da se oslobode danske vlasti. Njihov je pokret počeo da se usmerava protiv švedskih feudalaca. Među seljacima se širilo učenje o opštoj jednakosti.
Obnova unije. Feudalci su se uznemirili. Naročito se onespokojilo sveštenstvo; ono je u seljačkom pokretu videlo avetinju husitstva, koje je tada plašilo maštu katoličkog sveštenstva čitave Evrope. Stoga su se aristokratija i sveštenstvo složili da vrate na presto Erika Pomeranskog, ali su pritom za upravljanje zemljom postavili svog regenta, čuvenog plemića Karla Knutsona. Engelbrekta su se oslobodili izdajničkim ubistvom. Erik je morao obećati da će se na najviše dužnosti u Švedskoj postavljati samo švedske velmože i da će se otsada ratovi objavljivati samo u saglasnosti sa aristokratijom sve tri kraljevine. Na taj način, Kalmarska je unija zadržana, ma da u suštini samo formalno. Između Švedske i Danske vođena je dugotrajna borba, s kojom je bila povezana i borba u samoj Švedskoj. Krupni feudalci i naročito crkva činili su dansku partiju, koja je težila da uz pomoć Danaca dovede do kraja feudalizaciju švedskog društva i da potčini sebi seljaštvo. Pokušaji koji su činjeni u tom smislu naveli su seljake da priđu »nacionalnoj« partiji, koja se sastojala od sitnog plemstva i građana i koja se borila za punu političku samostalnost Švedske.
Sten Stire. 1470 g. »nacionalna« je partija istakla za regenta Stena Gustavsona Stirea (1470—1503 g.). Stire je potukao Dance u blizini Štokholma (1471 g.). Ali ga je švedska aristokratija primorala da prizna zavisnost od danskih kraljeva, ma i čisto nominalno. Stire je bio jedan od najobrazovanijih ljudi svog vremena. On je osnovao univerzitet u Upsali (1477 g.; posle dve godine osnovan je i prvi danski univerzitet u Kopenhagenu) i uveo je u Švedsku štampanje knjiga. Oslanjajući se na slobodno seljaštvo i težeći da popravi njegov položaj, Stire je izazvao prema sebi mržnju plemstva i sveštenstva, koji su na sve moguće načine ometali njegovu aktivnost i tražili podršku u Danskoj. Sveštenstvo ga je isključilo iz crkve. Kada je umro, narod je bio uveren da su ga otrovali. Uskoro posle njegove smrti aristokratija je ponovo odnela prevagu i pozvala danskog kralja.
Bez obzira na to što je u Švedskoj postojao znatan sloj slobodnog seljaštva, u zemlji je glavna snaga postala, kao i u Danskoj, krupna feudalna aristokratija. Nekoliko aristokratskih porodica i više sveštenstvo prigrabili su u svoje ruke vlast u Švedskoj.
3. NORVEŠKA
urediOsobenosti socijalnog uređenja Norveške. Istorija treće severne kraljevine — Norveške — odlikuje se znatnom specifičnošću. U norveškom se društvu feudalizam razvijao vrlo slabo. Slobodni seljaci-sopstvenici činili su tokom čitavog Srednjeg veka osnovicu socijalnog uređenja Norveške. Snaga norveške aristokratije nije se zasnivala na eksploataciji seljaštva već na radu robova, pomorskim razbojništvima i delom na trgovini.
Specifičnost socijalnog uređenja Norveške odredili su delom njeni prirodni uslovi. Stanovništvo te planinske i šumske zemlje s dugačkom obalskom linijom, duboko ispresecanom fjordovima, koje je i danas krajnje retko, bilo je u Srednjem veku još ređe. Bilo je vrlo malo zemlje podesne za obrađivanje, ona je u malim parcelama ležala između brda i šuma. Deo stanovništva živeo je po fjordovima, bavio se ribolovom i moreplovstvom. Iz te sredine polazili su smeoni mornari i gusari u epohi vikinga. Veći deo Norvežana bavio se zemljoradnjom i stočarstvom: Osobenosti norveških predela odredile su i osobenosti njenog agrarnog uređenja. U njoj su se sačuvali nesumnjivi tragovi prvobitnog opštinskog poretka, osobito u posedovanju šuma. Ali u isto vreme retke i razbacane parcele pogodne za obrađivanje činile su seoska naselja nemogućnim. Norveški seljaci (s malim izuzecima) stanovali su u individualnim imanjima, često razbacanim na velikom međusobnom rastojanju, pri čemu su zemljišta jednog imanja retko bila zajedno već su se obično sastojala od razbacanih komada. Ti uslovi krajnje su otežavali razvitak krupnog zemljoposeda i organizaciju vlastelinskog gazdinstva. Borba sa surovom prirodom čeličila je norveškog ribara i seljaka, razvijala u njima duh nezavisnosti i volju da se suprotstave svim pokušajima lišavanja slobode.
Oskudno norveško tle davalo je malo žita. Ono je Norvešku učinilo zavisnom od zemalja koje su u nju uvozile žito, pre svega od Danske. U Norveškoj, se stalno stvarao višak stanovništva koji nije nalazio hleba u samoj zemlji. Na toj bazi razvija se gusarstvo, služenje u najamničkim vojskama, osvajanje zemalja preko mora radi kolonizacije, a docnije — trgovačko moreplovstvo.
Počeci feudalizma. Videli smo u Norveškoj početak socijalne diferencijacije, odvajanje rodovske aristokratije, obrazovanje družina i postanak kraljevske vlasti (vidi gl. VI). Postojanje patrijarhalnog ropstva kod Norvežana doprinelo je obrazovanju rodovske aristokratije. U Norveškoj se zapažaju i prvi koraci feudalizma koji su nam poznati iz istorije drugih zemalja. Ali napred pobrojeni uslovi zadržavali su u Norveškoj proces feudalizacije. U X i XI v. izvršeno je pokrštavanje Norveške, koje je naišlo na jak otpor naroda, a koje je završio kralj Olaf Debeli, ili Sveti (1015—1030 g.). Crkva je u XI i XII veku iskoristila borbu koja je izbila među pretendentima na presto, da bi povećala svoje posede i ojačala svoj uticaj. Crkva je potčinila svom uticaju izbor kralja, počela da kupi desetak od čitavog stanovništva, stekla potpunu nezavisnost od kraljevske vlasti u pitanju postavljanja lica na crkvene položaje. U savezu sa aristokratijom bna je težila da potčini sebi seljaštvo.
Borba slobodnog seljaštva sa sveštenstvom i aristokratijom. Svemoć višeg sveštenstva i aristokratije, koji su težili da u Norveškoj zavedu čisto feudalni poredak, izazvala je ustanak sitnog plemstva i seljaštva. Ustanici (takozvani birkebejneri) razbili su aristokratiju uprkos pomoći koju su ovoj pružili Danci. Kralj Magnus koji se nalazio na čelu aristokratije bio je ubijen, a vođ ustanka Svere proglašen za kralja (1184 g.). Sve privilegije crkve bile su ukinute, a episkopi prinuđeni da napuste zemlju. Inoćentije III bacio je na Norvešku interdikt i isključio Sverea iz crkve, ali — bez rezultata.
Borba između aristokratije i seljaštva ovim nije prestala. Crkva je uspela da dobije natrag neke od svojih privilegija (oslobođenje crkvenih poseda od obaveze da daju vojnike, slobodu crkvenih izbora, nezavisnost crkvenog suda), ali ona više nije mogla da sebi povrati raniji politički uticaj. Oslanjajući se na sitno plemstvo i slobodno seljaštvo, kraljevska je vlast postepeno sužavala privilegije aristokratije i, najzad, uništila aristokratske titule (jarla i lendermenda). Tome je doprinelo i propadanje ekonomske osnovice na kojoj se zasnivala aristokratija u Norveškoj: ropstva, gusarstva i prekomorske trgovine. Gusarstvo i hvatanje ljudi u ropstvo sve više pripada prošlosti, a trgovinom sve više ovladavaju severonemački gradovi.
Za vreme kralja Magnusa Popravljača zakona (1263—1280 g.) pobeda nad aristokratijom učvršćena je kodifikacijom običajnog prava zemlje. Kraljevski savet se sastoji od činovnika koje imenuje kralj, važnije stvari rešavaju se na narodnim skupštinama — tingima — u četiri oblasti na koje se delila Norveška. Sem toga, sazivan je alting (opšta skupština) u Bergenu. Norveška je konačno postala zemlja malog slobodnog zemljoposeda.
Norveška u uniji sa Švedskom i Danskom. Ali je Norveškoj pretila opasnost s druge strane. Okružena feudalnim državama, jačim no što je bila sama, od kojih je uz to zavisila u snabdevanju žitom, ona je bila prinuđena da se potčinjava čas jednoj čas drugoj. To potčinjavanje dobija u početku oblik personalne unije, a zatim. ide mnogo dalje. Švedski kralj Magnus Erikson nasledio je od svog deda, norveškog kralja Hakona V, norvešku krunu. Unija Norveške i Švedske održala se tokom većeg dela XIV v. (1319—1371 g.), ne vršeći, uostalom, primetni uticaj na uređenje Norveške, koja je sačuvala svoje staro pravo i političku organizaciju. Mnogo je veću opasnost krila unija s Danskom, zaključena 1397 g. u Kalmaru. Kako smo videli, ta je unija bila pogodna samo za Dansku, koja je težila da se koristi izvorima bogatstva drugih dveju skandinavskih zemalja za svoje interese. Danska vlada privukla je na svoju stranu više sveštenstvo u Norveškoj, popunila državni savet Norveške Dancima, uvela niz novih poreza, pošto su joj bili potrebni novac i ljudi za njene ratove, za koje Norveška nije bila zainteresovana. Jedan od načina eksploatacije Norveške bilo je kvarenje monete za koju je danska vlada zahtevala da se prima po nominalnoj vrednosti, tražeći u isto vreme da joj se plaća monetom pune vrednosti. Deo norveške teritorije (Šetlandska i Orkadska ostrva) Danska je prodala škotskom kralju. U Norveškoj su više puta izbijali ustanci protiv režima koji su uveli Danci; Norveška se priključivala ustancima u Švedskoj i težila da nađe oslonac kod švedskih kraljeva sklapajući s njima uniju. Ali je Danska uspevala da vojnom snagom uguši te ustanke i obnovi uniju s Norveškom. Naročito uporan ustanak izbio je 1501 g., kada su norveški seljaci, pod voćstvom Knuta Alfsena, do nogu potukli dansku vojsku. No na kraju krajeva Danci su znali da lukavstvom i silom potčine Norvežane i da terorom učvrste dansku vlast.
Na taj način, uz svu specifičnost svog društvenog uređenja Norveška nije izbegla da se potčini feudalnoj eksploataciji, koja je karakteristična za čitav Srednji vek u Evropi. Ali je u Norveškoj feudalna eksploatacija dobila specifičnu formu političke zavisnosti seljaka, koji su sačuvali svoju slobodu i svojinu od feudalne aristokratije Danske, koja je Norvešku eksploatisala porezima i regrutovanjem.
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 328—340). — Engels, Građanski rat u Švajcarskoj, Dela, t. V. — Engels, Odgovor g. Paulu Ernstu, Dela, t. XVI, deo 2.
II. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, t. III, 1897, str. 745—765. — Šaskoljski, Borba švedskih krstaša protiv Finske (XII—XIV vek), »Istoriski časopis«, br. 4—5, 1940. — Šaskoljski, Borba Novgoroda sa Švedskom pred Nevsku bitku, »Vojno-istoriski časopis«, br. 7, 1940. — Tihomirov, Bitka na Nevi, »Vojno-istoriski časopis«, br. 7, 1940.