Istorija srednjeg veka I 13
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Odvajanje zanata od poljoprivrede i postanak gradova. XI vek pretstavlja u više pogleda prekretnicu u istoriji zapadnoevropskog feudalizma. U tom se veku uglavnom završava proces feudalizacije najvažnijih zapadnoevropskih zemalja. Čak u onim zemljama u kojima je taj proces tekao sporijim tempom, kao u Engleskoj ili Nemačkoj, osnovna masa seljaštva pretvara se krajem XI v. u kmetove. Feudalni posed sa svojim karakterističnim obeležjima širi se po čitavoj Evropi. Seoska se opština sve više pretvara od organizacije slobodnog seljaštva u organizaciju kmetskog sela, potčinjenog interesima feudalne eksploatacije.
Dok se period od početka Srednjeg veka do XI v. može posmatrati kao period nastajanja feudalizma, vreme od XI do XV v. pretstavlja period punog razvitka feudalizma u Zapadnoj Evropi.
Ali, feudalizam je već u sebi nosio klice raspadanja. Karakteristična je osobina izgrađenog feudalizma početak obrazovanja feudalnog grada ili, tačnije, odvajanje grada od sela. Ostajući dugo vremena na tlu feudalne proizvodnje, srednjovekovni je grad ipak sve više razvijao u Evropi robno-novčane odnose, koji su postepeno podrivali ekonomske odnose feudalizma.
Za rani Srednji vek karakterističan je nizak nivo razvitka proizvodnih snaga i u vezi s tim preovlađivanje naturalne privrede. Zanatska radinost još se po pravilu nije odvojila od poljoprivrede, kao što vidimo na primeru karolinškog feudalnog poseda. Povezivanje poljoprivrednog rada sa zanatstvom Marks smatra karakterističnim obeležjem naturalne privrede.[1]
Naturalna je privreda po svojoj prirodi potrošačka. Po rečima Engelsa, »u prvim vekovima Srednjeg veka, proizvodnja je bila usmerena na vlastitu potrošnju. Ona je pretežno zadovoljavala samo potrebe proizvođača i njegove porodice. Tamo gde su, kao na selu, postojali odnosi lične zavisnosti, ona je takođe zadovoljavala potrebe feudalnih gospodara. Tu se, dakle, nije vršila nikakva razmena, zato proizvodi nisu ni dobijali karakter robe. Seljačka porodica proizvodila je gotovo sve što joj je bilo potrebno, alate i odelo u podjednakoj meri, kao i životne namirnice.«[2]
Razume se, preovlađivanje naturalno-privrednih odnosa u periodu ranog Srednjeg veka nije isključivalo trgovinu. Neutrošeni viškovi mogli su se izdvojiti za prodaju. Produkt se nije proizvodio kao roba već kao predmet potrošnje, ali je on mogao da u procesu prometa postane roba. Imamo dosta podataka o trgovini u ranom Srednjem veku, ali oni ne remete opštu sliku naturalno-privrednih odnosa u tom periodu.
Poznata nam je proizvodnja produkata za prodaju već u karolinškom periodu. Postojanje začetaka novčane rente svedoči da su i neka seoska gazdinstva proizvodila izvestan deo svojih proizvoda za prodaju. Već se zapažala i izvesna podela rada na feudalnom posedu. Ali, po pravilu, zanatski je rad bio spojen s poljoprivrednim. Seljaci nisu davali svojim seniorima samo poljoprivredne proizvode već i zanatske izrađevine.
Trgovinu je u Evropi ranog Srednjeg veka činila uglavnom trgovina sa Istokom. Istok je slao na Zapad luksuzne proizvode, a sa Zapada dobijao sirovine i robove. Ta se trgovina nalazila u rukama istočnih trgovaca. Potrošači uvožene robe bili su samo aristokratija i više sveštenstvo. Unutrašnja trgovina, koja se uglavnom ograničavala na sajmove, bila je beznačajna.
Trgovina se često povezivala s ratom i pljačkom. Takva je bila trgovina Normana, a takva je bila i trgovina italijanskih gradova Amalfija, Venecije i Đenove.
Od XI v. može se govoriti o početku društvene podele rada i razvitka unutrašnjeg tržišta u Evropi. Čitav karakter evropske privrede počinje potpuno da se menja. Na scenu evropske istorije stupa grad.
Kako su nastali gradovi u srednjovekovnoj Evropi? Da bismo odgovorili na to pitanje, potrebno je pre svega tačno odrediti šta mi razumemo pod gradom. Gradovi u smislu utvrđenja, administrativnih centara, episkopskih rezidencija itd. postojali su, nesumnjivo, i u ranom Srednjem veku. Varvari nisu potpuno razorili rimske gradove; oni su i dalje postojali i posle vardarskog osvajanja, i čitav niz srednjovekovnih gradova vodi svoje, poreklo od njih. Ako se uzme većina italijanskih i južnofrancuskih gradova, rajnski gradovi kao Keln, Štrasburg, Majnc i Trijer i dunavski gradovi duž rimske granice kao Regensburg, Augsburg i Beč, ako se uzmu London i Pariz, ti gradovi vode poreklo iz rimske epohe.
Ali, mi posmatramo grad pre svega kao ekonomsku kategoriju, i za nas je problem postanka grada — problem odvajanja grada od sela, tj. odvajanja zanatske delatnosti od poljoprivredne. To je onaj problem kome je Marks pridavao odlučujući značaj u istoriji Evrope.
Problem odvajanja grada od sela pretstavlja u to vreme problem porasta robno-novčanih odnosa, razvitka razmene i unutrašnjeg tržišta.
Kada se s tog gledišta prilazi pitanju o postojanju grada u epohi ranog Srednjeg veka, može se reći da nam podaci kojima raspolažemo ne dozvoljavaju da govorimo o postojanju ma koliko primetne podele rada između grada i sela u toj epohi. Prirodno, gradovi nisu nestali posle varvarskog osvajanja. Ali treba imati na umu da opadanje gradova počinje pre varvarskog osvajanja i da se još u poznom Rimskom carstvu zapažalo vraćanje na forme naturalne privrede i da je proces opadanja gradova bio u toku. Još tada vidimo propadanje grada, zamiranje gradskog zanatstva i gradske trgovine. Prema tome, grad u ranom Srednjem veku nije pretstavljao grad u smislu ekonomske kategorije već utvrđeno mesto, koje je često bilo i administrativni centar u kome je živeo grof. Veći gradovi iz rimske epohe bili su, povrh toga, rezidencije episkopa. U ekonomskom pogledu, pak, grad se ni po čemu nije razlikovao od sela. Mnogi su gradovi i docnije sačuvali svoj agrarni i poluagrarni karakter.
Koji su to opšti uslovi izazvali uzdizanje gradova u Zapadnoj Evropi krajem X i u XI veku? Odgovor na to pitanje sastoji se u sledećem: gradovi nastaju kao rezultat opšteg porasta proizvodnih snaga u to vreme, kao rezultat porasta stanovništva i razvitka tehnike, koji je uslovio društvenu podelu rada i odvajanje zanata od poljoprivrede. Klica tog procesa, kako je već ranije istaknuto, može se zapaziti još u epohi ranog Srednjeg veka u nedrima feudalnog poseda. Dalji proces odvajanja zanatstva od poljoprivrede i usretsrećivanja zanatske delatnosti u gradovima vrši se, osobito od XI v., u vezi sa opštim razvitkom tehnike, uglavnom tehnike obrade metala i tekstilne proizvodnje.
Zanatlije kao osnova gradskog stanovništva. Prirodno je da su gro stanovništva u gradovima kao centrima proizvodnje činile zanatlije, koje su u ranom Srednjem veku delom bili neslobodni ljudi, a delom slobodne skitnice. U toj epohi sretamo naročitu figuru putujućeg zanatlije, koji prelazi s jednog vlastelinskog ili seljačkog gazdinstva na drugo i nadoknađuje oskudicu u kvalifikovanoj radnoj snazi na ovom ili onom pojedinačnom gazdinstvu. Ali, osnovnu masu gradskog zanatskog stanovništva činile su zavisne zanatlije, koje su bežale od svojih gospodara ili odlazile od njih pod uslovima da plaćaju dažbine. »Od srednjovekovnih kmetova obrazovano je stanovništvo prvih gradova.«[3]
Zajedno s razvitkom tehnike i porastom društvene podele rada stvara se tržište za zanatliske proizvode. Zanatlije počinju da rade za sve šire tržište, za poručioca ili za kupca, pri čemu se, prirodno, zanatlije okupljaju na takvim mestima gde se mogu naći kupci. Zanatliska naselja mogla su se obrazovati i oko zidina manastira i oko zidina riterskog zamka, i na mestu ranijih rimskih gradova, ako je za to bilo potrebnih uslova. Najzad, grad se mogao razviti i iz feudalnog sela ukoliko je u njemu bila u porastu zanatska proizvodnja ili, na kraju, iz slobodnog sela ili iz naselja, koje se obrazovalo na trgovačkom putu.
Zanati se od poljoprivrede ne odvajaju odjednom. Zanatlije još dugo i dalje čuvaju crte svog seljačkog porekla. »Gradske zanatlije morale su svakako još od početka proizvoditi za razmenu. Ali su i oni najveći deo proizvoda za svoju potrošnju izrađivali sami; oni su imali bašte i male njive; svoju stoku slali su u opštinsku šumu, koja ih je uz to snabdevala građom i ogrevom; žene su prele lan, vunu itd. Proizvodnja u cilju razmene, robna proizvodnja, bila je tek u začetku. Otuda i ograničena razmena, ograničeno tržište, stabilan način proizvodnje, lokalna izolovanost prema spoljnom svetu, lokalna udruženost iznutra...«[4] I selo još dugo zadovoljava veći deo svojih potreba u zanatskim proizvodima sopstvenim sredstvima. To se odnosi i na vlastelinsko i na seljačko gazdinstvo.
Trgovina i trgovci. Trgovina nije uslovila postanak grada već upravo zanatstvo, tj. podela rada u oblasti proizvodnje. No u nizu gradova od XI i XII v. javljaju se trgovci kao samostalno zanimanje. Oni su u prvo vreme slabo vezani za lokalnu proizvodnju i pretstavljaju prvenstveno putujuće trgovce. Ali zatim, s razvitkom trgovine, ti se trgovci naseljavaju po mestima gde je razmena najživlja. Do tog pretvaranja ne dolazi odjednom. Gradski trgovac još dugo ostaje putujući trgovac: on kreće sa svojom robom na daleka putovanja i često spaja gradsku trgovinu s trgovinom na putu.
Među uslovima koji su povoljno uticali da na određenim mestima nastanu gradovi dosta su važan značaj imale i trgovačke veze, pravac trgovačkih puteva, ma da, ponavljamo, trgovina sama po sebi ne pretstavlja osnovni razlog postanka gradova. Gradovi u prvom redu nastaju u oblastima gde se trgovina održala od vremena antike, kao u Italiji ili južnoj Francuskoj, ili tamo gde se ona u docnije vreme najranije počinje da razvija — u Nizozemskoj, na Dunavu i na Rajni. Trgovačke (a isto tako i političke) veze s Vizantijom i sa Istokom bile su uzrok ranog uspona Venecije, Napulja i Amalfija.
Venecija je nastala u V v. i rano postala trgovački grad. Već u X v. ona trguje solju i ribom, razmenjujući ih za žito, vino, ulje, šumsku građu i minerale iz severne Italije. Mlečani su zavladali trgovinom na Jadranskom Moru, uzeli u svoje ruke posredničku trgovinu između Italije i Balkanskog Poluostrva, povezali se s najvažnijim trgovačkim mestima Vizantije — Sirijom i Egiptom, kuda su izvozili evropske sirovine i robove. Oni su preko Brenera uspostavili veze s Nemačkom. Preko Vizantije uvožena je u Evropu skupocena istočna roba: začini (naročito biber), voće, svila, purpur, bojene vunene tkanine, zlatarski radovi i skupoceno oružje. Oko 1000 g. Venecija je očistila Jadransko More od dalmatinskih gusara i dobila na njemu prevlast. Ona je izgradila veliku flotu. Vizantiski car Aleksije Komnin (1081—1118 g.) dao je Veneciji trgovačke povlastice u carstvu zbog pomoći koju je ona pružila Vizantiji u borbi sa Arabljanima i Normanima.
U XI veku u Veneciji se dižu sjajne zgrade: gradi se katedrala sv. Marka u vizantiskom stilu.
Od XI v. počinje da se uzdiže Đenova u Ligurskom Zalivu. Ona trguje u zapadnom delu Sredozemnog Mora. Njeni brodovi plove i u Siriju. Krajem XI v. ona već ima snažnu flotu.
Razvija se trgovina i drugih italijanskih gradova. Trguje se duž reke Poa i njenih pritoka. Pavija postaje važno mesto u kome se stiču alpski putevi, a zajedno s njom uzdižu se kao trgovačka mesta Kremona, Breša, Pjačenca i Parma. Sa severa je vodio prema Rimu važan trgovački put, koji se nazivao »putem hadžija« ili »putem Franaka«. Rim je pretstavljao najvažniji centar kuda su se sticale hadžije, koje su se bavile i trgovinom. Pošto je »put Franaka« presecao trgovački put duž reke Poa, stvoreni su naročito povoljni uslovi da se razvije trgovina lombardiskih gradova. Na obalama Italije glavni trgovački centri su bili Bari, Brindizi, Napulj, Gaeta i Amalfi. Od alpskih puteva najvažniji su prolazili preko Sen-Bernara i Brenera. Na jugu Francuske važni trgovački centri bili su Marselj, Arl i Narbona, a u Španiji Barcelona.
Posle sredozemne oblasti nizozemska oblast stoji na drugom mestu po razvitku luka. To je stara oblast tekstilne proizvodnje, koja je radila ne samo za lokalno tržište već i za izvoz. Tu se sticalo mnogo trgovačkih puteva — sa Atlantskog Okeana, Severnog Mora, duž reke Masa, Rajne i Šelde. Preko nizozemskih zemalja vodio je put iz Engleske na kontinent. Flandrija već u XI v. trguje s Danskom i Norveškom; njeni se brodovi često pojavljuju u Baltičkom Moru. Odnosi sa Engleskom naročito su oživeli. U Flandriji su održavani veliki sajmovi, koji su, s kratkim prekidima, trajali tokom cele godine i okupljali mnoštvo trgovaca iz Flandrije i Italije. Razvitak trgovine uticao je, sa svoje strane, na staru vunarsku proizvodnju nizozemskih zemalja. Vunene tkanine postale su jedan od najvažnijih predmeta trgovačkog prometa. Već u XI v. za flandrisko vunarstvo nije bila dovoljna domaća vuna, pa su zemljoposednici susednih zemalja tamo plasirali vunu svojih ovaca. Suknar se sada izdvaja iz sredine seoskog stanovništva i preseljava u centre gde računa da će naći najbolje uslove za prođu svoje robe. Nizozemska se pokriva gustom mrežom gradova — Brižom, Iprom, Ganom, Lidom, Mehelnom, Arasom, Mahstrihtom, Briselom, Luvenom i mnogim drugim.
U Nemačkoj se uzdižu gradovi koji su ležali na Rajni, velikom putu s juga — iz Italije, na sever — u Flandriju. Većina tih gradova diže se na mestu starih rimskih gradova, kao Keln, Majnc, Vorms i Štrasburg. U južnoj Nemačkoj uzdižu se gradovi koji održavaju trgovačke veze sa Italijom i slovenskim zemljama, duž Dunava i njegovih pritoka. Mnogi od ovih gradova, kao Regensburg i Augsburg, takođe su nastali iz starih rimskih gradova.
Grad i senior. No, bez obzira na poreklo grada, on je bio feudalni grad. Na čelu grada bio je feudalni senior, na čijoj je zemlji grad ležao.
U ranoj epohi gradsko se stanovništvo, još vrlo slabo organizovano, sastoji od vanredno raznorodnih elemenata. Grad još ima poluagrarni karakter. Njegovi stanovnici ispunjavaju prema senioru obaveze agrarne prirode. Znatan deo gradskog stanovništva čine seljaci. Grad nema posebne gradske uprave. On se nalazi pod vlašću seniora ili njegovog upravnika. koji gradskom stanovništvu sudi i nameće razne globe i dažbine. Pritom grad često ne pretstavlja jedinstvo ni u smislu seniorske uprave. Navešćemo kao primer Amijen, koji je bio podeljen između četiri razna seniora. Kao feudalnu svojinu, senior je mogao zaveštati grad u nasledstvo isto onako kao i selo. Mogao ga je deliti među svoje naslednike, mogao ga je prodavati ili zalagati u celini ili delimično. Organizacija grada nastaje u procesu borbe sa seniorom, borbe koja je uslovila nužnost da se ujedine raznorodni elementi koji su ulazili u sastav gradskog stanovništva. Ujedno s tim jača i zaoštrava se klasna borba na selu. Na toj osnovici zapaža se od XI v. težnja feudalaca da učvrste svoju klasnu prevlast jačanjem feudalne organizacije države. Mesto procesa političkog cepanja javlja se tendencija ka ujedinjavanju malih feudalnih jedinica i okupljanju feudalnog sveta.
Tu je tendenciju iskoristila u više zemalja kraljevska vlast čije je učvršćivanje bilo potrebno sve razvijenijem gradskom zanatstvu i trgovini.
I. Klasici marksizma. Marks, Kapital, t. III, gl. XX, XXXVI, HLVIII. — Marks i Engels, Nemačka ideologija, Dela, t. IV. — Engels, Anti-Diring, Dela, t. XIV. (Vidi hrvatski prevod. Izdanje »Naprijed«, Zagreb 1946). — Engels, Razvitak socijalizma od utopije do nauke, Dela, t. XV, gl. III. (Vidi srpski prevod. Izdanje »Kultura«, Beograd 1947). — Engels, Marka, Dela, t. XV. — Engels, O raspadanju feudalizma i razvitku buržoazije, Dela, t. XVI, deo I.
II. Studije. Maurer, Uvod u istoriju opštinskog, zadružnog, seoskog i gradskog uređenja i javne vlasti, Moskva 1880. — Belov, Gradsko uređenje i gradski život srednjovekovne Nemačke, Moskva 1912. Uvodni članak Petruševskog.