Istorija srednjeg veka I 1
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Uloga krupnog zemljoposeda. Društveni poredak Rimskog Carstva u III-V veku obeležen je vodećom ulogom krupnog zemljoposeda, koji je ponikao još u periodu Republike. Krupni zemljoposednici vodili su isprva čisto robovlasničku privredu na svojim zemljištima, koristeći u glavnim i najunosnijim privrednim granama velike mase robova; samo u najmanje unosnim granama proizvodnje naseljavani su na zemlju slobodni sitni zakupci — koloni. Ali u periodu Carstva, naročito u III-IV veku, krupni zemljišni posed menja svoj karakter. Robovski rad postaje sve manje unosan, ne dajući mogućnosti za prelaz na produktivnije oblike rada; zajedno s prestankom osvajanja smanjuje se i priliv novih robova iz redova ratnih zarobljenika; nastaje oskudica u radnoj snazi. Usled toga antičko društvo dospeva u ćorsokak, iz koga je moglo da iziđe samo putem revolucije.
Kolonat. U isto vreme počinju da se šire drugi oblici eksploatacije neslobodnog rada. S jedne strane, robovi se vezuju za zemlju, pretvaraju u servi casati koji vlasniku zemlje plaćaju rentu u naturi ili u novcu i kuluku. Oni su vezani za zemlju, glebae adscripti. S druge strane, oni slobodni zakupci zemlje koji su postojali još u doba Republike brojno sve više rastu, usled toga što sitni slobodni zemljoposednici u ovo doba sve više propadaju i što ih potiskuje krupni zemljišni posed. Ali se položaj tih zakupaca sad jako menja. Usled opšte krize poljoprivrede seljaci-zakupci nisu u stanju da plaćaju zakupninu, postaju neispravne platiše i malo pomalo dospevaju u ropstvo. U isto vreme menjaju se i oblici zakupa: veliku rasprostranjenost stiče napoličarstvo, tj. zakup na jedan deo letine. Formira se sloj zakupaca-seljaka koji nose naziv napoličari — coloni partiarii. Pravni položaj tih zakupaca pogoršava se zajedno s pogoršavanjem njihovog ekonomskog položaja.
Novi pravni položaj kolona određen je nizom carskih ukaza, od kojih osobito veliki značaj ima ukaz Konstantina I iz 332 g. Taj ukaz propisuje da se odbegli koloni hvataju i vraćaju na svoja pređašnja mesta, čak i to da se bacaju u okove; dakle, taj dekret propisuje vezivanje kolona za zemlju. U takve zavisne, za zemlju vezane kolone pretvaraju se docnije svi zakupci koji bi se na jednoj istoj parceli zemljišta nalazili trideset godina bez prekida. Dakle, kolon se pretvara u roba zemlje — servus terrae. U to doba raste i takozvani večnonasledni zakup (emfiteusis). Večnonasledni zakupci — emfiteuti uzimaju pod zakup neobrađenu zemlju, ledinu, pod olakšanim uslovima, i predaju svoj zakup sa oca na sina. Usled toga što carstvo u to vreme oseća oskudicu u radnoj snazi, upotrebljavaju se za obradu zemlje u širokim razmerama i varvari, koji se naseljavaju na zemlju sa pravima kolona (iure colonatus).
Porast privatne vlasti. U poslednjim vekovima Rimskog Carstva zapaža se i porast lične zavisnosti, koja je toliko karakteristična za naredno doba, feudalizam. Propali seljaci sve češće predaju svoju zemlju krupnim magnatima, a zatim je dobijaju natrag da je uslovno poseduju na osnovu takozvanog »prekarija«, tj. na osnovu prava uživanja tuđe imovine dotle dok je vlasnik ne zatraži natrag. Ujedno takvi seljaci stupaju pod pokroviteljstvo magnata, pod njegov patronat (patrocinium). Taj proces prelaza u lično podanstvo nije se vršio samo individualno: ponekad su čitava sela stupala kolektivno u zavisnost od krupnog magnata, mahom svoga najbližeg suseda. To je ono što je u to vreme nazivano patrocinia vicorum, tj. pokroviteljstvo nad čitavim selima.
U isto vreme vrši se proces razvitka organa privatne vlasti krupnih zemljoposednika. Krupni zemljoposednik zavodi na svojoj teritoriji vojne odrede — bukelarije ili isaurijance (ovaj poslednji naziv dolazi od imena jednog maloaziskog plemena — Isaurijanaca, čiji su pripadnici osobito često uzimani u vojno-policisku službu po krupnim posedima). Obrazuju se oružani odredi i iz redova robova krupnog zemljoposednika. Najzad, privatni zemljoposednici stvaraju sebi i sopstvene tamnice, kuda šalju svoje kolone kada bi štogod skrivili. Raste broj privatnih sudova, u kojima se sudi stanovništvu teritorije krupnog zemljoposednika — senatora. Država sankcioniše taj porast privatne vlasti, prenoseći na zemljoposednike-senatore odgovornost za zemljoradnike-kolone koji sede na njihovoj zemlji u pogledu plaćanja poreza i davanja regruta. Vladajući stalež u državi, privilegovani senatorski stalež (ordo senatorius), čiju bazu pretstavlja krupni zemljišni posed, ima sada političku vlast nad stanovništvom koje sedi na njegovoj zemlji.
Time se stvara veza između krupnog zemljoposednika i političke vlasti, veza koja je karakteristična za feudalizam, i počinje pretvaranje krupnog poseda u neku vrstu poseda-državice.
Vezivanje kurijala za dužnost. Isti takav proces dešava se i u gradu. Karakterističan momenat za antički svet bilo je preovlađivanje grada. Grad je bio vladajući centar za okolnu teritoriju, dok je za naredno doba, feudalizam, karakteristična obratna slika — vladavina sela nad gradom. U Rimskom Carstvu vrši se proces postepenog zadobijanja dominantnog položaja sela, tačnije rečeno — seoskog poseda, prema gradu. Ranije je svaki grad sa okolinom (municipij) pretstavljao samoupravnu jedinicu. Vlast u gradu pripadala je narodnoj skupštini i mesnom municipalnom senatu. U prvo vreme važnu ulogu igrala je narodna skupština. Na njoj su se vršili izbori magistrata (gradskih vlasti); glasalo se, kao i u Rimu, po tribama ili po kurijama; postojalo je tajno glasanje. Najviša administrativna i sudska vlast nalazila se u rukama dvaju funkcionera, duumvira — duoviri iure dicundo. Postojala je i dužnost edila, koji su imali policisku vlast, starali se o snabdevanju grada žitom i o priređivanju raznih pretstava; najzad, postojala je dužnost gradskih kvestora, koji su upravljali gradskim finansijama. Sve su te dužnosti bile besplatne. Naprotiv, funkcioneri su sami morali da snose velike rashode u korist grada, morali su da daju zamašne novčane uloge, da s vremena na vreme dele stanovništvu bogate poklone, da priređuju igre i podižu građevine na teritoriji grada. Oni su morali posedovati visok cenz. Senat ili kurija sastojala se u svakom gradu od svih onih lica koja su pre toga zauzimala municipalne magistrature, i brojala je obično 100 ljudi.
Još u II veku zapažaju se pokušaji senatorskog staleža, vladajućeg u državi, da ograniči lokalnu samoupravu. Pod carem Trajanom uvodi se dužnost municipalnih kuratora (curator rei publicae) za vršenje stalnog nadzora nad privredom municipija, a u drugoj polovini IV veka zavodi se u nizu provincija dužnost defenzora, koga postavljaju car ili prefekt. Defenzori su prvobitno imali za zadatak da štite grad od iznuđivanja carskih činovnika, ali su docnije prigrabili svu vlast u gradskoj opštini. Pred kraj Rimskog Carstva i u prvo vreme varvarskih osvajanja u ulozi defenzora vrlo često se pojavljuju hrišćanski episkopi.
Osim ograničavanja samouprave vrši se i proces vezivanja gradskih klasa stanovništva. Od kurijala, bivših gradskih magistrata, obrazuje se vladajući stalež činovničke aristokratije. Na tu vladajuću grupu u gradu prenosi se sada odgovornost za ubiranje poreza, što je zavedeno još pod carem Dioklecijanom. Odgovornost za ubiranje poreza u situaciji opšte ekonomske krize pretila je kurijalima materijalnom propašću. U to vreme zapaža se težnja kurijala da iziđu iz kurije, zapaža se proces njenog ostajanja bez ljudi, jer u gradu gotovo i nema kurijala. U odgovor na to niz carskih ukaza zabranjuje kurijalima prelaz u druge staleže — senatorski, sveštenički itd. Ukaz cara Arkadija iz 396 g. zabranjuje im čak da napuštaju grad i da se nastanjuju na imanjima koja im pripadaju. Time se vrši neka vrsta vezivanja kurijala za dužnost. Dok se seljak vezuje za zemlju, dotle se sad srednji zemljoposednik (possessor) vezuje za kuriju. Svaki zemljoposednik koji ima najmanje 25 jugera zemlje (oko 6 hektara) morao je prinudno stupiti u stalež kurijala. Da bi sačuvala imućnost kurijala, država im je zabranjivala da prodaju svoje imanje bez saglasnosti namesnika. S druge strane, licima koja ne spadaju u sastav kurije zabranjivano je da stiču zemlju koja je pripadala kurijalima. U slučaju da umrli kurijali nemaju zakonitih naslednika, tri četvrtine njihovog imanja dobijala je kurija. Sve ove veštačke mere imale su za cilj da održe srednji zemljišni posed, koji je prolazio kroz krizu. Ali su se samim tim kurijali pretvarali, kako se tada govorilo, u »robove republike«. Sve ove mere rađaju težnju kod kurijala da na sve moguće načine izbegavaju vršenje svojih dužnosti i čak da direktno beže sa njih. 388 g., na primer, kurijali četiri grada u Maloj Aziji pobegli su u jedan mah, obrazovavši razbojničke bande, koje su pljačkale po zemlji.
Kriza trgovine, vezivanje zanatlija za kolegije. Duboka kriza koja je zahvatila poljoprivredu proširila se i na trgovinu i gradsku proizvodnju. Trgovačka hegemonija Italije opadala je paralelno s razvitkom poljoprivredne i zanatske proizvodnje po samim provincijama. Ali se i u provincijama zapažaju opšte osiromašenje i iscrpenost, zastoj u privrednom razvitku, opadanje trgovine — usled opšte krize robovlasničkog načina proizvodnje, poreskog tereta, pljački namesnika i ubirača poreza.
Zanatlije i trgovci činili su u gradu najniži stalež — plebs urbana. Oni su se vrlo često organizovali u kolegije sa izbornim funkcionerima, priređivali svoje skupove i imali svoju zasebnu korporativnu kasu. Država je s njima sklapala ugovore, na primer za snabdevanje prestonice namirnicama i svim mogućim izrađevinama. U Rimu su postojali kolegiji pekara, mesara, vlasnika brodovlja itd. U prva dva veka carstva te su korporacije ponekad zabranjivane, ako su izgledale opasne po državu. Poznat je, na primer, edikt jednog lokalnog upravnika u Maloj Aziji protiv saveza pekara u gradu Magneziji. Edikt je organizaciju pekara zabranjivao zato što su priređivali štrajkove. Uopšte je država veoma podozrivo gledala na korporacije. Ali od kraja II i početka III veka država teži da kolegije iskoristi za svoje svrhe. Učešće u kolegiju postaje obavezno, a zatim i nasledno. Sve se to zapaža ponajpre u onim granama koje su bile potrebne za zadovoljavanje potreba vojske i snabdevanje prestonice. S druge strane, država počinje da sama organizuje preduzeća, koja su ponekad bila prilično krupnih razmera. To su carske radionice, s posebnim carskim činovnicima — prokuratorima na čelu. U tim radionicama rade, s jedne strane, robovi, robovske »familije«; s druge strane, za te se radionice vezuju nasledne zanatske kolegije. Članovi tih kolegija morali su nasledno raditi u državnim radionicama. Prokuratori su zanatlijama izdavali sirovine iz državnih magazina, i oni su bili dužni da pod pretnjom kazne predaju proizvode svoga rada bez naknade, u vidu naturalne dažbine. Takva preduzeća stvarana su u oblasti vunarskog i platnarskog zanata, u oblasti izrade oružja i kovanja novca, kolarskog, juvelirskog i bojadžiskog zanata, kao i kod eksploatacije rudnika, gde je postojala prinudna organizacija rada.
Malo pomalo, u vezi sa opštim opadanjem trgovine, čitava privreda Carstva dobija naturalan oblik, koji je toliko karakterističan za docniji feudalni poredak, nastao posle varvarskih osvajanja i ustanaka robova na teritoriji Rimskog Carstva.
Ustanci robova i kolona. U isto vreme, usled vezivanja seljaka za zemlju, sve većeg poreskog tereta i nasilja činovnika, u Galiji i na severu Italije zapažaju se ustanci robova i seljaka (bagauda). Otpočevši šezdesetih godina III veka, oni uzimaju osobito širok zamah osamdesetih godina tog veka. Vođi bagauda u Galiji Elijan i Amand uzimaju carsku titulu, osvajaju čitave teritorije, tako da je njihov ustanak ugušen teškom mukom i uz veliko naprezanje snaga Carstva, 285 g. Takvi su se ustanci dešavali i u drugim delovima Carstva, i u docnije vreme, u doba »seobe naroda«. Sredinom V veka izbijali su u Reciji, Panoniji i Noriku ustanci takozvanih skamara. U Severnoj Africi izbio je pokret agonistika, ili cirkumceliona, koji je trajao od IV do V veka. To je takođe bio pokret robova, kolona i svih ugnjetenih elemenata, koji su se digli protiv svojih gospodara. Svi ti ustanci, koji su izbijali s vremena na vreme, razjedali su unutrašnju strukturu Carstva i išli docnije na ruku osvajanju rimskih teritorija od strane varvara. Tako se unutrašnja revolucija robova pojavila kao saveznik varvarskog osvajanja.
Opozicija osvojenih naroda. Rim je nasilno okupio pod svojom državnom vlašću čitav niz pokorenih naroda. Interesantan je jedan izvor, takozvana »Sibilinska proročanstva«, koji karakteriše onaj odnos prema gospodarećem Rimu koji su gajili ti pokoreni narodi. »Sibilinska proročanctva« su zbornik polemičkih i apokaliptičkih stihova raznih pisaca, napisanih u razna vremena pre naše ere i u prva tri stoleća naše ere. U tom zborniku dolazi do izraza u prvom redu stav koji su prema Rimu imali jelinistički jevrejski slojevi u gradu Aleksandriji, u Egiptu.
»Teško, teško tebi, furijo, družbenice otrovnih guja! — veli Sibila Rimu. — Gadni grade, koji si nekad bio pun prazničnih zvukova, zanemi! U tvojim hramovima neće više mlade device održavati svetu vatru. Na tvojim žrtvenicima neće više biti žrtvi... Pognućeš glavu, ti nadmeni Rime! Vatra će te progutati, tvojih će bogatstava nestati, vuci i lisice će živeti na tvojim ruševinama; opustećeš, i biće tako kao da te nikad nije ni bilo!...«
Ovaj fragmenat je veoma karakterističan. On pokazuje koliko je široko bila rasprostranjena među pokorenim narodima želja da Rim propadne. Ta nam osećanja objašnjavaju zašto su se docnije varvarska osvajanja izvršila relativno lako i zašto su na stranu varvara prelazile niže klase stanovništva samog Rimskog Carstva.
Reforme Dioklecijana i Konstantina. Paralelno sa promenama u socijalnoj strukturi poznog Rimskog Carstva dešavale su se i krupne promene u državnom uređenju, promene koje su našle izraza u reformama Dioklecijana i Konstantina.
U toku III veka državna je vlast postala veoma nestabilna. Od 235 do 284 g. smenilo se 26 careva, od kojih je samo jedan umro prirodnom smrću.
Reforme Dioklecijana (285-305 g.) i Konstantina (324-337 g.) imale su za cilj da učvrste društveni i državni poredak u interesu krupnog senatorskog zemljoposeda i da ojačaju centralnu državnu vlast radi odbrane tog poseda od revolucionarnih masa koje su se dizale.
Administrativne reforme. Prvi zadatak bio je da se oslabe namesnici provincija. Iskustvo je pokazalo da jaki namesnici sanjaju o samostalnosti, čak o uzurpiranju carske vlasti. Da bi se carevi osigurali od takvih mogućnosti, trebalo je, prvo, ojačati centralnu vlast i, drugo, oslabiti namesnike, a za to je bilo potrebno rascepkati provincije.
U tu svrhu izvršena je podela Carstva na četiri dela, sa dva avgusta i dva cezara na čelu, koji su dalje imali svoje pomoćnike-prefekte. Po Dioklecijanovoj zamisli, svaki od dva avgusta birao je sebi cezara kao pomoćnika, s tim da taj cezar posle avgustove smrti neposredno stupi na dužnost avgusta. Time je Dioklecijan nameravao da izbegne neprijatnosti pri izboru careva, kao što je to bio slučaj za vreme građanskih ratova III veka, i da osigura veću stabilnost državnoj vlasti. Ta četiri dela Carstva zvala su se: 1) Istok, koji je obuhvatao Aziju, Egipat i Trakiju; 2) Ilirik, u koji su ulazile Makedonija i Grčka; 3) Italija, u koju je ulazila Italija u pravom smislu te reči, severozapadni deo Balkanskog Poluostrva i Afrika, i najzad 4) Galija, koja je obuhvatala Galiju u užem smislu, Španiju, Britaniju i Mavretaniju, tj. krajnji zapad Afrike. Tako je bilo pod carem Dioklecijanom. Pod Konstantinom vlast je ponovo prešla u ruke jednog cara, pri čemu su četiri dela na koja je Carstvo bilo podeljeno dobila naziv prefekture.
Prefekture su se delile na 12 (docnije 14) dijeceza, sa vikarima na čelu. Karakteristično je da vikari nisu bili potčinjeni prefektima već mimo njih neposredno caru. To je zavedeno s ciljem da se stvori izvesna konkurencija. U slučaju da koji prefekt naumi da digne ustanak ili sklopi zaveru protiv cara, svaki vikar, koji je sada imao pravo da opšti neposredno s carem, mogao je da pravovremeno ukaže na opasnost. Prema tome, zavedena je uzajamna špijunaža u interesu centralne državne vlasti.
Dijeceze su se sastojale od provincija; у свакој провинцији постојали су муниципији, поједини градови са окрузима, који су носили назив »паги«. Pagus је термин који се у Средњем веку често сусреће као ознака за административни округ.
Dakle, smanjenje razmera provincija i slabljenje uloge njihovih namesnika bio je prvi zadatak reformi Dioklecijana i Konstantina.
Istoj svrsi imalo je da služi i odvajanje vojne vlasti od civilne, što je sprovedeno uglavnom na granicama Carstva. Tamo su postavljene posebne vojne vlasti, takozvani duces. Pod Konstantinom u pojedinim provincijama i prefekturama takođe su ustanovljene dužnosti vojnih starešina (magistri militum).
Organizacija centralne vlasti. Najzad, ojačana je i organizacija centralne vlasti. Pri dvoru je obrazovan jedan stalni savet, u čiju je nadležnost prešlo rešavanje svih pitanja u Carstvu. To je takozvani consistorium principis, u kome su zasedali najviši magnati Carstva, postavljeni od cara. Zavedene su i dužnosti pojedinih »ministara«. Kancelar svoje vrste, koji se zvao comes et quaestor sacri palatii, bavio se stvaranjem novih zakona i izdavanjem carskih naređenja. »Ministarstvo« carskih imanja, na čijem se čelu nalazio comes rerum privatarum, upravljalo je carskom zemljom i svakovrsnom carevom imovinom. »Ministar« finansija — comes sacrarum largitionum — upravljao je blagajnom Carstva. Najzad, postojalo je i neka vrsta »ministarstva« unutrašnjih i spoljnih poslova. Njegov šef nosio je naziv magister officiorum. U njegovu nadležnost spadao je policiski nadzor u Carstvu, koji je on vršio preko čitave jedne organizovane mreže špijuna, sa nazivom curiosi.
Birokratija. Organizovan je birokratski stalež činovništva, koje je imalo da služi kao oslonac carske vlasti. Služba u mnogobrojnim carskim kancelarijama otsada je otvarala vrata za najviše položaje za stupanje u stalež senatora i vitezova. Izrađena je specijalna tabela o rangovima, u kojoj su propisani razni činovi i titule, od sitnog do najvišeg činovništva.
Na taj način formirala se brojna birokratija, novi vladajući sloj u Carstvu, koji se bavio primanjem mita i direktnom pljačkom stanovništva i koji je sada konkurisao starom vladajućem sloju — krupnim senatorima, magnatima-zemljoposednicima; gornji sloj te birokratije malo pomalo se i sam ulivao u tu klasu vladajućeg krupnog zemljoposeda i robovskog poseda. Uzdignuta je na veću visinu i sama carska vlast. Da bi car više imponovao svojim podanicima, zaveden je raskošan ceremonijal, car počinje da se oblači u raskošna odela i stavlja na glavu dijademu. On uzima titulu »dominus« — gospodar, dok se stanovništvo Carstva naziva njegovim podanicima — subiecti. Careva ličnost deifikuje se i u hrišćanstvu, kao ranije u paganstvu. Pored birokratije, carska vlast dobija nov oslonac u hrišćanskoj crkvi.
Hrišćanska crkva. Od Konstantinovog vremena hrišćanstvo postaje najpre priznata religija na ravnoj nozi sa paganstvom (kao što je to utvrđeno Milanskim ediktom iz 313 g.), a zatim i jedina državna religija. Poglavar crkve bio je faktički car. Pod njegovom kontrolom vrši se uprava crkvom i sazivaju crkveni sabori. Karakter hrišćanske religije se menja. Od religije opozicionarskih klasa, od religije »siromašnih, napaćenih, robova i odbačenih«, hrišćanstvo se pretvara u religiju u čijoj crkvenoj organizaciji vladaju bogataši. Umesto ranijeg jednostranog uređenja stvara se sad episkopalni poredak, uzdiže se čitava jerarhija položaja, đakona i prezvitera, sa episkopima na čelu. U isto vreme hrišćanska ideologija sve više postaje ideologija koja osveštava postojanje robovlasničkog društva i državne centralizacije. Ona teži za tim da osigura pokornost stanovništva vrhovnoj vlasti. Težeći da zadrži revolucionisanje narodnih masa, hrišćanska crkva usmerava narodni pokret u korito pogroma pagana (rušenje paganskih hramova i biblioteka, na primer, čuvene Aleksandriske biblioteke, krajem IV veka). Od tog vremena opozicionarske i revolucionarne struje počinju da uzimaju oblik jeresi (arijanstvo, nestorijanstvo, donatizam i dr.).
Vojska. Drugo oruđe potčinjavanja u rukama centralne vlasti jeste vojska, kojoj je u Dioklecijanovim reformama takođe posvećena velika pažnja. Najborbeniji deo vojske sastojao se od takozvanih comitatenses, odabranih odreda razmeštenih u unutrašnjosti zemlje. Njihov glavni zadatak bio je očevidno u tome da ugušuju svakovrsne unutrašnje pokrete, u prvom redu revolucionarne akcije robova i kolona, koje nisu prestajale. Ostali odredi razmešteni su po pograničnim oblastima, u vidu naslednih vojnih kolonizatora (limitanei). Najzad, namesto ukinute pretorijanske garde, koja je ranije igrala aktivnu ulogu u svim unutrašnjim prevratima, formirani su odredi takozvanih palatini, koji su stajali pod neposrednom komandom dvora. Povećani su rashodi na vojsku i pojačan broj legija, ali je u isto vreme izvršeno i sitnjenje legija, da bi se one učinile što pokretljivijim i da komandno osoblje ne bi imalo u svojim rukama suviše vlasti. Brojno stanje legije smanjeno je od 5 na 2 i 1 hiljadu ljudi.
Ujedno raste u to vreme i značaj pomoćnih odreda, koji su obrazovani od varvara, tj. od plemena druge narodnosti, ne-Rimljana i ne-Grka. Počev od IV veka Carstvo se od varvara brani uglavnom pomoću odreda sastavljenih od tih istih varvara.
Varvari su primani u vojsku pod sledećim uslovima. S jedne strane, oni su postajali federati, ili saveznici, s kojima je država zaključivala ugovor o davanju vojnih odreda. Ti vojni. odredi raspoređivani su mahom na kantonovanje na teritoriji Carstva, s tim da zemljoposednik odvoji jednu trećinu svoje kuće i trećinu svojih prihoda na izdržavanje vojnika koji su mu upućeni na kantonovanje (edikt careva Arkadija i Honorija iz 398 g.).
Drugi oblik vojne službe jesu oni koji su se predali (dedititii). Sa prvima (federatima) sklapan je ugovor o savezu, dok su drugi smatrani za pobeđene neprijatelje. Oni su dobijali parcele mahom u pograničnim oblastima. Iz njihovih redova uzimani su vojnici za pomoćne odrede.
Poreske reforme. U vezi s prelazom čitave zemlje na odnose naturalne privrede morao se dati naturalni karakter i čitavom državnom gazdinstvu. Vojska se počela izdržavati od namirnica koje je stanovništvo neposredno dostavljalo. Sastavljeni su posebni obroci za vojnike (annona), koji su se sastojali od hleba, mesa, soli, vina, maslinovog ulja i sirćeta. Isto su tako utvrđeni posebni obroci i za konje. Broj obroka povećavao se zajedno sa avanzovanjem na tabeli u rangovima. Vojnici su dobijali jedan obrok, dok je komandno osoblje dobijalo veliku količinu takvih jedinica obroka.
I činovništvo je prevedeno na naturalno izdržavanje. Za njega su takođe utvrđeni posebni obroci (annonae, capita), u koje je pored namirnica spadala određena količina odeće, srebra, posuđa i čak naložnice. Uz to su činovnici plaćani i u novcu.
Da bi obezbedio izdržavanje vojske i činovništva, Dioklecijan je 297 g. izvršio poresku reformu, po kojoj je utvrđeno ubiranje poreza u naturalnom obliku. Izvršen je popis stanovništva po čitavom Carstvu. Pre toga porez su plaćale samo provincije, Italija je bila oslobođena od poreskog tereta; sada je porez moralo plaćati čitavo stanovništvo Carstva, sa izuzetkom samo stanovništva grada Rima. Zaveden je zemljišni katastar, popis sve zemlje u Carstvu, koji je vršen svakih pet godina. Utvrđena je posebna poreska jedinica — caput, i na svaki gradski okrug razrezivan je određeni broj takvih poreskih jedinica. U Siriji je, na primer, na jednu takvu poresku jedinicu bilo razrezano 5 jugera vinograda, ili 20 jugera ziratne zemlje prve kategorije, ili 225 maslinovih drveta prve kategorije. Na stoku za vuču i na radnu snagu — robove, kolone — takođe je razrezivan lični porez. Na taj način se ta zemljarina kombinovala s ličnim porezom na radnu snagu. Na teret trgovaca i zanatlija padao je poseban novčani porez (lustras collatio), koji je uveo car Konstantin. Sastavljeni su spiskovi, koji su za svakog trgovca i zanatliju utvrđivali visinu poreskog zaduženja. Za stanovništvo Carstva uvedene su i raznovrsne dažbine u naturi, na primer, davanje raznih priloga u naturi državnim magazinima, gradnja i opravka mostova i puteva, gradnja carskih dvoraca.
Karakteristika poznorimskog Carstva kod Engelsa. U »Poreklu porodice, privatnog vlasništva i države« Engels daje sledeću karakteristiku Rimskog Carstva u tom periodu.
»Golemu ljudsku masu neizmernoga područja držala je na okupu samo jedna spona: rimska država, a ta je s vremenom postala njenim najgorim neprijateljem i tlačiteljem. Provincije su uništile Rim; sam je Rim postao provinciskim gradom poput ostalih — privilegiran, ali više ne vlada, više nije središte svetskoga carstva, čak niti više sjedište careva i sucareva, koji su stolovali u Konstantinopolu, Trieru, Milanu. Rimska je država postala gorostasna, komplicirana mašina isključivo za isisavanje svojih podanika. Porezi, državni danak i podavanje svake vrste potiskivale su potlačene narodne mase u sve veću bijedu; iznuđivanja koja su vršili guverneri, poreznici i vojnici povećala su ovaj pritisak do neizdržljivosti. Dotle je dospjela rimska država sa svojim svjetskim gospodstvom: svoje pravo na opstanak ona je temeljila na držanju reda prema unutra i na zaštiti od barbara prema vani. Ali njen je red bio gori od najgorega nereda, a barbare, protiv kojih je, kako je tvrdila, štitila građane, ti su građani očekivali kao svoje spasioce«.[1]
Videli smo već u kakav je bezizlazan ćorsokak dospeo rimski svet sa svojim antičkim ropstvom. Engels kaže: »ropstvo je bilo ekonomski nemoguće, rad slobodnih bio je moralno žigosan. Jedno više nije moglo, drugo još nije moglo biti temeljnim oblikom društvene proizvodnje. Jedino što je ovdje moglo pomoći bila je samo potpuna revolucija«.[2]
To je bila ona revolucija robova koja je likvidirala robovlasništvo. Kako kaže drug Staljin »ne-Rimljani, tj. svi »varvari«, ujedinili su se protiv zajedničkog neprijatelja i tresnuli Rim o tle«.[3]
Potrebno je da se upoznamo sa onom varvarskom periferijom koja je odigrala tako presudnu ulogu u propasti Rimskog Carstva.
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 5-20). — Engels, Poreklo porodice, privatnog vlasništva i države. Dela, t. XVI, deo I, gl. VII-IX (vidi hrvatski prevod, izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945. — Prev. ). — Engels, Bruno Bauer i rano hrišćanstvo. Dela, t. XV. — Engels, Iz istorije ranog hrišćanstva, Dela, t. XVI, deo II. — Engels, Prilog istoriji starih Germana, Dela, t. XVI, deo II.
II. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija počev od IV veka, t. I, 1897, str. 2-48. — Vinogradov, Poreklo feudalnih odnosa u langobardskoj Italiji, gl. I, Moskva, 1880. — Petruševski, Studije iz istorije srednjovekovnog društva i države, razna izdanja, studija I. — Fistel de Kulanž, Rimski kolonat, 1908.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 135.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 137.
- ↑ J. V. Staljin, Pitanje lenjinizma. »Kultura«, Zagreb, 1946, str. 413.
- ↑ Sva navedena literatura je na ruskom jeziku. Ukoliko je koje delo prevedeno na naš jezik, naznačeno je to u zagradi. — Prev.