Istorija Rusije (A. Jelačić) 3

ISTORIJA RUSIJE
Pisac: Aleksej Jelačić

GLAVA III.
Ekonomsko i socijalno stanje, državno uređenje i kultura Kijevske Rusije.

Ruska država u doba prevlasti Kijeva, kao njene prestonice, t. j. od kraja IX pa do druge polovine XII stoleća, obuhvatala je veći deo istočno-evropske ravnice. Basen Dnjepra, izuzimajući njegov južni deo, i sviju njegovih glavnih pritoka, basen gornje i srednjezapadne Dvine, gornjeg i srednje-južnog Buga i Dnjestra, gornjih zapadnog Buga i Sana (pritoka Visle), gornjeg Njemena, gornje Volge, gornje i srednje Oke, najzad jezera Iljmena i Pskovskog i delimično Ladoškog i Oneškog, -to je bilo rusko državno zemljište. Granice ove zemlje nisu bile određene; one su se kolebale i menjale na jugu u stepama prema rezultatima borbe sa nomadima (Pečenjezima, kasnije Polovcima ili Kumanima), na zapadu u vezi sa odnosima sa Poljacima, koji druge polovine X stoleća stvaraju sebi državu; dalje na severu prema litvanskim i donekle finskim plemenima. Sve se ovo zemljište sa neodređenim granicama delilo na više autonomnih zemalja ili pokrajina: novgorodsku, polocku, smoljensku, černjigovsku, kijevsku, volinsku, galičku, turovo-pinsku, perejaslavsku, suzdaljsko-rostovsku, muromo-rjazansku. Daleko van predela ovih zemalja nalazila se blizu ušća Kubana mala ruska naseobina Tamatarha ili Tmutarakan. Svaka zemlja imala je središnji grad i sporedne zavisne gradove koji su se na ruskome jeziku zvali пригороды. Kijev pak, kao stoni grad velikog kneza, kasnije još i mitropolita, bio je "mati svima ruskim gradovima". Stanovništvo ruske države bilo je većinom slovensko. Plemenski nazivi postepeno iščezavaju, još se pamte, a neki i upotrebljavaju u XII stoleću. Slovensko stanovništvo prima rusko ime koje je iz početka označavalo odrede Varega-Normana, zatim mešovitu vareško-slovensku grupu stanovništva, koja se bavila ratom, trgovinom i donekle upravom zemaljskom. Kasnije je ceo narod primio rusko ime. Pored toga svako se pleme obeležavalo još i po svojoj pokrajini, odnosno po njenom glavnom gradu, tako da su se ljudi obično zvali Kijevljani, Novgoroci, Pskovići i t. d. Pored Slovena bilo je puno finskih elemenata, koji su se postepeno pretapali u Slovene utičući na njih, ali su dugo čuvali svoju narodnost, tako da su njihovi ostaci preživeli duga stoleća, pa se još i sada mogu naći po nekim mestima Rusije. Od hazarskih vremena ostale su na ruskom jugu kolonije židova; od njih je kijevska bila mnogobrojna i uticajna. Normanski došljaci, takozvani Varezi, dosta su se brzo pretapali u Slovene i iščezavali među njima. Bilo je puno i drugih došljaka, naročito odonda, otkada se razvila velika država sa međunarodnim političkim i ekonomskim vezama. Dokumentima je utvrđen boravak u Rusiji Grka, Južnih i Zapadnih Slovena, Nemaca, Franaka, Jermena, Arapa. Većina stanovništva bavila se zemljoradnjom, razume se primitivnom, uz to stočarstvom, lovom i pčelarstvom, ali je i gradski život - trgovina, industrija i zanati - bio jako razvijen, mnogo jače, nego što se obično misli. Razume se, da nemamo nikakve statistike, ali podaci, koje nam pružaju savremeni pisci i ostaci materijalne kulture, koje je skupila i protumačila moderna arheologija, svedoče ipak o veoma intenzivnom razvitku trgovine ne samo tranzitne nego i uvozno-izvozne sa severnom i srednjom Evropom, Balkanskim Poluoostrvom i (do sredine XI stoleća) Malom Azijom, najzad sa srednjim Istokom u Aziji, kao i sa krajevima s jedne i druge strane planinskog lanca Urala. Mreža trgovačkih puteva, poglavito vodenih, spoljašnjih i unutrašnjih, bila je dovoljno gusta. Iz početka su iz Rusije izvozili gotovo samo sirovine: krzno, vosak, med, hleb; od stoke konje; i uz to vrlo mnogo roblja. Kasnije razvija se, naročito u Kijevu, domaća industrija. Umesto jednostavnog građenja drvenih dosta primitivnih zgrada javlja se po glavnim gradovima građevinarstvo, koje se služi kamenom i izvodi velike građevine, u prvom redu crkve i kneževske dvorove, po uputama stranih majstora, sa velikim troškovima, i sa upotrebom mnogobrojne radne snage.

Car Konstantin Porfirogenit priča, kako rusku trgovinu organizuju kneževi skupljajući danak jednim delom na prodaju u Vizantiju, preko karavana i lađa, koje se pod vojničkom zaštitom spuštaju Dnjeprom u Crno More. Kasnije, trgovina dobija sve više privatni karakter, iako je bez sumnje kneževi nikad nisu potpuno napustili; u ugovorima ruskih kneževa Olega i Igora sa Grcima nalazimo pravila o pasošima, o ponašanju i izdržavanju ruskih trgovaca u Carigradu, o međusobnom kažnjavanju krivaca, o međusobnom izdavanju robova koji su pobegli od gospodara, o postupanju sa nasledstvom u tuđini umrlih trgovaca, kao i sa lađama i imovinom onih trgovaca koji su pretrpeli neku nesreću na moru. Sve su te odredbe i pravila dosta precizni i za ono doba napredni. Zanimljivo je, da su ugovori sačuvani samo iz X stoleća; iz kasnijeg ih vremena više nema.

I na istočnjačkim trgovima ruski trgovci su bili veoma aktivan elemenat, dok za Srednju Evropu znamo da su naročito tesne veze postojale između Kijeva i Regensburga na gornjem Dunavu, u kom su gradu sačuvani tragovi nekadašnjeg velikog trgovačkog udruženja (hilde) ljudi, koji su se bavili trgovinom sa Kijevom. Od ruskih gradova naročito o Novgorodu znamo, da su u njemu živele veoma mnogobrojne zanatlije. Isto tako moralo je biti i u Kijevu i u drugim gradovima.

Sve do kraja X stoleća Rusija nije imala svoga novca i služila se novcem arapskim ("dirgemi") i vizantiskim ("solidi"). Od vremena Vladimirova javlja se ruski novac, koji je toliko bio značajan, da se za vreme Jaroslava, izgleda, upotrebljavao i u Skandinaviji. Pored metalnog novca verovatno su bili u upotrebi i novci pravljeni od kože. Svakako novac je bio redak i zbog toga su kamate bile visoke, a kao zalog, koji je obezbeđivao povratak duga, služila je često ličnost samog dužnika.

Društveno uređenje Kijevske Rusije tokom vremena postaje sve složenije. S jedne strane opažamo podelu društva na kneževsko i zemaljsko ("družina" i "земщина"). "Družina" se delila na višu i nižu; pored toga bila je sva sila ljudi, koji nisu bili ratni drugovi i savetnici kneza, nego zavisni od njega, njegove privredne sluge. U daljem razvitku društva, naročito u nekim kneževinama, stvara se viši stalež t. zv. "boljari", to su najviši i najuticajniji članovi "družine" i zemaljske, upravo gradske, starešine, neka vrsta nasledne aristokratije. Slobodni ljudi delili su se na građane i seljake ("смерды", ova reč je izazvala više tumačenja). Ispod slobodnog društva nalazili su se poluslobodni, t. zv. "zakupi". To su bili dužnici, koji su svoju slobodu založili za obezbeđenje duga; oni "zakupi", koji su radili na zemlji, zvani su bili "rolejni". Najzad mnogobrojno je bilo roblje, potpuno bespravno. Odvojeno od građanskog društva nalazilo se od XI stoleća društvo crkveno, sastavljeno od duhovništva i njegovih porodica, od kaluđera i onih svetovnjaka, koji su služili u crkvenim ustanovama i najzad od onih. ljudi, koji su se našli izvan svojih društvenih organizacija (staleža) - "izgoji".

Kijevska Rusija nije nikad bila jedinstvena država: prvi vareški kneževi imali su pod sobom; ne samo svoje namesnike, nego i druge sporedne vareške vođe kao i plemenske starešine ili glavare. O tome možemo zaključivati po svedočanstvima naših izvora, a naročito po dosta jasnim u ovom slučaju tekstovima ugovora sa Grcima. Prvi od tih. ugovora, Olegov od god. 911., zaključili su poslanici "Olega, velikoga kneza ruskoga i sviju, koji su pod njim svetli boljari... po želji naših kneževa..." Drugi ugovor spominje "Igora velikog kneza ruskoga" i "sve kneževe" (u letopisu upotrebljena je zbirna imenica "княжье").

Kako su kneževi Rurikova doma potiskivali plemenske starešine i druge vareške kneževe, ipak su pojedini kneževi u nekim oblastima bili autonomni. Iz toga su izlazile vrlo štetne borbe po rusku zemlju, ne samo između kneževa, nego i između pojedinih pokrajina. Te borbe bile su drugi važan uzrok propadanju Kijevske Države. Na početku ruske države kneževi su bili čuvari granica i trgovačkih puteva, dakle unutrašnjeg i spoljašnjega mira, glavari vojske, organizatori trgovine, donekle pak i suci. Ovaj karakter u glavnom su kneževi sačuvali i kasnije, samo su manje neposredno učestvovali u trgovačkim poslovima. Ali su zato sebi stvorili u mnogim kneževinama krupno seosko gospodarstvo, na kom su radili robovi. U hrišćansko doba kneževi se javljaju kao pokrovitelji vere i duhovništva, kao crkveni ktitori; uz kneza postoji savet sastavljen od njegovih uglednijih ratnih drugova, u koji na više mesta postepeno ulaze i starešine gradskog stanovništva, tako da se stvara boljarska duma, kao izraz boljarskog staleža. S njome kneževi rešavaju sva važnija pitanja rata i mira, uprave i sudstva; i izdaju zakone, u koliko ih je bilo.

Po gradovima skupljaju se veća (вѣче) t.j. skupštine odraslih slobodnih muškaraca ili možda samo šefova porodica. Za veće, kao i za kneževsku vlast i boljarsku dumu, nema, razume se, pismenog ustava, ali je svakako nesumnjivo da su demokratska veća uzimala vrlo veliko učešće u svima javnim poslovima, naročito onda, kada nije bilo kneza, odnosno kad je knez bio maloletan ili slab. Možemo lako zamisliti, a zato ima i izvesnih podataka, da su veća bila više puta u opreci i borbi sa kneževima, a u isto vreme da su ona bila i poprište socijalnih sukoba. U državnom uređenju Kijevske Rusije vidimo dakle kombinaciju klasičnih društveno-državnih elemenata: monarhiskog (veliki knez i kneževi), aristokratskog (boljarska duma, gradske starešine) i demokratskog (mase gradskog stanovništva sakupljene u većima).

Vrlo veliki uticaj na tok ekonomskih, društvenih i državnih poslova Kijevske Rusije, nakon primanja hrišćanstva, imala je crkva. Razume se, da je hrišćanizacija ruskog stanovništva išla veoma sporo, ali svakako crkva je bila gotovo jedini duhovni autoritet, jedino središte prosvete, a u isto vreme i vlasnik veoma velikih i raznovrsnih dobara. Poput episkopskih stolica, stvarani su i mnogobrojni manastiri, od kojih je takozvana Kijevopećerska Lavra bila najvažnija. Ona je dala Rusiji velike svece i velike prosvetitelje. Crkva je širila pojmove rimskog i crkvenog prava; stvarala je prve pravne zbornike. Valjda se uticajem crkve može objasniti jako ograničenje, a zatim ukidanje krvne osvete, koje je sprovedeno u Ruskoj Pravdi čija starija redakcija još priznaje, do duše ograničenu, osvetu, ali mlađa redakcija već je nema. Velikom broju ljudi crkva je sudila sama, po svojim propisima i u svim poslovima, dok celom društvu u pitanjima porodičnog i naslednog prava, kao i za krivice protiv vere i morala. Kraj crkve bile su prve škole, prve knjižnice, prve dobrotvorne ustanove, a takođe i mnogobrojne umetničke radionice. Najlepše zgrade bili su hramovi, koje su nemilosrdno vreme i burni istoriski događaji većim delom sasvim uništili. U hramovima, koji su često izvanredno lepi arhitektonski spomenici, razvijaju se divni mozaici i odlično slikarstvo al-fresko. Mozaična slika Bogomatere, takozvane Orante, u apsidi saborne crkve sv. Sofije u Kijevu, zabavne freske svetovne sadržine duž basamaka iste crkve, najzad tragično strogi likovi svetaca u crkvi sv. Spasa u Neredici blizu Novgoroda, jesu najvažniji spomenici ove umetnosti. Poznato nam je i ime jednoga majstora; to je nekakav Grčin Petrović ("Грьцинъ Петровицъ"), verovatno Srbin.

Pisana književnost javlja se u crkvenim krugovima. To su u prvom redu dela prevodne književnosti: Sveto Pismo, dela otaca crkve, objašnjene Svetog Pisma Starog Zaveta, (t. zv. Paleje) i onda zbornici mešovite sadržine, apokrifi i t. d. Najstariji poznati slovenski rukopisi u Rusiji jesu: "Ostromirovo Evanđelije" iz god. 1057. i dva "Izbornika", t. j. zbornika izrađena za černjigovskog kneza Svetislava godina 1073. i 1076. U jednom od njih nalazi se znamenita slika samog kneza i njegove porodice. Uz prevodnu književnost javljaju se i originalne crkvene propovedi, naročito znamenitog kijevskog mitropolita Ilariona (XI vek) i vladike turovskog Kirila (XII vek), polemički spisi protiv Latina, žitija svetaca, kao na primer ubijenih kneževa Borisa i Gljeba, igumana Teodosija, znamenitog osnivača Kijevopećerske Lavre, velikog crkvenog i političkog poslenika Kijevske Rusije, zatim čitava jedna zbirka žitija t. z. Pećerski Paterik; najzad, možda vrhunac crkvene književnosti, divni ruski letopisi, koji počinju sa takozvanim Nestorovim Letopisom ili pričanjem o postanku ruske zemlje. U letopisu nalazimo puno elemenata čisto svetovnih, ponekad naročito na prvim stranama, a takođe i u čitavom Galičko-Volinskom Letopisu kao da čujemo narodnu junačku pesmu. Junačke pesme pevali su na kneževim dvorovima naročiti pevači; ime jednog od njih, nekog Bojana, sačuvano je u sasvim orginalnom i jedinom spomeniku ove vrste Slovu o Polku Igorevom, koji je nepoznati autor ispevao negde pod kraj XII veka. Tema ovog genijalnog speva jeste nesrećni rat kneza Igora sa Kumanima (1185). Pored velikih umetničkih lepota ovoga speva ispevanog snažnim, veoma slikovitim jezikom, sa puno karakterističnih i finih izraza i dubokih psiholoških zapažanja, ima u njemu jedna naročita politička tendencija, iskazana sa velikim oduševljenjem: to je strasna težnja ka jedinstvu ruske zemlje. Autor "Slova" je nesumnjivo vatreni ruski nacionalista, koji ima izrađenu nacionalnu svest. Ali on nije usamljen: istu i čak i slovensku svest ima i letopisac, koji je, na primer, metnuo u usta knezu Svetislavu još u X veku divne reči: "Ne smemo osramotiti rusku zemlju!" Najzad istu svest možemo zapaziti i kod černjigovskog igumana Danila, koji je prvih godina Jerusalimske Kraljevine posetio Svetu Zemlju i u svome i inače veoma zanimljivom putopisu zabeležio, kako je on zapalio na grobu gospodnjem "kandilo za rusku zemlju."

"Slovo o Polku Igorevom" je neka vrsta labudove pesme Kijevske Rusije, zemlje bogate kulture, burne istorije, velikih socijalnih nepravdi, zemlje, koju su rušili iznutra međusobno zavađene pokrajine, kneževi, staleži, a spolja svakojaki neprijatelji, u prvome redu nomadi. Kada se uz to počeo da menja pravac međunarodnih puteva trgovine, Kijevska Rusija počela je da opada. Veliki deo njenog stanovništva bio je rasturen ili se sam odselio. U glavnome su bila dva pravca iseljavanja: na zapad i jugozapad u Galičinu, i na severoistok u suzdaljsko-rostovski kraj.