Istorija Rusije (A. Jelačić) 1

ISTORIJA RUSIJE
Pisac: Aleksej Jelačić

GLAVA I.
Istočno-evropska ravnica pre početka ruske države.

Prve istoriske izveštaje o teritoriji sadašnje Rusije dobijamo od Grka. Tražeći nova mesta za svoje naseobine grčki iseljenici, u prvome redu Jonci iz Mileta i Dorci iz Herakleje, osnovali su niz kolonija duž severnih obala Crnoga i na obalama Azovskog Mora. To su bile Tira na ušću Dnjestra, Olvija na ušću Buga, Hersones na južnoj obali Krima, Pantikapeja na mestu sadašnje Kerči, Tanais na donjem Donu, Fanagorija na tamanjskom poluostrvu blizu ušća Kubana. Ove naseobine vodile su intenzivnu trgovinu sa unutrašnjošću zemlje, uvozile su grčku robu, u prvom redu grnčariju, metalnu robu, oružje i nakite, vino, tkanine, mirise, južno voće; a izvozile su hleb, konje, krzna, roblje. Grci su uticali na kopneno stanovništvo, a i sami su donekle potpadali pod njegov uticaj, dok je puno tih "varvara" dolazilo u grčke naseobine, gde su se ponekad zadržavali duže vremena. U istorisko vreme Grci su zvali one narode Skitima, kasnije Sarmatima; već Homer spominje stanovnike sadašnje Južne Rusije kao hipomolge... t. j. kao one "koji doje kobile". Oni se hrane "mlekom" i zaslužuju "divljenje" ("Ilijada" XIII, 5-6). Ime Skita javlja se prvi put kod Hesioda, t. j. u VIII stoleću pre Hrista. Ali ponajviše, i to veoma podrobnih podataka, skupio je o tim predelima znameniti grčki geograf i istoričar Herodot, "otac istorije". Ceo prostor na severu od "Ponta Euksinskog" (Crnog Mora), od Istra, t. j. Dunava, i do Tanaisa, t. j. Dona, u dubinu od dvadeset dana puta, Herodot zove Skitijom. Ova zemlja, znamenita po svojim velikim i lepim rekama, od kojih je Boristen, t. j. Dnjepar, najlepša i najkorisnija za čoveka, proizvodi hleb, sočivo, beli i crni luk, lan i konoplju. Od životinja u njoj žive konji, bikovi, magarci, divlje svinje, jeleni, zečevi, koze i pčele. "Nisam mogao saznati", veli Herodot, "tačnog broja Skita, ali sam čuo dva mišljenja o njima: jedni vele da ih je veoma mnogo, drugi - da pravih Skita ima malo, ali da tamo živi više raznovrsnih naroda."

Na taj se način Skitija i Skiti javljaju već kod Herodota sa obeležjem i geografskim i etnografskim. Kasnije nastaje potpuna zbrka pojmova. Skiti, kod jednih, stanovnici su Južne Rusije različitog porekla; prema drugima, Skiti su potpuno određen, jedan narod. Ima dve vrste Skita, jedni su zemljoradnici, drugi stočari. Odrediti poreklo i etnografsku pripadnost i jednih i drugih - to je jedan od najtežih problema istoriske etnografije, koji dosad nije rešen. Herodot govori otome, kako je monarhiska vlast kod "carskih" Skita veoma jaka, da Skiti veoma mnogo drže do svojih grobnica, naročito carskih, da umrlog cara voze u svečanoj povorci po celoj zemlji, dok ne stignu na mesto sahrane. Veoma interesantna je priča Herodotova o sahrani skitskih careva: masa sveta mrcvari sebe i jauče u slavu umrlog cara, ali ovo im ne smeta da priređuju velike gozbe; uz cara sahranjuju ne samo njegovo oružje, nakit, različite domaće predmete, nego i njegovog ubijenog konja, ženu, sekretara i poslugu; nad mrtvacima grade čitavu jednu veliku humku. Nakon godine dana priređuje se velika svečanost oko carske grobnice i tom prilikom ubijaju pedeset konjanika sa konjima. Arheološka istraživanja naročito znamenitih humki Čertomlicke i Kuljopske, u kojima su bili sahranjeni neki skitski carevi, u glavnome su potvrdila Herodotove podatke. Ona su dala izvanredno bogate zbirke predmeta neocenjive umetničke i istoriske vrednosti, koji se nalaze u znamenitom bivšem carskom Ermitažu u Petrogradu. Najvažniji predmet jeste ogromna srebrna vaza, na kojoj su u dosta visokom reljefu izrađene lepe slike života Skita. Tip lica tih Skita je ariski.

Već je Herodot poznavao neke Savromate kao susede Skita. Kasnije izgleda da su Sarmati zamenili Skite u južnoruskim predelima! Ali ograničiti i razdeliti Skite i Sarmate i u vremenu i u prostoru nije dosada pošlo za rukom našim istraživačima. Kod Herodota i u natpisima grčkih naseobina sačuvana su imena pojedinih skitskih i sarmatskih careva, a i pojedine reči njihova jezika. Produžujući radove ranijih naučenjaka, na čelu sa Svevladom Milerom, prof. berlinskog univerziteta Maksim Fasmer utvrdio je, i to izgleda definitivno, da se te reči objašnjavaju jedino iranskim jezicima. Isto tako neki izveštaji o običajima i društvenoj organizaciji Sarmata pokazuju, da su oni bili neka vrsta Iranaca.

Od sarmatskih suseda, pored Litvanaca, koji su se onda prostirali, kao što možemo suditi po geografskoj nomenklaturi tih mesta i donekle po arheološkim pronalascima, duboko u sredinu Rusije, i Finaca, koji su zauzimali veliki deo srednje, severne i zapadne Rusije, naročito valja spomenuti Slovene. Prvo sigurno pismeno svedočanstvo o njima nalazimo kod Tacita. Po tom prikazu oni se razlikuju od Sarmata, jer "grade kuće, nose štitove, i umeju da idu peške, dok Sarmati idu u kolima i na konju" ("Germanija", gl. 46). Tacit zove Slovene Venetima. Pod takvim imenom poznaje ih antički svet dugi niz vekova. Pitanje o tome gde se nalazila slovenska pradomovina u Evropi spada u red najzamršenijih istoriskih pitanja, koje dosada nije rešeno sa dovoljno sigurnosti. Najverovatnija je hipoteza do koje je došao, na osnovu pažljivog proučavanja sve dosada poznate građe, znameniti češki naučenjak Ljubor Niderle. Slovenska pradomovina bila bi negde na Karpatima i u basenu gornje i srednje Visle, gornjeg i srednjeg zapadnog Buga, gornjeg Pruta, Dnjestra i južnoga Buga, Pripeta i donekle srednjeg Dnjepra.

Od II do kraja IV veka u današnjoj Južnoj Rusiji vodeću su ulogu imali Goti; oni su potčinili sebi više slovenskih plemena, pa su imali i jednu veću državu.

Koncem treće četvrtine V veka poplavili su južnoruske stepe Huni, koji su došli iz dubina Srednje Azije u Evropu. Kasnije su oni, naročito pod vođstvom Atile, proširili svoju vladavinu daleko prema Zapadu. Središte Atiline države bilo je negde u Panoniji, gde je Atilu posetilo izaslanstvo vizantiskog cara. Učesnik tog izaslanstva, Prisk, opisao je svoje putovanje i dao dobru sliku tadašnjih Huna. Iz njegovih podataka da se suditi, da su u Panoniji pod Hunima i sa njima živela i neka slovenska plemena. Velika hunska država spada u red prolaznih tvorevina istorije i, posle smrti Atiline (453.), u borbama njegovih sinova, brzo se raspada i propada. U VI veku počinje i razvija se prodiranje u Južnu Rusiju Bugara, a malo kasnije i Avara, koje prvi ruski letopisac zove Obrima. Ruski letopisac slikovito priča o nasiljima Avara nad Slovenima: kad treba Avaru da ore polje ili da nekud ide kolima, upotrebljava on slovenske žene kao zapregu mesto konja ili volova. Pod uticajem avarskim, ili tačnije pod pritiskom Avara, Bugari i Sloveni prodiru na Balkansko Poluostrvo u VI i VII stoleću. U isto vreme, pod nedovoljno rasvetljenim okolnostima, vrši se slovenska kolonizacija širom istočnoevropske ravnice. Na jugu, slovenska plemena dolaze u izvesnu zavisnost od dosta velikog Hazarskog Carstva, koje ih sve do IX stoleća štiti od nomada. A u IX veku, negde u njegovoj drugoj četvrtini, navaljuju nove i snažnije nomadske horde Pečenjega i Mađara.

Slovenska kolonizacija istočnoevropske ravnice, koja je u glavnim potezima izvršena do u VII stoleće, nije dala ovim krajevima gusto, naročito pak slovensko stanovništvo. Slovenska su se plemena grupisala samo kraj reka, rečica i jezera. Zauzimajući uzvišenija mesta, obično blizu ili kraj vode, slovenski naseljenici stvarali su sebi utvrđena mesta, zvana "gorodišča" t. j. mesta opkoljena lancem ili bedemom, pravljenim od zemlje; tragovi takvih "gorodišča" sačuvani su u velikom broju. Savremenici znaju pričati o njima dosta stvari. Tako, na primer, skandinavska saga zove Rusiju Gardariki t. j. "zemljom gradova"; a anonimni geograf bavarski iz IX stoleća veli za ruske zemlje sledeće: "Uliči jesu narod mnogobrojan: oni imaju 318 gradova; Bužani imaju 231 grad, Volinjani - 70, Severjani - 325". Ove podatke potvrđuje moderna arheologija. Iz početka, svakako, ogromna većina "gradova" ruske zemlje bili su samo utočišta za seosko stanovništvo protiv neprijatelja i divljih zverova. Na osnovu poglavito lingvističkog materijala može da se stvori slika ekonomskog stanja i materijalne kulture slovenskih plemena razasutih i naseljenih na istočnoevropskoj ravnici. Oni su bili zemljoradnjici, ali su se bavili uz to i stočarstvom, lovom divljači i ribe i pčelarstvom. Kultura glavnih vrsta i sada poznatog žita, povrća i voća bila im je u glavnom poznata. Verovatno da su se bavili polunomadskom zemljoradnjom, nalik na onu, koja se i sada može videti na severu Rusije i u mnogim mestima Sibirije, t. j. oni su sekli i palili drveće i žbunje u šumi, sejali su žito i sadili povrće u dosta primitivno obrađenu zemlju, koju su pepelom gnojili; kad bi zemlja postala posnom, oni bi kretali dalje.

Ali već svakako od VII stoleća u istočnoevropskoj ravnici razvija se dosta živa trgovina. Pored mnogobrojnih izveštaja savremenika Arapa, pronalasci na području današnje Rusije velike mase pojedinačnih novaca, kao i velikih blaga u kotlovima i drugim sudovimazakopanim u zemlju (ruski "клады") svedoče o razvijenosti ove trgovine. Trgovački saobraćaj se vršio lađama, koje su se kretale u više pravaca, ali dva su puta bila glavna;. jedan je vezao Baltičko More sa Crnim, drugi Baltičko More sa Kaspiskim Jezerom. Od sporednih puteva putevi po zapadnoj Dvini i Njemenu bili su najvažniji. Kanala, razume se, da nije bilo, i zato su iskorišćavali takozvane "voloke" ili "prevlake" t.j. uže kopnene prostore između pojedinih reka i jezera; preko njih su lađe vukli konopcem, odnosno nosili na rukama. Isto tako su vukli ili nosili lađe duž obale Dnjepra, tamo, gde je on presečen od kamenih greda, t.zv. pregrada (ruski "пороги"). Glavni učesnici u trgovini bili su Skandinavci Normani, t.zv. "Varegi" ruskih letopisa i vizantiskih hronika i akata, zatim Arapi,. Hazari, možda Židovi, ali svakako i Sloveni su postepeno ulazili u ovu trgovinu. Trgovačke zajednice valjda su stvarale sebi izvesne tačke za oslonac u ovim prostranim predelima, kao neke vrste utvrđenih kontoara. Na taj način možemo objasniti postanak pravih gradova u našem smislu ove oeči, t.j. ekonomskih i kulturnih, pa onda administrativnih središta. Možemo zamisliti, da su takva središta bila: Kijev na Dnjepru, Novgorod na jezeru Iljmenju i reci Volhovu, Smoljensk na gornjem Dnjepru i još nekoliko najstarijih gradova. Slovenska plemena u istočnoevropskoj ravnici, prema izveštajima najstarijeg ruskog letopisa, s kojim se u glavnom poklapaju podaci spomenutog bavarskog geograf i vizantiskog cara Konstantina Porfirogenita u njegovom znamenitom delu "O upravi carstva" (gl. IX.), bila su sledeća: u basenu jezera Iljmena - Sloveni, u basenu zapadne Dvine i Pskovskog Jezera - Krivići, u basenu reke Brezine - Dregovići, u basenu Pripeta - Drevljani, u basenu Soža - Radimići, na Desni - Severjani, na srednjem Dnjepru oko Kijeva - Poljani, na gornjoj Desni i njenom nritoku Sajmu i na gornjoj Oci - Vjatići, na jug od Drevljana - Volinjani, na južnom Bugu - Tiverci, na Dnjestru - Ugliči ili Uliči ili Duljebi, koje su nekad, prema letopisu, mučili Obri. Na severu i severoistoku slovenska su plemena bila izmešana sa Fincima, na zapadu nalazila su se u dodiru sa litvanskim plemenima.