Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 2.22
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
1. Karakter Srbije i Bosne do XIV veka. — 2. Negativne osobine feudalizma. — 9. Aktivnost Srba do kraja XIV veka.
Od naših čisto plemenskih država ostala je u XIII i XIV veku samo Srbija; Slovenačke je nestalo davno, gotovo u samo svitanje naše istorije, a Hrvatska je živela kao avtonomna oblast a ne kao samostalan državni organizam. Srbija je nesumnjivo nastala kao plemenska država, od Nemanjina vremena pa sve do vremena Stevana Dečanskog ona se razvijala i dopunjavala u tom pravcu, ne prelazeći nigde etničke granice našeg plemena. Sa Dušanom ona je izgubila plemenski karakter i dobila obeležje jedne osvajačke imperije, u kojoj težnje i kombinacije vladajućih krugova prelaze okvir nacionalnih potreba i u kojoj se, po pravilu, posle dužeg ili kraćeg vremena, mora javiti reakcija bilo kao izraz suviše napete snage, bilo kao izraz nezadovoljstva naroda i država, koji su, u vremenima svoje slabosti, silom uvlačeni u neželjene zajednice. Suviše nagao razvoj Dušanove carevine doveo je i do suviše naglog raspada, kao što je bio slučaj sa Bugarskom Simeona Velikoga i Asena II, sa Franačkom Karla Velikoga, sa Mađarskom Lajoša Velikoga i sa mnogim drugim državama pre i posle toga vremena. Uostalom, sve velike imperije koje poznaje istorija, ma koliko one bile spremane sistematski sa solidnim organizacijama i razvijane po prirodnim etapama, nisu ipak mogle da se trajno održe; čak to nije uspelo ni Rimskoj Imperiji, koja je jedina našla načina da kod svojih novih podanika najrazličitijih narodnosti razvije smisao da su članovi i istinski sastavni deo njezin. Proces raspadanja srpske srednjovekovne države ne samo da je nesumnjivo ubrzan, nego je i uslovljen, sem izvesnih unutarnjih slabosti, naročito tom imperijalističkom politikom. Pozivanje Turaka u Evropu izvršio bi Kantakuzen, lišen drugih saveznika, i da nije došlo do njegova razilaženja sa Dušanom; ali, sukobi Srba sa Turcima, da nije bilo onakve grčke politike careve, niti bi se izvršili na onom području, ni pod onim uslovima, i verovatno ni sa onakvim ishodima. Što je još važnije, srpska snaga ne bi se rasturala i uzaman trošila po gudurama Tesalije i Epira, nego bi se, svakako u interesu jačanja centralne vlasti, bolje osetila na području srpske zemlje, da je u Dušanovoj politici bilo manje osvajačkog a više državničkog duha.
Od XIII veka, a naročito od XIV veka, od vlade Stevana II Kotromanića, počinje naglo jačanje Bosne. Bosna se nije razvijala kao plemenska država, niti je kroz čitav XIV vek imala plemenski karakter. Njeno stanovništvo čine Srbi i Hrvati, pravoslavni, katolici i bogumili; ona, prema tome, niti je bila plemenski ni verski homogena. Ona se razvijala podjednako i na račun starog hrvatskog poseda prema zapadu, uzimajući celo područje Završja i Donjih Krajeva, i na račun Srba prema istoku, uzimajući Hum, Trebinje, drinski kraj i područje Soli. Bosna je tip države koja pogodno iskorišćava svoj povoljni geografski položaj i koja se, zahvaljujući njemu, prirodnom ekspanzijom iz uske župe diže do velike kraljevine, jedno kratko vreme najmoćnije na Balkanu. Značajna je činjenica da Bosna do svoje kratkotrajne političke hegemonije u jugoslovenskim zemljama nije došla posle duge i uporne borbe sa svojim jugoslovenskim sunarodnicima, kao što je bio slučaj sa starim grčkim geografsko-kulturnim središtima, nego je to stanje nastalo kao prirodna posledica sticaja političkih prilika. Mađarska je morala dobiti Hrvatsku na koji bilo način, da bi doprla do morske obale; posed Bosne bio joj je potreban kao zaleđe za Dalmaciju, ali joj nije bio neophodan. I stoga se mađarska vlast u Bosni osećala stalno manje neposredno nego u Hrvatskoj. Hrvatska obala i Dalmacija bile su odavno predmet želja Mletačke Republike, i kad god se ovoj dala prilika ona je upotrebljavala ova sredstva da učvrsti svoju vlast na tom području. Mađarska je i radi toga morala da bdi na toj strani i da pojačava svoj uticaj i sredstva svoje odbrane. Bosna u tom pogledu nije zadavala nikakve brige i Mađarska nije imala potrebe da tamo stvara svoje vojničke branike. Najposle, Bosna je bila i otpornija od stanovništva Dalmacije, u kojem je romanski elemenat za dugo ostao antihrvatski i antislovenski uopšte i pretpostavljao vlast ugarskoga kralja vlasti domaćih slovenskih ljudi. Mađari su, istina, pokušavali da i Bosni ne samo nature priznavanje njihove vrhovne vlasti, nego i da je rascepkaju u male komitatske jedinice, da bi svoju vlast u njoj, tako razdeljenoj, učvrstili jače i trajnije; ali, ti pokušaji završavali su se neuspehom, jer su Bosanci, uporni u odbrani, posle izvesnih neuspeha, novim pribiranjem snaga stalno nalazili načina da mađarsku vlast oslabe ili sasvim potisnu. U toj odbrani Bosancima je svakako dobro dolazilo to što nigde nisu imali neposredne etničke granice sa Mađarima, kao što je to bio slučaj sa Hrvatima, i što su Mađari do njih mogli dopreti samo preko širokog pojasa slovenskih naselja.
Meni se često nametalo pitanje: zašto je srpska srednjovekovna država od XI veka napustila svako širenje prema Bosni i išla stalno na jug mesto na zapad? Bosnu je, veli se, štitila Mađarska još od prve polovine XII veka, i tu bi se, u slučaju raškog osvajanja preko Drine, sukobili srpski interesi sa mađarskim. Ali, taj odgovor ne zadovoljava za sva vremena prošlosti. I pri prodiranju prema vardarskoj dolini Srbima nisu bile uskraćene mnoge teškoće; i tamo je bilo sudaranja s interesima drugih država, čije se snage nisu mogle potcenjivati. Bugarska se od smrti Asena II nalazila, istina, u opadanju, ali, još uvek je imala znatnu snagu, isto kao i Vizantija Mihaila Paleologa i Andronika III. Drugo, zar se nije moglo pretpostaviti da će dobar deo Bosanaca pristati, ako već mora da se naslanja na nekoga, da se to pre čini na jednoplemene Srbe nego na Mađare? Bogumilima su pravoslavni, već radi crkvenog jezika, bili bliži od katolika, pa se možda i sa tim moglo računati. Ipak, nijedan srpski vladar od Nemanje do Dečanskoga nije preduzimao ništa značajnije na zapadnoj strani. Razlog za to biće po svoj prilici poglavito u ovim političkim činjenicama. Kroz čitav XII vek Srbi su, gotovo stalno u zajednici sa Mađarima, pokušavali oslobođenje od Vizantije; bosanski banovi, kao mađarski vazali, bili su im saveznici i borili se sa njima zajedno protiv Grka; Nemanjin brat bio je oženjen sestrom poslovičnog bana Kulina, i onda je posle svega toga sasvim prirodno što se Rašani okreću na istok i jug prema Vizantiji, mesto na zapad prema Bosni. Stevan Prvovenčani, koji je od Mađara, saveznika njegova brata Vukana, bio jedno vreme potisnut sa vlasti, nije smeo da ih kasnije izaziva, naročito ne posle stvaranja Latinskoga Carstva, kome su Mađari postali prirodni saveznici. Njegovi sinovi Radoslav i Vladislav bili su vladari bez lične inicijative, a Uroš I je izgubio presto radi svog držanja koje Mađari nisu smatrali kao dovoljno pouzdano. Dragutin je bio mađarski zet i politički prema njima orijentisan; njemu su čak Mađari sami ustupili jedan deo severoistočne Bosne i Srem sa Mačvom na upravu, kad se odrekao prestola u Raškoj. To je bio prvi i jedini Nemanjić, odnosno raški vladalac, čija je vlast prelazila preko Drine. Kralj Milutin je celi prvi period svoje vladavine proveo u borbi sa Vizantijom; poslednjih godina svoga života, noseći se s Anžujcima u Mačvi i Albaniji i sa Mladenom Šubićem u Humu, on je, možda, bio na pragu i da zakorači u Bosnu; ali, uzdržao se iz bojazni da suviše ne proširi i inače već obimno ratno područje. Od početka trećeg decenija XIV veka Bosanci su sami prešli u ofanzivu prema raškom području i dobili su najpre Hum, pa posle Trebinje i Limsku oblast.
Neugrožavani od Srba iz Raške, a u relativno boljem položaju od Hrvata u odnosu prema Mađarima, Bosanci su se očuvali u svojim planinama neistrošeni i sa izvesnom rasnom svežinom. Četrnaesto stoleće bilo je vek njihova uspona, i to veoma vidnog. Bosansko područje bilo je rasno jedno od najčistijih; u njemu nije bilo ni romanskih gradova sa njihovim pretstavnicima, ni grčkih i arbanaških oblasti; jedini neslovenski elemenat među njima pretstavljali su vlaški pastiri sa njihovim tradicijama; ali, i oni su se, politički bezopasni, vremenom pretopili u slovensku zajednicu. Bosanska država XIV veka izbegava da odredi sebi plemensko obeležje, što u XIII veku, kako znamo iz povelje bana Matije Ninoslava, nije bio slučaj. Slično je bilo u tom pogledu nerazvijeno nacionalno osećanje toga vremena i kod ostalih naroda Evrope. U svojoj studiji o Zapadnjačkoj svesti zajednice u Srednjem veku, Rihard Valah je naglašavao da je u ovo vreme ime Francuska bilo ograničeno na neposredno područje francuske krune. »Svest o raznim pokrajinskim pripadnostima, među kojima se naročito oštro izdvajaju Provansalci, nije dala da se u XV veku razvije svest o velikofrancuskoj zajednici«. Istina, pismo kojim se Bosanci služe jeste ćirilica; iz bosanske državne kancelarije nije izišla nijedna povelja pisana glagolicom; i povelje koje se tim ćirilskim pismom pišu i izdaju za njih zovu se u Dubrovniku »srpscie« (15. februara god. 1333.); ali, to još nije dovoljno karakteristično plemensko obeležje države. U najstarijoj povelji kermendskog slovenskog arhiva, pisanoj oko god. 1322., ban Stevan II Kotromanić Hrvatima označava svoje protivnike u Hrvatskoj, odnosno Dalmaciji, a njegovi su podanici i sledbenici »dobri Bošnjane«. Pisari bana Stevana, kao i bana Ninoslava, označuju srpske vladare samo kao raške, dok tek ban Tvrtko, postavši kraljem, ne počne govoriti da je dobit presto »mojih praroditelja, gospode srbske«. Kao takva, ne uzimajući sasvim određeno ni srpski ni hrvatski plemenski karakter, a bivši u stvari po svom stanovništvu srpsko-hrvatska i nalazeći se u sredini između srpskog i hrvatskog državnog područja, Bosna je i mogla doći na misao da postane središte jedne veće srpskohrvatske grupacije. Naš XIV vek dao je sa njom jedno rešenje za srpskohrvatski problem, za koji su se, kako ćemo videti, svršetkom svetskoga rata, doslovno u istom obliku, zalagali izvesni rodoljubi smatrajući ga kao najprirodnije.
Mada je XIV vek i u Evropi i kod nas bio vek stvaranja moćnih monarhija i velikih državnih koncepcija, u njemu se, gotovo u isto vreme, na više strana javljaju, u isto tako snažnoj meri, i feudalni elementi raspada. Jedno je, čini se, uslovljeno drugim. Moćne monarhije staleškog tipa ne postoje bez moćne feudalne gospode. U Evropi su feudalna gospoda uzela maha u prvoj polovini XIII veka i prisilila mnoge vladare na znatna popuštanja. U našim zemljama oni se ističu dosta nejednako. Nemački feudalci među Slovencima moćni su već od kraja XII veka; hrvatsko plemstvo jača se od kraja XIII, da tokom XIV veka, upravo do sredine njegove, bude u dobroj meri slomljeno. U raškoj državi plemstvo dolazi do značaja na početku XIV veka, da već sredinom njegovom uzme maha i na kraju toga stoleća dovede gotovo do raspada ceo državni organizam. U isto vreme javlja se u većoj meri i plemstvo u Bosni, koje potpuno uzima državne uzde u svoje ruke poslednjeg decenija XIV stoleća. Feudalizam je bio, može se gotovo bez ustručavanja reći, negacija države, svejedno kakvog karaktera ona bila. Feudalac, po pravilu, jača svoj položaj na račun celine; njemu je celina okov koji ga steže i obuzdava, i protiv kojeg on, gde god sme i gde god može, upotrebljava sve da ga oslabi. Iskorišćujući jače, a cedeći slabije, svaki feudalac gleda prvenstveno svoj interes i ne ustručava se da svoje usluge ponudi i neprijatelju, ili da do principa uzdigne moral dvoličnosti. Hrvatska vlastela krajem XIII veka primala je poklone od dva kralja protivnika ili dva kraljevska kandidata bez ikakva osećanja odvratnosti prema prevrtljivosti koju su čak pokazivali i pred svetom. Srpski ćesar Hrelja ili vojvoda Momčilo nudili su se podjednako i svome kralju kao i grčkome caru. Kod mnogog vlastelina razvio se moral najamnika; išlo se onom ko može više da ponudi. Šta kod takvih ljudi znači nacionalno osećanje? Šta uopšte ma kakva koncepcija države, u kojoj oni ne bi bili glavni činilac? Dok su se nalazili na čelu države ljudi jake volje, kao Milutin, Dušan, Tvrtko, ti su se elementi još uzdržavali u svojim prohtevima i ambicijama, bojeći se da se suviše ne izlože, ali šta će biti kad vlast dođe u ruke ljudi koje oni poznaju kao slabotinje, ili kad vladar, pritešnjen sa više strana, zapadne u položaj da više moli nego zapoveda? Proces raspadanja već smo zapazili u Uroševoj Srbiji iza Dušanove smrti; uskoro ćemo ga, u sličnom obliku, sresti u Bosni. Feudalna lica krajem XIV i početkom XV veka rušila su ono što je stvarao napor krupnih vladarskih ličnosti, koji su kao nosioci centralne vlasti, već po prirodi svoga položaja, gledali pred sobom celinu i nastojali da je slože i održe. Naš Srednji vek, ma koliko vijugav u svom razvoju, ipak je išao sa svojom linijom stalno naviše: od malih, jedva ili nikako povezanih župa stvorile su se države stabilnog tipa, najpre uže, plemenske, pa na kraju jedna sa širom koncepcijom, koja je ne samo imala da spoji, nego je u stvari već spajala dotle razdvojene plemenske jedinice. Na klasičnom Kosovu, pored Srba iz Raške i Bosne, sudeluje i jedan hrvatski odred kao vidan izraz tih širih odnosa. Mesto da se te veze nastave i produbljuju, one se napuštaju, ne što bi bile nerealne i nesavremene, nego što protiv njih, sem tuđinskog pritiska, deluju i rastvorni elementi našeg feudalizma.
Koliko je XIV vek bio kod nas pun poleta i izvesne stvaralačke energije, koja je nalazila svog izraza u stvaranju posebnog državnog tipa u Srbiji i u Bosni, toliko je XV stoleće vek podozrenja, spletke i izvesne malodušnosti. Stvorila se za nj ona strahovito deprimirajuća poslovica: »I ja mogu, i konj može, ali Bog ne da!« Nije ta malodušnost došla stoga što bi naša snaga bila toliko nesrazmerno slaba prema turskoj, nego stoga što se razvila opšta sumnja u iskrenost i čestitost onih koji bi imali da sarađuju i što je organizovanje zajedničkog otpora sa takvim pretpostavkama išlo teže nego sama borba sa Turcima. Feudalna gospoda naših srednjovekovnih država razbila su jedinstvo osećanja državne i narodne zajednice i jedinstven narodni front. Zaludu je Marko Kraljević tužio niz Kosovo potresen onim što je video da se dočekalo »posle našeg kneza čestitoga«, kad on sam nije došao na to Kosovo u času kad je trebalo da pomogne odbranu njegovu.
Od tri plemena Južnih Slovena, koja sačinjavaju današnju Jugoslaviju, najaktivniji su bili Srbi. Oni su postigli vidne i nesumnjive uspehe stvaranjem države, čija je moć za jedno, ma i kratko, vreme bila krunisana dèlom carstva. Srbi su bili i najekspanzivniji. Iz svog relativno dosta uskog područja oni su se daleko raširili ne samo sa državnim, nego i sa etničkim granicama. Od Dragutinova vremena oni etnički konačno utvrđuju ovoj posed sve do Save i Dunava obuhvativši Mačvu, desni Srem i Braničevo; od XIV veka Morava je čisto srpska reka, a srpska plemenska granica ide do Timoka; na jugu Maćedonija dobija srpski karakter. Srpski književni jezik iz Raške potiskuje lokalne dijalekte, i to dosta brzo. Pretstavnici ondašnje pismenosti smatrali su to širenje srpske državne vlasti kao božji promisao; pisar Stanislav »u lesnovskoj gori«, u manastiru Sv. Gavrila, izrično govori god. 1330. kako su Srbi dobili ovčepoljsku oblast »ne po sili, nego po izvoljenju božjem«. Taj pisar imao je u jednom svom rukopisu iz god. 1330. mnogo elemenata maćedonske. književne tradicije, a već u drugom svom rukopisu iz god. 1342. tih lokalnih crta nestaje ili se svode na malu meru. To uostalom najbolje pokazuje kako su naše dijalekatske razlike bile male, kad je jedan isti čovek za deset dvanaest godina mogao da ih istare i ujednači. Raška, zapadno-srpska recenzija osvaja gotovo svu Maćedoniju; njen uticaj oseća se i nalazi očuvan u spomenicima XIV veka u Rili, Treskavcu, Slepči, Ohridu. Taj jezični i književni uticaj ostao je i posle propasti srpske države, u XV i XVI veku, sa jasnom svešću o srpskom karakteru njegovom. Kratovskom dijaku Dmitru poverio je ohridski arhiepiskop kir Marko, god. 1466., pred saborom sveštenstva i prvaka kratovskih, da prepiše zakonik ohridske crkve, pošto, po rečima zapisa dijakova, »te knjige nema u sebe, u sabornoj crkvi, ispisane po jeziku srpskome«.
Toliko rašireni, pored svih svojih unutarnjih kriza vojnički ipak najsposobniji, Srbi su za Turke pretstavljali na Balkanu glavnu opasnost. Uostalom, radi Srba oni su i zvani u Evropu i prešli na Balkan. Stoga je razumljivo što glavne udarce upućuju najpre Srbima. Kad su se učvrstili na Balkanu, posle svojih prvih pobeda, Turci su dobro videli da im srpska država, razvijena nasred Balkanskog Poluostrva, držeći svu moravsku i vardarsku dolinu, pretstavlja glavnu smetnju za dalje prodiranje prema zapadu i severozapadu. Trebalo je stoga naterati Srbe da se ili sklone ili poklone. Svesni da su do juče pretstavljali glavnu silu Balkana, inače narod borben, slobodoljubiv i sa puno vojničkih osobina, Srbi su, mesto da poviju glavu kao Bugari, primili borbu. Poraženi u tim borbama, slomljeni ali ne satrveni, Srbi se ne mire sa sudbinom, nego po sto puta i na sto strana traže veza i pomoći, da nastave krvavi obračun. Usled turskoga prodiranja menja se čitav tok dotadanje srpske istorije; čitav narod dovodi se u teška iskušenja, koja traju vekovima; vrši se potpuna preorijentacija srpskog kulturnog života. Više od stotinu godina srpske zemlje su neprekidno bile glavno vojno poprište između Turaka i hrišćana; uništen je najveći deo srpske srednjovekovne civilizacije; srpski leševi, hiljadama na broj, punili su odbranbene šančeve Evrope, da je sačuvaju od turske najezde. Malo je naroda koji bi toliko izdržali, a ipak se tako održali, i brojno, i fizički, i sa onom do kraja živom kosovskom etikom pregaranja, kao što je bio slučaj sa Srbima. To pokazuje njihovu vanrednu životnu snagu i veliku veru u sebe. Stoga je istorija Srba za vreme njihove borbe i robovanja Turcima zanimljiva isto toliko koliko i ova sa njihovim držanvim razvojem u Srednjem veku. Dosad smo imali pretežno istoriju države, a sad počinje, sa više poznavanja stvari, istorija naroda.