Vojvode Srpske četničke organizacije 1903-1908.
Uroš Šešum
VOJVODE SRPSKE ČETNIČKE ORGANIZACIJE 1903-1908.
apstrakt: Rad se bavi vojvodama Srpske četničke organizacije u Staroj Srbiji i Makedoniji u periodu od avgusta 1903. do jula 1908. godine. Predstavljen je istorijat sticanja vojvodskog zvanja i dat prikaz dužnosti koje je to zvanje povlačilo sa sobom. Pružen je pregled geografskog porekla srpskih vojvoda, uvid u njihovo različito rangiranje u okviru Organizacije, kao i novčano vrednovanje njihovog rada. Rad je napisan na osnovu objavljene i neobjavljene arhivske građe, narativnih izvora i literature.
Ključne reči: revolucionarna organizacija, četnici, četnički vojvoda, Srbija, Srbi, Stara Srbija, Makedonija, Otomansko carstvo.
Poslednjih godina 19. veka, otpočelo je srpsko četovanje u Staroj Srbiji i Makedoniji. Ono je predstavljalo oružani odgovor ugroženog srpskog naroda u Turskoj i određenog broja ljudi iz Kraljevine Srbije, na teror arnautskih kačaka, Bugarske egzarhije i bugarskih komitskih četa. Čete su zvanični i poluzvanični krugovi ispraćali iz Srbije, ili su se na terenu formirale u cilju samoodbrane. Tako je otpočela srpska četnička akcija ili srpsko četovanje, koje je sebi za cilj postavilo odbranu ugrožene srpske nacionalne posebnosti u Staroj Srbiji i Makedoniji.
Povoljna reakcija stanovništva Stare Srbije i Makedonije na pojavu, češće na glasove o pojavi srpskih četa, navela je ljude iz patriotskih krugova ondašnje Srbije da u delokrugu svojih mogućnosti pruže pomoć novorođenom srpskom četovanju. Prilično stihijsko sabiranje i naoružavanje srpskih četnika, i njihovo odelito delovanje na terenu, ubrzo je nametnulo potrebu jedne organizacije, koja bi, po uzoru na bugarske i grčke četničke, odn. andartske komitete, preuzela na sebe organizovanje četničke organizacije i komandu nad njom. Tako je, kao posledica potrebe institucionalizacije četovanja, septembra 1903., nastala Srpska četnička organizacija. U Kraljevini Srbiji njen zadatak je bio da pribira finansijska sredstva, ljudstvo i oružje kako bi akcija bila što uspešnija. Organizacije u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored osnovne uloge stožera akcije, imali su i ulogu stvaranja srpske paradržavne strukture, koja bi funkcionisala paralelno sa turskom administrativnom strukturom. Zamišljena kao logistička podrška akciji, Organizacija je ubrzo nadrasla svoju prvobitnu ulogu pretvorivši se u instituciju srpskog oslobodilačkog pokreta u Turskoj.
Nakon nekoliko meseci izgradnje, u delokrug njenih aktivnosti su ušli svi aspekti društvenog života većeg dela Srba u Turskoj. Jula 1905. Ministarstvo inostranih dela Kraljevine Srbije uzima u svoje ruke sve konce Organizacije, i time povećava izglede na uspeh srpskog četovanja. Period od jula 1905. do jula 1908. ispunjen je borbom srpskih četa protiv bandi arnautskih kačaka i bugarskih četa Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije, u cilju odbrane Srba u Turskoj i njihovog uvođenja u Organizaciju. Revolucionarna delatnost Srpske četničke organizacije, samim tim i srpsko četovanje, obustavljeno je nakon Mladoturskog prevrata jula 1908., i donošenja ustava u Turskoj. Hronološki okviri ovog rada određeni su, prirodno, godinama srpskog četovanja u Turskoj.
Srpska četnička akcija, kao borbeni segment Srpske četničke organizacije, retko je u prošlom veku bila predmet interesovanja srpskih istoričara. Ideološka neugodnost naziva boraca srpske revolucionarne organizacije sa početka 20. veka, za vreme trajanja komunističkog režima u Jugoslaviji, uveliko je uticala na takvo stanje stvari.
Makedonski istoričari, Dragan Velkov, Gligor Todorovski i Ljuben Lape bili su jedini na prostoru bivše Jugoslavije koji su se posvetili istraživanju problema vezanih za srpski četnički pokret. Iako su rezultati do kojih su došli prilikom istraživanja poticali iz srpske arhivske građe, njihovo tumačenje pokreta nije otišlo dalje od partijskih stavova o "velikosrpskom hegemonizmu, i imperijalističkim i asimilatorskim nasrtajima srpske buržoazije na vekovni kontinuitet makedonske nacionalne svesti".
Tek pre nekoliko godina srpski četnički pokret počeo je da pobuđuje pažnju srpskih istoričara. Istraživački i priređivački napori Ljiljane Aleksić Pejaković, Živote Antića, Aleksandra Draškovića, Jove Bajića, Mila Stanića i Biljane Vučetić, bacili su više svetla na srpski četnički pokret sa početka 20. veka, i učinili dostupnom arhivsku građu koja tretira ovaj pokret, posredno ili neposredno. Monografije Vladimira Ilića i Petra Pejčića posvećene četničkom pokretu, kao i rasprava Biljane Vučetić, odgovorile su na brojna pitanja vezana za srpsko četovanje i istovremeno dale impuls za dalja istraživanja. S obzirom na relativno skoro otvaranje teme srpskog četovanja u našoj istoriografiji, četnički pokret se u radovima naših istoričara najvećma posmatrao kao celina, pa stoga ne treba da čudi što ne postoji nijedan rad koji se bavi nekim od posebnih segmenata iz istorije srpske revolucionarnog pokreta u Turskoj. Vojvode srpskog četničkog pokreta, izuzev Koste Pećanca, do sada nisu bile predmet naučnog istraživanja, ni pojedinačno ni u celini. U redovima koji slede pokušali smo da odgovorimo na neka važna pitanja vezana za vođstvo vojnog aspekta srpske organizacije.
Nemoć Porte da u svojim evropskim provincijama u potpunosti sprovede u delo reformne mere proklamovane Gilhanskim hatišerifom 1839., Hatihumajumom 1856. i Ustavom 1876., najbolje se ogledala u položaju hrišćana u tim provincijama. Lokalno muslimansko stanovništvo je kroz ceo 19. vek najčešće posmatralo hrišćane u Turskoj kao latentne pobunjenike i pokorenu raju koju je na svaki način trebalo obuzdavati terorom. Carske vlasti su sa svoje strane često ostajale gluve na žalbe hrišćana, primoravajući ih čak da povlače žalbe podnete zbog nasilja, ako bi preveliki zulumi privukli pažnju sila na stanje u Turskoj. Zločini nad hrišćanima u dva evropska vilajeta Turske često nisu uopšte bili procesuirani, a ako su bili, nisu donosili adekvatne zakonske sankcije počiniocima. Arnautske bande kačaka nesmetano su pljačkale i ucenjivale čitave oblasti Kosovskog i Bitoljskog vilajeta, preteći vlastima pobunom svaki put kada bi bilo pokrenuto pitanje prestanka tolerisanja herojske privrede. Vlasti u Kosovskom i Bitoljskom vilajetu, suočene sa mogućnošću arnautske pobune, obično bi rasturanje kačaka ostavljale nekim budućim činovnicima.
Ne nalazeći zaštite u institucijama sistema, hrišćanima je odmetanje u planine i osveta nad nasilnicima ponekad bio jedini mogući način očuvanja egzistencije. Družine hrišćanskih hajduka javljale su se u Kosovskom i Bitoljskom vilajetu najviše kao direktna posledica nesnosnog stanja. Hajdučke družine javljale su se kroz ceo 19. vek u pojedinim oblastima Stare Srbije i Makedonije, na planini Kozjaku, u Poreču, u okolini Prilepa i u Malešu. Lična osveta je najčešće bila motiv za odmetanje, a četovanje družine, pored čisto "ekonomskih" razloga, postavljalo je sebi za cilj da osigura rejon svog četovanja od kačačkih bandi i lokalnih zulumćara. U trenucima povoljnim za otpočinjanje borbe za oslobođenje od Turaka, kao i u godinama pre, tokom i nakon srpsko-turskih ratova 1876-1878, ovo četovanje dobija na svojoj nacionalno-oslobodilačkoj komponenti. Hajdučke družine postaju avangarda srpskih nacionalnih pokreta, u istoriografiji poznatih kao Kumanovski ustanak i Brsjačka buna.
Vođe ovih hajdučkih družina predmet su interesovanja našeg rada upravo zbog toga što se srpsko četovanje koje je organizovano otpočelo nakon 1903., naslanjalo na iskustvo, običaje i praksu prethodnog hajdučkog četovanja. Neki od najpoznatijih vojvoda srpskog pokreta, kao Micko Krstić, Krsta Kovačević i Gligor Sokolović, svoju karijeru otpočeli su kao hajduci ili hajdučke vođe, čime je veza između ranije srpske hajdučije i docnijeg četovanja još značajnija.
Vođa hajdučke družine u Makedoniji, istočnoj Staroj Srbiji i u Bugarskoj nije nosio titulu harambaše, kao što je to bio slučaj sa severnim i zapadnim srpskim krajevima. On je u ovim krajevima nosio naziv kapetana-kapudana ili vojvode. Ove dve titule naizmenično se sreću u usmenoj tradiciji, ali je titula vojvode ipak bila prijemčivija stanovništvu i na kraju preovladala u hajdučkoj i četničkoj nomenklaturi. Tako se Ilja Marković Maleševski, Ilija Delija, Spira Golemdžijoski i Micko Krstić obično nazivaju vojvodama u tradiciji i istoriografiji, iako neki od njih nisu za života oslovljavani tom titulom. S druge strane, kada je otpočela srpska četnička akcija, neke vojvode su same sebe nazivale kapetanima, dok je druge stanovništvo imenovalo tim nazivom. Hajdučkim vojvodom postajalo se na dva načina. Osvetnik koji se obično istakne ubistvom poznatog zulumćara, sam je u planini prikupljao družinu i postajao njen vojvoda, ili bi grupa odmetnika, odmah po povlačenju u goru, izabrala jednog među članovima za vođu. Ređe je barjaktar ili zastavnik, to jest u nuždi zamenik harambaše (koji je inače bio obavezan član svake čete), mogao pristankom harambaše da odeli deo čete i sam postane harambaša, to jest vojvoda. Autoritet hajdučkog vojvode bio je neprikosnoven. Družina mu je bila zakleta na vernost, pa su njegova naređenja morala biti prihvatana bez pogovora. On se starao o mestu stanovanja, o kretanju i akcijama čete, o njenoj ishrani i o oružju i municiji svojih hajduka. Značajno je i to da je imao funkciju sudije u slučaju razmirica u družini. Sve ove kompetencije zadržale su i proširile docnije vojvode Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije - VMRO-a i Srpske četničke organizacije.