Vođ kroz Smederevo

M-218 Vođ kroz Smederevo sa istorijom varoši ŠTAMPARIJA BELETRA, BEOGRAD 1938 Vođ kroz Smederevo sa istorijom varoši BEOGRAD, 1938 ŠTAMPARIJA BELETRA Istorija

Ima nekoliko hipoteza kako je postalo ime Smederevo, ali nijedna od tih hipoteza nije dokazana. Za vreme rimske vladavine vodio je važan drum od Singidunuma, današnjeg Beograda, desnom obalom Dunava do Viminaciuma, današnjeg Kostolca, a odatle desnom obalom Morave dalje za Niš i Carigrad. Na tome putu, u blizini današnjeg Smedereva, nalazilo se rimsko naselje Mons Aureus, na ušću Brestovičkog Potoka u Dunav. Reč Smederevo je mogla doći i od naziva Mons Aureus pogrešnim izgovorom Vizantinaca i Slovena. Ipak, valja zabeležiti da se jedan predeo u blizini Smedereva i danas zove Zlatna Greda. Naselje Mons Aureus se razvilo u III veku posle Hrista, kada je car Prob zasadio vinograde u toj okolini. U Ćirilovačkom Potoku nalazila se rimska poštanska stanica Vincea. Po okolini Smedereva se i danas nalazi mnogo ostataka iz rimske prošlosti: cigle, vodovodne cevi, delovi posuđa, grobnice i, naročito, novac. Najznatniji od tih rimskih ostataka jeste velika količina rimskog novca (oko 10.000 komada), nađenog u dvema velikim amforama 1929 godine na imanju g. dr-a Živadina Stefanovića-Somborca, sepatora.

Srpsko naselje Smederevo postalo je svakojako na ostacima Mons Aureus-a, dakle nedaleko od današnjeg Smedereva. Prvi put se pominje u istorijskim izvorima 1019 godine, pa zatim tek 1381.

U XV veku zida se smederevska tvrđava, na ušću Jezave u Dunav, na mestu gde dotle nije bilo nikakvog većeg naselja ni utvrđenja. Ta tvrđava dobija ime susednog Smedereva.

3 Kad je 1427 godine umro despot Stevan Lazarević, nasleđuje ga po ranijem sporazumu njegov sestrić Đurđe Branković-Smederevac, čovek preko 60 godina, ali krepak, mudar i politički iskusan. Ostavši bez utvrđenih mesta koja mu uzeše Turci i Mađari, Đurđe počinje da zida Smederevo. Verovatno je još s jeseni 1428 godine pripreman materijal za zidanje, ali je rad počet tek u proleće 1429 godine. U jesen 1430 god. današnji grad je već bio gotov. Đurđe je u njemu smestio i svoj dvor, i tako Smederevo postaje politički centar srpskog naroda.

Dubrovčani često posećuju Smederevo u to doba i imaju u njemu svoju koloniju.

Godine 1434 proslavljena je u Smederevu svadba Đurđeve kćeri Katarine i grofa Ulriha Celjskog. Odmah zatim sultan Murat II šalje Đurđu poslanike i traži za sebe mlađu kćer Đurđevu Maru, kojoj ne beše ni punih 14 godina. Ćurđe mu je morade dati. Ali ni ta roditeljska žrtva nije donela spasenje. Već 1439 godine sam sultan sa 130.000 ljudi napade na Smederevo. Sultan je izlio i nekoliko ogromnih topova, i većina Srba tada je sa strahom prvi put čula topove. Posle tromesečne opsade grad se predade usled gladi. Sultan naredi da se crkve pretvore u džamije i da se u Smederevo doseli što više Turaka.

Posle uspešnog rata Srba i Mađara protiv Turaka od 1443 godine, Ćurđu je vraćena cela despotovina sa Smederevom, po miru u Segedinu 1444 godine.

Septembra 1444 Đurđe u Smederevu gostoljubljivo prima Hunjadija i kralja Vladislava, iako nije hteo s njima da pristane na rušenje segedinskog mira.

U proleće 1449 potpisan je mir između Turske i Ugarske u Đurđevom dvoru u Smederevu. Đurđe je tom prilikom bio Portin punomoćnik.

12 januara 1453 godine bila je u Smederevu velika svečanost. Tada je doneto u Smederevo telo svetog Luke, koje je Đurđe kupio od sultana za 30.000 dukata i preneo u Smederevo iz Rogosa u Epiru. U Smederevu je svečevo telo ležalo sve do propasti 1459 godine. Lepe opise te svečanosti nalazimo u delu „Đurađ Branković” od Čedomilja Mijatovića.

4 Po padu Carigrada 1453 godine Mehmed II ponovo napada na Smederevo, ali se džinovska tvrdinja održa, ma da je sultan iz zemlje odveo u ropstvo oko 50.000 duša.

Godine 1456 sultan ponovo napada na Smederevo, ali opet bez uspeha. Iste godine na Badnji-dan umre stari

Gore: Krstata kula sa uzidanim krstom i natpisom kada je grad zidan. Dole levo: Jedan rimski sarkofag uzidan u gratsko platno. Dole desno: Prozori na velikoj dvorani Despotovoj, koji su gledali na Dunav (docnije zazidani)

Đurđe od posledica jedne rane dobivene u dvoboju. Nasledi ga sin Lazar. U porodici despotovoj počeše razdori i svađe. 1458 godine umre međutim i Lazar. Stanje se Srbije time samo pogoršalo. Udova Lazareva Jelena povede pregovore da se njena kći Jelena uda za bosanskog prestolonaslednika Stevana Tomaševića i da mu u miraz odnese despotski presto smederevski. Prvog aprila 1459.godine venčao se u Sme-

5 derevu Stevan Tomašević sa 13-godišnjom Jelenom Branković, koja pređe u katoličanstvo, dobivši ime Marija. Stevan Tomašević postade despot u Smedervu, s tim, da kad bude nasledio svoga oca, ujedini Bosnu sa Srbijom. Ali uskoro Mehmed II i po treći put pođe na Smederevo. Stevan beše nemoćan, turkofilska stranka vrlo jaka. Videći svoju nemoć, despot Stevan povede s Turskom pregovore. Turci mu dopuste da sa porodicom i svojom imovinom napusti grad, a oni uđu u Smederevo 20 juna 1459 godine. Srbija tako beše pretvorena u Smederevski sandžak.

U ovom kratkom istorijskom pregledu nemoguće je dati sve detalje smederevske srednjevekovne istorije. Nemoguće je čak navoditi ni bogatu literaturu, niti uputiti čitaoca na izvode. Zadovoljićemo se samo da napomenemo da je Smederevo i u narodnoj pesmi i lepoj književnosti često spominjano širom našeg naroda.

Za vreme turske uprave stari carigradski drum išao je obalom Dunava samo do Grocke, a odatle skretao na Kolare, Palanku, Batočinu i dalje. Tako Smederevo ostade van ovoga važnog puta.

Godine 1661 opisao je Smederevo čuveni turski putopisac Evlija Čelebija. Između ostaloga on veli da u Smederevu ima oko 3000 lepih kuća i 300 dućana, a u samome gradu, između njegovih zidova, oko 1000 kuća. Godine 1680 dolazio je u Smederevo pećki patrijarh Arsenije III.

Za vreme velikog rata protivu Turaka 1683—1699 godine Nemci su uzeli Smederevo 1688 godine, ali već 1690 godine veliki vezir ga je preoteo i posekao celu posadu, 500 Nemaca i 400 Srba.

U austrijsko-turskom ratu 1716—1718 godine Nemci ponovo uzimaju Smederevo i po požarevačkom miru ono ostade njihovo sve do beogradskog mira od 1739 godine. Za vreme Kočine krajine (1788—1791) vode se borbe oko Smedereva. Sam Koča prvi napada na Smederevo. On uskoro krstari po celoj okolini: Požarevac, Palanka, Golobok, Grocka, Kulič. Najzad feldmaršal Laudon zauze Smederevo, a jedno odeljenje Mihaljevićevog frajkora ostade u

6 njemu kao posada. Ali po svištovskom miru od 1791 godine Smederevo se vraća Turcima.

U samom početku prvog ustanka Srbi udare na Smederevo i načine sporazum sa Turcima. Ali kad Turci ubiju starešinu Smederevske nahije Đušu Vulićevića, napadne Karađorđe na grad i zauzme ga 8 novembra 1805 godine. I danas postoji veliki dud, pod kojim je zapovednik smederevskog grada, Muarem Guša, predao Karađorđu ključeve od grada. Po zauzeću Smedereva, ustanci su u njega premestili Praviteljstvujušči sovjet iz Bogovađe. Tu je Sovjet ostao sve do zauzeća Beograda 1806 godine, kada je premešten u Beograd.

Godine 1806 u Smederevu su vođeni pregovori između ustanika i portinog muhasila, radi utvrđivanja mira, poznatog u istoriji pod imenom Ičkov mir. Marta 1807 ti su pregovori prekinuti.

Septembra 1806 godine dolazi u Srbiju Dositej Obradović, da se stavi u službu slobodne Srbije. Te godine otvorena je u Smederevu i prva škola sa 15—16 đaka.

Januara 1811 godine jedan puk ruske pešadije dolazi u Smederevo, braći i saveznicima u pomoć. Tu je i prezimio. Mnoge pojedinosti o Smederevu i Smederevcima iz prvog ustanka čitalac će naći u Memoarima Antonija Protića, Smederevca, ministra finansija, čiji je rukopis izdala Akademija nauka i koji sadrži lepe opise junačkih dela onih Smederevaca, koji su pod Karađorđem vojevali kod Beograda, u Mačvi, na Suvodolu i drugde, i koji su širili međe slobodne otadžbine.

Nesrećne godine 1813 smederevski vojvoda Vujica Vulićević pređe skelom više Smedereva u Austriju, a Smederevo, kao i cela Srbija, ponovo dođe pod tursku vlast. Godine 1815, čim se čulo da Miloš Obrenović ide na Požarevac, dignu se i smederevski Srbi na oružje, načine šanac kod Kuliča, da preseku vezu između požarevačkih i smederevskih Turaka. Zatim se približe Đurđevom gradu i sateraju turke iz čaršije u grad. Čaršijom zagospodari Pavko Saraorac, a kod jezavske ćuprije utvrdi se Stojan Ćirković iz Krnjeva, koji pronađe negde i jedan Karađorđev top i tu ga ukopa. Srbi tako ostadoše gospodari u varoši a Turci u gradu.

7 Godine 1834 prošao je kroz Smederevo francuski grof Boa-le-Kont i opisao ga. Smederevo je tada imalo oko 800 Turaka i 4000 Srba. Beograd je tada imao 18.000 stanovnika.

Godine 1863 Turci su se iselili iz Smedereva. Ostao je samo turski garnizon u gradu. 6 aprila 1867 godine i ovaj je garnizon otišao iz grada. U spomen toga događaja, nosila je ulazna gradska kula prema varoši ovaj natpis u kamenu svoga najšireg svoda: „Predade se 1459 godine, pokaja Knez Mihail M. Obrenović 1867 godine!” Ta je kula, zajedno sa ovim natpisom, iščezle za vreme rata 1916 godine.

Zakonom od 1864 godine carigradski drum vodi iz Beograda pored Dunava opet kroz Smederevo. Godine 1871 otvorena je u Smederevu gimnazija sa 2 razreda i 49 đaka. Njena istorija bi bila vrlo zanimljiva, jer je ona dala veliki broj odličnih intelektualaca, koji su se odlikovali u svima granama javnoga života.

Godine 1886 predata je saobraćaju železnička pruga Smederevo—Velika Plana.

Godine 1896 držan je u Smederevu prvi kongres Srpskih zemljoradničkih zadruga.

U svetskom ratu Smederevo je teško nastradalo. Na Mitrovdan 1914 godine pokušao je neprijatelj prelaz kod Smedereva, ali je sjajno suzbijen. U jesen 1915 godine Smederevo je bilo jedna od najvažnijih tačaka neprijateljskog napada. Tom prilikom jako je nastradalo od neprijateljskih topova. Tri godine bilo je pod neprijateljskom okupacijom, kao i cela Srbija. Ali 17 oktobra 1918 godine heroji sa solunskog fronta doneli su slobodu i Smederevu. Godine 1930 proslavljena je u Smederevu svečano 500-godišnjica smederevskog grada uz učešće zvaničnih pretstavnika i mnogobrojnih gostiju. Tom prilikom štampana je kao državno izdanje veličanstvena spomenica u redakciji g. Pere J. Popovića, arhitekte.

8 Grad

Najveća srednjevekovna tvrđava u Srbiji i jedna od najvećih u Evropi jeste smederevski grad. On je često upoređivan sa Karkasonom i Vizbijem.

Varoš i grad Smederevo, gledani sa Karađorđevog Brda (u pozadini Banat, Dunav i Godomin).

Grad ima oblik nepravilnog trougla, kao carigradski grad, čiji je jedan deo takođe zidan o trošku bogatog Đurđa Smederevca, koji je imao u svome posedu mnoge rudnike srebra, zlata i bakra (Trepča itd.). Srednjevekovni gradovi po pravilu zidani su na brdovitom terenu; Smederevo čini izuzetak, jer je u ravnici. Pri zidanju je ovaj teren bio za čitav metar niži od današnjeg terena, pa ga ipak nije Du-

9 nav plavio kao danas, jer se onda Dunav mogao slobodno razlivati po banatskoj ravnici, te nije nikad dostigao današnju visinu vode. Docnije, kad je Banat osiguran od noplava (u XIX veku), smederevski grad je postao vodoplovan. Grad su Turci opravljali i održavali u redu i on se odlično držao sve do 1870 godine. Za vreme rata, Nemci su srušili izvesne delove grada, da bi proširili železničku stanicu. Sem toga, i samo bombardovanje oštetilo je mnogo i glavno gradsko platno, a naročito delove „maloga grada".

Gradska strana prema varoši imala je: 1) Spoljne zidno platno; 2) Srednje zidno platno veće od spoljnjeg a manje od unutrašnjeg, sa zupcima i tri kule: dve na temenima trougla, koje i danas postoje, a treću na glavnom ulazu prema železničkoj stanici, koja je porušena 1916; 3) Glavno, najveće platno sa kulama raznog oblika i veličine.

Između spoljnjeg i srednjeg platna bio je rov pun vode, a između srednjeg i unutrašnjeg bio je sakriven put za gradsku odbranu.

Na jezavskoj strani nije sigurno da je postojao rov. Na dunavskoj strani Dunav je vršio ulogu rova, te spoljni zid nije postojao, već samo srednji i unutrašnji. Na sastavu dunavske i jezavske strane nalazi se takođe jedna spojna kula, devetougaona, dok su one prema Smederevu osmougaone.

U uglu kod utoka Jezave odvojen je jedan deo grada zidom sa četiri kule. To je „mali grad”, poslednje pribežište za odbranu u slučaju da neprijatelj prodre u grad. Tu je u isto vreme bio dvor i državna riznica despota Đurđa. I sada se poznaju prozori Đurđeve palate, (verovatno velike sale za audiencije, koja se pominje u istorijskim izvorima). Vide se i rupe od greda, koje su delile dvor na spratove. Pored zida, koji odvaja mali grad, nalazi se rov pun vode, kao što je bilo i spolja. Prva kula do ulaza, zvana Jerinina kula, nakrivila se cela usled bombardovanja u svetskom ratu. Na trećoj kuli zvanoj „krstata kula”, zbog lepog krsta ciglom u nju uzidanog, nalazi se natpis, uzidan opekama, koji glasi:

10 Vь Hrista Boga blagovҍrni despotь Gourgь, Gospodinь Srbljюmь i Pomorю Zetskomu. Povelѣniemь ego sьzida se gradь sьi vь lѣto 5. C. L. Й. (tj. 6938 godine od stvorenja sveta, odnosno 1430 god.).

Po svima kulama vide se izlazi, kojima je vojska izlazila iz kule na gradske zidine.

Grad je imao nekoliko ulaza. Sem glavne kapije prema današnjoj železničkoj stanici, bila je još jedna na toj strani, do ugaone kule na Dunavu. Dunavsko platno imalo je takođe jednu kapiju i jezavsko jednu.

Grad Despota Đurđa iznutra

Smederevski grad liči na carigradsku tvrđavu i po obliku i po načinu zidanja. Sličnost je možda i otuda, što je zidanjem upravljao jedan Grk iz Carigrada, Đurđev šurak Kantakuzen.

Smederevo nema u okolini kamena, pa je Đurđe morao rušiti obližnje rimske napuštene gradove, groblja i druge objekte, da njihov materijal upotrebi za zidanje. Otuda na zidovima smederevskih gradskih platana ima uzidanih čitavih sarkofaga, skulptura, ploča s natpisima, arhitektonskih delova itd. Inskripcije na njima su pročitali i objavili Vulić i Premerštajn. Od tih rimskih ostataka

11 najznačajnija je bila jedna ženska statua, prirodne veličine, postavljena u naročitu nišu na prvoj kuli maloga grada. Verovalo se da je to Prokleta Jerina i deca su omatrala za svoju patriotsku dužnost da je gađaju kamenicama. Neprijatelji su je odneli za vreme svetskog rata. Ovog starog materijala najviše je uzeto iz Kostoca, rimskog Viminaciuma, a mogao je biti dovlačen i sa drugih strana.

Pripreme za zidanje smederevskog grada su preduzete još s jeseni 1428 godine, ali je pravi posao počeo tek s proleća 1429, a bilo je sve gotovo između aprila i septembra 1430 godine. Ovo je bio ogroman napor i neverovatna brzina u zidanju za ono vreme, ali je to sjajan dokaz o snazi i organizaciji ondašnje Srbije. Računica govori da se zidalo oko 500 kubnih metara dnevno. Da se danas sazida jedna takva arhitektonska grdosija, računajući oko 300 din. 1 m3 trebala bi suma od preko pola milijarde dinara savremene vrednosti. U XV veku to je bio ispolinski posao, delo neverovatne energije.

Površina grada sa spoljnim zidovima iznosi 10,5 hekt.

Do pre kratkog vremena grad je pripadao Ministarstvu vojske i mornarnce. Nedavno je došlo do sporazuma između Ministarstva vojske i Opštine smederevske, tako da se grad ustupa na staranje Opštini. Među svoje pretstojeće radove Gradsko poglavarstvo u Smederevu ubraja i rad oko uređenja grada i čuvanje njegovo od daljeg propadanja. Slavni italijanski arhitekt Violi-Vijeti dao je idejnu skicu šta bi se u gradu moglo podići: stadion, pozorište pod vedrim nebom itd. Međutim, pre no što bi se tome pristupilo, trebalo bi kopati u glavnome rovu, da bi se on restorirao, a zatim osigurati „mali grad”, „krstatu kulu” i 3 ugaone kule. Da se tome pristupi, grad treba da dobije svoga arhitektu-konstruktora, starateljski, savetodavni odbor i svoga kustosa-ekonoma.

Crkve

U Smederevu ima dve pravoslavne crkve, jedna katolička i jedna mojsijevska.

Stara crkva Svete Bogorodice nalazi se na groblju. S desne strane od ulaza u njoj se nalazi urezan zapis da je

12 hram zidan 1012 godine. Ali po svemu izgleda da je ovaj zapis iz docnijeg doba i da je godina pogrešno zabeležena, ako ta godina ne označuje godinu postanka starijeg hrama na istome mestu. Arheolozi dokazuju da je po svome obliku i načinu zidanja svakojako iz XV veka. Verovatno je da je ranije ova crkva bila manastir, koji se pominje i u zapisima iz XVIII veka. Na zidu ima interesantan zapis iz 1703 godine: „Ponovi se manastir Smederevo vo ljeto 1703. Stefan kovač sa ktitorima, siromasi, a ne bogati daše”. Godine

Smederevska saborna crkva

1680 posetio je crkvu pećki patrijarh Arsenije III, 1745 patrijarh Joanikije, a 1791 godine episkop vršački Josif Šakabent. Razni natpisi i urezi u ovoj crkvi izneli bi čitavu jednu knjigu. Jedan bavarski kralj je upisao u jednu fresku svoje ime ovako: Ego sum Stephanus Bavariae Rex. Priča se da je ova stara crkva bila nekad zatrpana zemljom, pa ju je neki čobanin slučajno pronašao, tako što mu se koza rogom zakačila za neki krst u zemlji.

Nova gradska crkva sv. Đorđa, lepa i velika, sazidana je na mestu gde su se nekada nalazile turske kasapnice. Osvećena je na dan svetog Andrije Prvozvanog 1854 godine.

13 Za vreme svetskog rata ova je crkva mnogo nastradala. Zauzimanjem Kola srpskih sestara iz Smedereva crkva je obnovljena 1923 godine, ali površno, samo onoliko koliko je bilo neophodno da bi crkva mogla služiti. Godine 1934—1937 renovirana je temeljno: izrađena je izolacija od vlage, napravljen mermerni ikonostas, izvedene su pevnice i predikaonica, nabavljeni veliki impozantni polijeleji. Slikarske radove izvršio je ruski akademski slikar g. Andrija Bicenko. Na sve te opravke utrošila je crkvena opština oko 2,000.000.— dinara. Tako je delo samoukog zidara iz Papradišta kod Velesa u mnogome modernizovano i ulepšano. Valja znati da je Majstor-Andreja zidao i veliku nišku i sarajevsku crkvu, iako je bio prost dunđerin staroga kova.

Grob i spomenik Dimitrija Davidovića

Dimitrije Davidović bio je jedan od naših prvih novinara. Sa Dimitrijem Frušićem pokrenuo je u Beču „Novine serbske” 1813 godine. Po prelasku u Srbiju bio je sekretar kneza Miloša, pisac Sretenjskog Ustava, ministar unutrašnjih dela i prosvete, knežev zastupnik u Carigradu, pisac i prosvetni radnik. Kad je pao u nemilost kod kneza Miloša, povukao se u Smederevo, gde je kupio 40 kosa livade, 8 dana oranja, 10 motika vinograda sa nekoliko stotina komada šljiva i voća u Ćirilovcu, a u varoši na najboljem mestu dvospratnu kuću sa više dućana. Tu je u Smederevu i umro na Blagovesti 1838 godine i sahranjen kod stare crkve. Godine 1883 obnovila mu je grob Ujedinjenja omladina na inicijativu Smederevskog Glasnika. Mnogi kiževnici i javni radnici stekli su se tada u Smederevu, među kojima i Milovan Milovanović, koji je tom prilikom držao i veliki govor. Na grobu Davidovićevu čita se ovaj natpis:

Dimitrie Davidovićь Savь Srbin Rodіo se u Zemunu u carstvu austri- SKOMь 12 oktomvrія

14 1789 a umreo 25 marta 1838 godine u Smederevu u Srbйі

Povodom stogodišnjice njegove smrti 1938 godine, obrazovan je Smederevu odbor za proslavu te stogodišnjice. Na Blagovesti 1938 godine održan je pomen na grobu Davidovićevu, a potom je održana svečana sednica u sali Opštinskog doma, gde je održao predavanje o Dimitriju Davidoviću, g. Momčilo Milošević, književnik i upravnik Državne štamparije. Za 12 i 13 juni predviđene su glavne svečanosti povodom Davidovićeve stogodišnjice. Tom prilikom otkriće se Davidoviću spomenik, koji je radio akademskivajar g. Lojze Dolinar. Za tu priliku predviđene su i mnoge druge kulturne i privredne manifestacije u Smederevu. Povodom ove stogodišnjice osnovan je i fond za otvaranje javne biblioteke u Smederevu, posvećene imenu Dimitrija Davidovića.

Znatnija privredna preduzeća „Sartid"

Srpsko akcionarsko rudarsko i topioničko industrijsko društvo („Sartid”) osnovano je 1913 godine. Osnovali su ga pok. Đorđe Vajfert i Povlašćeno austro-ugarsko društvo državnih železnica u Beču. Ovome železničkom društvu pripadale su tada i Rešičke tvornice čelika i domena. „Sartid” je osnovan u cilju da stvori potrebne instalacije za eksploataciju rudnog blaga Srbije. Svetski rat upropastio je započete radove. Posle rata podignuta je u Smederevu fabrika „Sartid”, koja je izrađivala mostove i gvozdene konstrukcije, opravljala vagone i lokomotive, gradila nove vagone, instalirala brodogradilište. Oko 1930 godine fabrika je bila slabo zaposlena zbog opšte privredne depresije, pa je morala izmeniti svoju proizvodnju. Prvo je podignuta radionica za presovanu i kovanu robu i poljoprivredne alate. Godine 1932 uz saradnju Sjedinjenih metalurgijskih tvornica Titan-Nadrag-Kalan iz Bukurešta podignuta je valjaonica lima i uređaj za pocinkovanje

15 lima, a 1937 godine podignuta je i Simens-Martinova peć za topljenje čelika i valjaonica polufabrikata za izradu lima. Isto tako je sa Bezimenim durštvom bakarnih rudnika u Majdanpeku podignuta na samom rudniku u Majdanpeku visoka peć za topljenje sirovog gvožđa pomoću drvenog uglja dobivenog iz majdanpečke šumske domene. Upravna društvena centrala nalazi se u Beogradu. Akcionarski kapital iznosi 45 miliona dinara, godišnja proizvodnja oko 70 miliona dinara, godišnji kapacitet 85 do 100 miliona dinara. Ima oko 1.100 radnika. Fabrika je u svome procvatu i ona će se i dalje razvijati.

„Ekonom"

Fabrika poljoprivrednih mašina i livnica gvožđa i tempera „Ekonom”, osnovana je 1928 godine. Sopstvenik fabrike je g. Franja Zajic. Uloženi kapital je 8,000.000 dinara. Fabrika ima oko deset činovnika i 250 radnika. Današnji kapacitet je oko 100 vagona izrađevina godišnje, ali se ovaj kapacitet iz godine u godinu stalno povećava. Ima veliku livnicu za običan i temper liv, kao i mehaničku radionicu za obradu metala i drveta. Izrađuje gotovo sve vrste poljoprivrednih mašina: plugove, sejalice, kopačice, kosačice, krunjače, mašine za preradu grožđa itd. Izrađuje i mnoge druge artikle od običnog i mašinskog liva za kućne potrebe i cele instalacije. Ima i svoje instalacije za dobivanje temper liva, te snabdeva državne železnice mnogim potrebama od istog. Izrađevinama od temper liva snabdeva i nekoliko drugih fabrika. Cilj je fabrici da se u budućnosti osposobi za proizvodnju svih produkata, koji spadaju u opštu mašinsku i motornu industriju.

Fabrika tkanina

Podunavska okružna zadruga otvara fabriku amerikana i drugog platna u prostorijama nekadašnje trikotaže. Fabrika će u najskorijem vremenu početi rad.

16 Državna železnička radionica

Stara železnička radionica postojala je do 1926 godine na mestu gde se danas nalazi stovarište monopola soli. Od 1926 godine radionica postoji na današnjem mestu, tj. pored reke Jezave na terenu koji je nasipan. U ovoj radionici opravljaju se teretna i putnička kola a u poslednje vreme se pristupilo i izradi novih putničkih kola. Mesečno se izvrši oko 50 opravaka putničkih koli i oko 200 teretnih. Radionica ima svoju sopstvenu električnu centralu i vodovod, kao i vatrogasnu četu. Radionica ima i železničko-zanatlijsku školu za izučavanje raznih zanata i spremanje podmlatka za niže starešinske položaje, kao: partivođe, poslovođe, pregledače kola, mašinovođe itd. Radionica ima 750 službenika i radnika, među kojima 7 inženjera, 5 tehničkih činovnika, 15 poslovođa i oko 30 administrativnih činovnika.

Smederevska vinogradarska zadruga

Osnovana je 1909 godine. Ima preko 100 zadrugara sa oko 2 miliona čokota. Godišnja je proizvodnja 70—130 vagona vina. Kapacitet podruma je dva miliona litara. Proizvodi sledeća vina i pića: smederevku „Zlatno brdo", crno „Grom”, hamburger, tamnjaniku, vermut, vinjak, komovicu i bezalkoholnu širu. Vrednost inventara i nepokretnosti oko 2 miliona dinara. U podrumima ima oko 1,500.000 litara vina. Svoje proizvode najviše plasira u Beogradu, ali osvaja i druge pijace.

Zadruga za izvoz grožđa, voća i vina

Osnovana je 1932 godine. Ima 236 zadrugara i 7 podružnica po okolnim selima. Za poslednje tri godine izvezla je 185 vagona grožđa i preradila 30 vagona vina. Stovarište vina nalazi se u podrumu Smederevske kreditne banke.

Vinogradarska-izvoznička zadruga

Osnovana je 1935 godine sa istim ciljem kao Zadruga za izvoz grožđa, ali sa manjim brojem članova.

17 Godominska vodna zadruga

Osnovana je 1931 godine, radi obezbeđenja bogatog Godomina od poplave. Obezbeđeno zemljište iznosi 5627 hektara. Dužina podignutog nasipa iznosi 32 kilometra, a vrednost izvršenih radova oko 15 miliona dinara.

Osem ovih preduzeća, osem mnogobrojnih trgovačkih i zanatliskih radnji, postoje u Smederevu i ova privredna preduzeća:

1) Smederevska kreditna banka (osnovana specijalnim zakonom 1871 godine); 2) Smederevska zadruga; 3) Podunavska okružna zadruga; 4) Smederevska zanatliska kreditna zadruga; 5) Zadruga državnih službenika za nabavku kredita; 6) Zadruga državnih službenika za nabavku namirnica; 7) Pekarska zadruga; 8) Smestište Oblasne štedionice (Silos); 9) Zemljoradnička zadruga; 10) Žitarska zadruga; 11) Stočarska zadruga; 12) Reparska zadruga; 13) Oblasni savez zemljoradničkih zadruga; 14) Parni mlin Jovana-Vanka Kodžasa; 15) Parna strugara i mlin Bajinobaštenske industrijske banke; i 16) Ciglana Branka Jefremovića.

Državne i samoupravne ustanove i nadleštva u Smederevu

1) Gradsko poglavarstvo. (Smederevo ima oko 11.000 stanovnika. Opštinski budžet za 1938—1939 godinu nznosi 4,988.931 dinar); 2) Načelstvo sreza podunavskog; 3) Okružni sud; 4) Sreski sud; 5) Realna gimnazija (mešovita, osmorazredna, sa 19 odeljenja, 750 učenika-ca, 32 nastavnika u školskoj godini 1937-1938); 6) Osnovna škola (23 odeljenja, 1075 učenika-ca, 25 nastavnika-ca); 7) Stručna produžna škola (3 razreda, 7 odeljenja, 200 učenika, 14 nastavnika); 8) Zanatska škola za radnike (41 učenik, 7 nastavnnka); 9) Ženska zanatska škola (5 razreda, 4 odeljenja, 170 učenica, 4 učiteljice i 3 honorarna nastavnika); 10) Državno tužilaštvo; 11) Poreska uprava; 12) Pošta, telegraf i telefon; 13) Carinarnica I reda; 14) Banovinska bolnica; 15) Zdravstvena stanica; 16) Stovarište uprave državnog monopola; 17) Dunavska stanica uprave držav-

18 nog monopola za izvoz duvana; 18) Štedionica Dunavske banovine — Filijala Smederevo; 19) Odeljak finansijske kontrole; 20) Tehničko slagalište 6 vazduhoplovnog puka; 21) Smederevska žandarmerijska četa; 22) Banovinski lozni rasadnik; 23) Banovinski voćni rasadnik; 24) Kapetanija pristaništa; 25) Parobrodske agencije Državne rečne plovidbe, Srpskog brodarskog društva, Mađarskog brodarskog društva, Austrijskog brodarskog društva i brodarstva Taška Naumovića; 26) Železnička stanica sa ložionicom; 27) Arhijerejsko namesništvo i 28) Katastarska uprava.

Razna društva u Smederevu

1) Sokolsko društvo; 2) Pododbor Crvenog krsta; 3) Jadranska straža; 4) Kolo srpskih sestara; 5) Narodna odbrana; 6) Aero-klub; 7) Narodni univerzitet; 8) Šahovski klub; 9) Četničko udruženje; 10) Udruženje rezervnih oficira i ratnika; 11) Invalidsko udruženje; 12) Studentsko udruženje; 13) Filatelističko udruženje; 14) Društvo „Milosrđe”; 15) Humano društvo leteći klub „Oluk”; 16) Crkveno pevačko društvo „Sloga” sa muzičkom školom; 17) Zanatlisko pevačko društvo „Đurađ Branković”; 18) Radnička umetnička gruna „Abrašević”; 19) Crkveno pevačko društvo „Cecilija”; 20) Pododbor Profesorskog društva; 21) Pododbor Učiteljskog udruženja; 22) Trgovačko udruženje; 23) Udruženje zanatlija; 24) Udruženje nacionalnih železničara i brodara; 25) Povereništvo i čitaonica Beogradske radničke komore; 26) Streljačka družina; 27) Pčelarsko udruženje; 28) Golubarsko udruženje; 29) Lovačko udruženje; 30) Jugoslovenska nacionalna organizacija „Karađorđe”; 31) Građanski sport-klub „Đurađ Smederevac”; 32) Sport-klub „Sartid”; 33) Sport-klub „Železničar”; 34) Veslačko-nlivački klub „Smederevo”; 35) Veslački klub „Sartid”; 36) Ruska kolonija; 37) Rusko udruženje ljubitelja dramske umetnosti i 38) Smederevska trgovačka omladina.

19 Hoteli i restorani

U zgradi Opštinskog doma, u centru Smedereva, nalazi se hotel prvog reda, „Grand Hotel”. Od 1 maja 1938 godine hotel je u opštinskim rukama. Hotel ima 20 soba za prenoćište sa novim nameštajem, centralnim grejanjem i tekućom vodom po sobama. Pored odlične kujne, hotel ima veliku salu, vrlo podesnu za zabave, koncerte i druge javne priredbe. U sali je instaliran bioskop, a ima i veliku stalnu pozornicu, vrlo podesnu za pozorišne pretstave.

„Takovo”, „Narodna gostionica”, „Jadran”, i „Bela lađa”, imaju takođe po nekoliko soba za prenoćište.

20 REČNA PLOVIDBA KRALjEVINE JUGOSLAVIJE RED PLOVIDBE OD 3 MAJA DO 12 SEPTEMBRA Kad Kad Dani Odakle dolazi Brod stiže polazi iz Napomena Smederevo Smedereva Iz Radujevca

0.15 Ponedeljak Iz Dubravice Iz Beograda 15.35 5.50 15.50 Iz Dubravice 19.55 Iz Dubravice 5.50 Iz Beograda 15.55 15.50 Utorak Iz Radujevca 17.25 17.50 Iz Dubravice 19.55 — Iz Beograda 23.15 25.25 Sreda Iz Dubravice Iz Beograda 15.35 5.50 15.50 Iz V. Gradišta 0.50 0.50 Iz Beograda 15.55 15.50 Četvrtak Iz Radujevca 17.25 17.50 Iz Dubravice 19.55 — Iz Beograda 23.15 25.25 Iz V. Gradišta 0.50 0.50 Petak Iz Dubravnce — 5.50 Iz Beograda 15.55 15.55 Iz V. Gradišta 0.30 0.50 Subota Iz Beograda Iz Dubravice 16.35 19.55 16.50 Iz Beograda 23.15 25.25 Iz Beograda 9.45 9.55 Nedelja Iz V. Gradišta Iz Radujevca 17.45 24.— 18.—

21 RED PLOVIDBE Od 1 aprila do 2 maja i od 13 septembra do 15 septembra Dani Odakle dolazi Brod Kad stiže U Smederevo Kad polazi iz Smedereva Napomena Ponedeljak Iz Dubravice Iz Bsograda Iz Radujevca Iz DubraviCe 15.35 18.25 19.55 5.30 15.50 18.50 Utorak Iz Dubravice Iz Beograda Iz Dubravice Iz Beograda 15.35 19.55 23.15 5.30 15.50 23.25 Sreda Iz Dubravice Iz Beograda 15.35 5.30 15.50 Četvrtak Iz V. Gradišta Iz Beograda Iz Radujevca 0.30 15.35 18.25 0.50 15.50 18.50 Petak Iz V. Gradišta Iz Radujevca 0.30 15.35 0.50 15.50 Subota Iz V. Gradišta Iz Beograda Iz Dubravice Iz Beograda 0.30 16.35 19.55 23.15 0.50 16.50 23.25 Nedelja Iz Beograda Iz V. Gradišta 9.45 17.45 9.55 18— Od 1-IV do 15-IX DOLAZAK ŽELEZNIČKIH VOZOVA U SMEDEREVO (Važi od 1 maja 1938 god.) Beograd Velika Plana Požarevac Mala Krsna Smederevo 0.05 1.16 1.53 2.41 2.21 3.20 3.59 4.28

5.40 — 7.20 7.37

8.40 9.41 10.10 7.35 12.36 12.54

22 DOLAZAK ŽELEZNIČKIH VOZOVA U SMEDEREVO (Važi od 1 maja 1938 godine) Beograd Velika Plana Požarevac Mala Krsna Smederevo 10.40

12.36 12.54 13.10 13.10 — 15.13 15.30 — 16.46 17.15 18.11 18.40 18.17 — 19.30 20.17 20.31 20.35 — 21.30 22.39 23.08 POLAZAK ŽELEZNIČKIH VOZOVA IZ SMEDEREVA (Važi od 1 maja 1938 godine) Smederevo Mala Krsna Požarevac Velika Plana Beograd 1.20 1.50 2.46 3.12 — 3.08 3.38 4.30 — 5.40 5.42 5.56 6.27 — 7.50 6.43 7.02 7.36 — 9.12 9.05 9.24 — 10.44 — 13.55 14.25 — 16.24 16.32 16.08 16.24 16.53 — 18.15 17.10 17.40 18.40 — 19.50 21.40 22.10 — 0.20 — AUTOBUSKO PREDUZEĆE BEOGRAD - GROCKA - SMEDEREVO Polazak S t a n i c e Dolazak I II III I II III 6.30 12.30 17* Beograd 7.45 13.45 18.45 7.30 13.30 18 Grocka 6.43 12.45 17.45 8.15 14.15 18.45 Smederevo 6 12 17 •Od 15-V do 1-H iz Veograda polazi u 18 časova.

SAOBRAĆAJ SA KOVINOM

Jedna mala lađica svakog dana po četiri puta dolazi iz Kovina i vraća se natrag.

SAOBRAĆAJ U VAROŠI

Na pristaništu i stanici uvek ima dovoljan broj fijakera za putnike. Na trgu pred Opštinskim domom ima redovno nekoliko auto-taksia, tako da se može u svako doba putovati u svima pravcima.

23