Književnost bačkih Bunjevaca u 17 i 18 veku

Pre no što se o bunjevačkoj književnosti uopšte stane govoriti nužno je naznačiti osobine te književnosti, valja istaći po čemu će se jedan pisac, ili delo nazvati bunjevačkim. Taj posao nije lak, jer je i sam naziv Bunjevac postao tek kasnije, krajem 18 veka – verovatno – pošto je stvaranje književno u 18 veku bezmalo već bilo okončano. Pa i onda to ime nije opšte.

Tokom osamnaestog veka postao je za Bunjevce zvanični naziv Rasciani catholici, a posle: Iliri, jezik njihov zvao se Lingua ilirica. Pored toga Bunjevci se zovu još i Dalmatincima, a jezik njihov dalmatinski. Sami autori pak – pa i oni koje mi danas sasvim sigurno, obraćajući se očevidno Bunjevcima, jer potom niže imena bunjevačkih junaka, veli:

Tkol junaštvo staro dalmatinsko Ponoviti hoće? I slovinsko?

Fra Marijan Lanošović u predgovoru svoga dela Evandjelistar, štampanog u Budimu 1794, prvi veli: ...Bunjevac (tako nazvan od Bune vode u Dalmaciji, otkuda u Madjarsku doseli) svojim slavi se izustjenjem. Sve ovo bilo bi dovoljno da se u književnom stvaranju tog vremena odredi šta je bunjevačko a šta ne. Ali se tim istim imenom i jezikom ne služe samo Bunjevci. Odmah tu u njihovu susedstvu, u Slavoniji, gde je čak bilo i manjih bunjevačkih oaza, živeo je jedan svet koji je po govoru – štokavska ikavština – a jamačno često puta i po poreklu, vrlo sličan ovome, koji se kasnije nazva bunjevačkim. I taj svet nazivan je slovinskim, a jezik njihov ilirskim, ili slovinskim. Pa onda još nešto, što stvar i većma komplikuje. I slavonsku i bunjevačku književnost stvarali su, skoro isključivo, rodoljubivi bosanski franjevci, doseljeni zajedno sa svetom koji su doveli. Svi oni izdeljeni na svoje provincije, bez obzira na političke granice, učili su iste škole, čitali slične knjige, znali za bosansku pokrajinsku književnost, za dubrovačke pisce. U njih se bio igradio pojam o slovinskoj zajednici, za koju su oni pisali slovinskim književnim jezikom. Svi su oni imali čak i jednu istu azbuku, i to takozvanu bosansku ćirilicu, koja se javlja u Bunjevaca, kao i u Bosni. Tek kasnije služe se oni latinicom, sa ortografijom neujednačenom, koja ovde potseća na nemačku i mađarsku. Po ortografiji, vrsti dela, po autorima, vrlo je, dakle, mučno razlikovati delo koje pripada slavonskoj pokrajinskoj književnosti od onoga koje je bunjevačko. Jer sva su ta dela mahom crkvenog i prigodnog sadržaja, a većinom nisu ni namenjivana samo jednom kraju, već redovno bogoljubnim štiocem slovinskim. Tema, jezik, sadržina, osećanje plemenske pripadnosti, koje je u istim nevoljama sve više nestajalo, a onda ista vera i isti dušobrižnici, sve nam to onemogućuje da lako i brzo razlikujemo jednu pokrajinsku književnost od druge.

Ostaje nam još samo jedan jedini način da to odredimo. Bunjevačkim piscima možemo da smatramo one, koji su se rodili u kraju gde su nastanjeni Bunjevci, u opštinama (plebanijama) koja su smatrane bunjevačkim. Učeni fra Grga Čevapović, kao ministar Franjevačke provincije, izdao je Sinoptico memorialis catalog u Budimu 1824. Na strani 129 on ređa sve parohije (fare) koje se imaju smatrati bunjevačkim i šokačkim. Sve te parohije i Antunović navodi u svojoj Raspravi (str. 95). Ali Bunjevaca je bilo u manjim grupama i u Slavoniji, a i po Bačkoj i izvan mesta koja su tu naznačena, kao što to svedoče spomenici biskupskih vizita u Kaločkoj biskupiji.

Iako je ovaj kriterij relativno najsigurniji – a njega se moramo i držati u nedostatku boljega – valja dodati da ni on nije besprekoran. Jer fratri su često menjali mesta svoga boravka, bivali u raznim službama po svoj provinciji svoga reda, pa su u raznim mestima službovanja štampali svoje knjige. Bilo je primera da se neko rodi u kraju naseljenom Bunjevcima, a najveći deo svoga života provede van svoga zavičaja i daleko od sveta iz kojega je potekao. I obratno, često su slavonski kapistranci, rođeni u Požegi, Vukovaru ili drugom kom slavonskom mestu, velik deo svoga života provodili među Bunjevcima. Tako je klasifikacija i okvir i u ovom slučaju – kao i uvek uostalom – tu samo za nevolju, da razvrsta na neki način jednu književnost koja je u stvari veoma slična, ako ne i ista, i po jeziku, i po sadržini, i po duhu i nameni svojoj.

Po svojoj sadržini, temama, oblikovnim osobinama i književnoj vrednosti bunjevačka književnost ovog doba ne zaostaje iza ostalih pokrajinskih književnosti istog vremena. Nasilna mađarizatorska sredstva, s kraja 18 i tokom prve polovine 19 veka, zaustavili su tu književnost u njezinu razvoju tako da je nacionalni preporod Bunjevaca i književni romantizam njihov zakasnio za čitavo pola stoleća i, stoga, dao – u poređenju sa srpsko-hravtskim književnim prinosom romantičarskog doba – mnogo slabije književne plodove.